Travels in Central Asia, by Arminius Vámbéry
Xeyrulla ismetullayow (özbékistan)
Ilawe: 2011-yili 17-mart küni kechte«shinjang téléwéziye ista nsisi» 2-qanili«medeniyet bostani»pirogirammisida, meshhur roman «bahadir name»ning apturi, tonulghan yazghuchimiz yasinjan sadiq choghlan bilen élip bérilghan söhbet körsitildi. Söhbet jeryanida yazghuchimiz yasinjan sadiq choghlan hérman wambérining «buxara yaki mawera’unnehirtarixi»namliq esirini tilgha élip ötti.démek, biz wén’giriyilik yehudiy seyyah hérman wambérini«bulaq»zhornilining 2000- yilliq 2-sanidin 2002-yilliq1-sanighiche ulap élan qilin’ghan «buxara yaki mawera’u nnehirtarixi»namliq esiri bilen toniymiz, hemde uni türkiy xelqler we islam tarixigha a’t 20 parchidin artuq ilmiy eser yazghan gherp alimi dep bilimiz. Emma uning terjimhali we ottura asiyagha néme üchün kelgenligi heqqide köp nerse bilmeymiz. Shunga men hérman wambérining ottura asiya sayahiti jeryanidiki sergüze shtliri we qismen eserlirining yézilish jeryani tonushturulghan bu maqalini neshirge teyyarlap oqurmenlerning hozurigha sundum.
– rashid ependi
Wén’giriyelik hérman wambrining derwish siyaqida rashid’ependi, rashid haji dégen isimlar bilen ottura asiyani boylap qilghan sepirige 125 yil toldi.
Mana, ötken 125 yildin béri majaristanliq bu seyyahning nami jahan xelqlirige yad bolup,éniskilopédiye, qamuslardin chüshmidi. Uning yézip qaldurghan kitapliri hazirmu yawropaliqlar teripidin qiziqip oqulidu. Uning özi heqqide onlighan kitaplar yézilip, filimler ishlen’gen. Buning sewebi néme?
Hérman wambéri kim?
Hérman wambéri 1832-yili 19-mart küni donay aralliridin birige jaylashqan kichik wén’gir shehri etrapidiki bir yehudiy a’iliside tughulghan. 12 yashqiche yéza bashlan’ghuch mektipide oqughan, kéyin ewliya gi’orgiy gimnaziyisige kirgen. U 16 yéshidin bashlpla majar (wén’gir), latin tilliridin tashqiri, firansoz, némis, én’giliz we sikandinowiye tillirini yaxshi ügen’gendin tashqiri, ros we bashqa silawiyan tillir idinmu xewerdar’idi. Ata-anisi baldurla wapat bulup ketkenligi üchün u yash waqitliridin tartipla japa- mushaqettin qachmaydighan bolup yitilgen.
Wambériy til ügünishke xéli burunla qiziqqan bolup, gherp we sherq tillirini ügünish uning chong arzusi idi, uning yenebir arzusi bar’idi, u bolsimu wén’gir tilining kélip chiqishi we uning sherq tilliri bilen bolghan munasiwetlirini éniqlap chiqish idi.
Shu mezgillerde we uningdin ilgirimu birqisim alimlar wén’gir(majar) larning ottura asiyadin yaki bashqirt tüzlenglikidin köchüp kelgen dégen qarashlarni ilgiri sürü shken. H. Wambéri yashliq mezgilidin bashlapla bu müjmel mesilige jawap izdep ottura asiyagha birqétim kélip ketkendin kéyin, uninggha jawap tapqandek boldi. U shundaq dep yazidu:« biz asiyada qép qalghan uruqlirimizni izlewatmiz, dégen pikir xata dur… biz öz tilimizning étmologiylik tüzülishini éniqlashqa tirishiwatimiz,bu heqte téximu éniq bolghan melumatlargha ige bolush üchün qérindash til we shiwilerge murajet qilimiz »(h.wambéri «ottura asiya sayahiti»london, 1865-yil én’gilizche neshri,1-bet)
Melumki, wén’girtili altay tilliri a’ilisige kiridu. H.wambériyning arzusi wén’gir tilini altay tilliri a’ilisining fin-ögür tilliri gurpisighimu yaki türkiy tillar gur pisigha tewelikini éniqlash idi. U mushu meqsette azraq melumatqa ége bolghandin kéyin ,1852-yili asiya memliketliridin eng yéqin bolghan tükiyige qarap mangdi. U ashu yillarda konistantipol dep atilidighan istambulgha köchüp bérip,türk a’ililiride gherp tilliri, jümlidin firansoz tilidin deris ötüsh ishliri bilen shughunlinidu. Awal pasha hüseyyin da’ining qesiride, kéyin dosti we meslihetchisi molla exmet epend ining tesiride tamamen osman türklirining siyaqigha kiridu, hemde fu’at pashaning idarisigha ishqa orunlishidu. «bir nechche yil türk qesirliride bolushum, islam mekte plirige we kitap dukanlirigha qatrap yürüshüm»-dep esleydu, h.wambéri,«méni nahayti tézla bir türkke, hetta ependige aylandurup qoydi ». H. Wambéri istambulda türk tili we chaghatay (kona özbék tili) tilidin tashqiri yene erep, pars tillirini ishtiyaq bilen ögendi, islam dinining qa’ide-qanunliri bilen mukemmel tonushti. Netijide uning islam dini toghrisida igelligen bilimi bir mollining bilimidinmu éship ketti. Yene téxi 1858-yili chaghatayche(kona özbékche)-némische loghet(texminen 40 ming söz lük) tüzüp, istambuldiki neshiriyatlarda neshir qilduridi.
Bular h. Wambérining ottura asiyagha sayahet qilish pilanining bashlinish basquchi idi.« méning til üginishtiki mu’apiqiyetlirim»,dep xatirleydu. U,« sherqqe qarap qiliwatqan sayahitimni dawamlashturushum üchün méni téximu rohlandurdi, men ottura asiyaghakirishke bel baghlighankenmen,choqum hazirqi ependi qiyapitimni saqlap qélishni ,sherqqe shu memliketning tebi’iy puxrasi süpitide bérishni toghra dep hisaplidim».
H. Wambéri öz pilanini emelge ashurush meqsitide 1863-yilining béshida téhran’gha keldi we bu yerde ottura asiyagha bir derwish qiyapitide kirip sayahet qilish pilanini tüzüshke bashlidi. Bu pilan boyiche, u mekkidin kéliwatqan hajilarning karwinigha qoshu luwélip, shular bilen bille ottura asiyagha kirishi we ismini özgertishi lazim idi. Shundaq qilip téhranda h.wambérining ismi özgertildi,emdi u rashid ependi dégen nam bilen yashashqa mejbur idi. Kéyinche karwandikiler uni rashid haji depmu atidi.
1863-yili 27-mart küni türkiyining téhrandiki elchisi rashid’ependining o ttura asiyagha qilidighan sepirige aq yol tilesh yüzisidin ziyapet ötküzdi…
1863-yili 28-mart küni kechqurun rashid ependi derwish qiyapitide mekkidin qaytiwatqanlar bilen birge hazirghiche bizge namelum bolghan ming xil pilan, ming xil oy- xiyalliri bilen ottura asiya terepke kélishke bashlidi.
Wambéri ottura asiyada
1863-yili 29-may küni h. Wambéri qoshuliwalghan karwan xiwe xanliqi tupriqigha qedem qoydi. 30-may küni xiwe shehri yénidiki bir yézida dem aldi. H. Wambéri: biz 30-may küni özbékler yézisigha qedem qoyduq, bu yerning ahalisi men körgen tunji özbékler’idi;«ular bek ajayip insanlar iken»-dep yazidu xatrisige. (h.wambéri «ottura asiyagha sayahet»london, 1865-yil én’gilizche neshri,63-bet).
Xiweni körgen wambéri heyrette qaldi.«men deslepte xiwening shunchilik güze lligini sehra bilen sélishturghanliqimdin bolsa kérek dep oylighan idim. Yaq, yaq! xiwening etrapidiki asman’gha taqashqan térekler saye tashlap turghan kichik hoylilar, kö pkök yaylaqlar we payansiz dalilar hazirmu, yawropaning ghayet güzel yerlirini qayta körginimd in kéyinmu hem men üchün eng chirayliq bolup tuyuldi»(h.wambéri «ottura asiyagha sayahet»london, 1865-yil én’gilizche neshri, 64-bet).
Amu deryasining süyi heqqide nurghunlighan riwayetlerni anglighanmiz. H.wambériyning bu heqte yazghanliri bolsa,yenimu ilgirligen halda heqiqi delillerge qoshulghan birdelild ur:«dunyada buninggha oxshash yene bir derya yoq, mubarek nil deryasimu bu deryagha o xshimaydu diyishidu. Men bolsam, bu deryaning süyining tatliqlighi heqqidiki geplerni susiz chöldin chiqip, uning qirghaqlirida aram élish netijiside köptürüp éytilghan gep bolsa kérek, dep oylayttim. Biraq kéyinche men buning köptürülgen gep eme slikige ishendim. Shundaq diyeleymenki, men bilidighan deryalar ichide süyi eng shér ini mushu amu deryasidur»( h.wambéri «ottura asiyagha sayahet»london, 1865-yil én’gilizche neshri,78-bet), dep guwahliq béridu majar seyyah.
H.wambérining yézishiche,«xiwening tupriqi munbet, u bughday, shal, yipek, paxta qeghizi, süpetlik qizil buyaq chiqidighan royan namliq yiltizi bilen shöhret qazan’ghan. Xiwening miwiliri shundaq yaxshiki, uninggha teng kélidighan miwilerni iran we türkiye lerdinla emes,belki yawropaning özidinmu tapqili bolmaydu. Démisimu, hezarasipning almiliri we xiwe analirining dunyada tengdishi yoq, tawuz, qoghunlirining temimu ajayip yaxshi bolup, qoghunlarning temi béjingghiche melum. Éytishliriche, osmanylar seltene tining sultani pat-pat örgench qoghunlirini séghinip qalidiken. Bu qoghunlar rosiyidimu yuquri bahada sétilidu. Bir harwa qishliq qoghun’gha bir harwa shéker tigishkili bolidu» (h. Wambéri «ottura asiya sayahiti» london, 1865-yil én’gilizche neshri, 170-bet).
H. Wambéri özining yenebir kitabi,-«ottura asiya ochérikliri»da xiwening qoghu nliri toghrisida toxtilip, ularni nahayti yuquri bahalaydu:«siz xiwe qoghunlirigha o xshash qoghunlarni asiyadinla emes, belki pütün yer yüzidin tapalmaysiz. Ularning shirinlikini hetta yawropaliqlarmu tesewur qilalmaydu. Ular shu derijide shérin we xushbu yki,éghizda ériydu. Eger ular nan bilen yiyilse, bizge tebi’et in’am qilghan eng yaxshi ta’am shu bolup qalidu»( «ottura asiya ochérikliri»london,1868-yil in’gliz che neshri,226-bet). H. Wambéri yene, téz pishar qoghundin 10 ning, qishliq qoghundin beshning namini atap, ularni tolimu chirayliq sözler bilen teripleydu.
H. Wambéri ottura asiyaning paxtisigha alahide qiziqqan. Wambériyning buningdin 125 yil awal chiqarghan xulasisige köre, ottura asiya paxtisining kélechiki parlaq. «tür kistan paxtisi hindi, iran we misir paxtisidin yaxshi,köpligen kishilerning pikir iche,u meshhur amérika paxtisidin qélishmaydu»(«ottura asiya ochérikliri» lond on,1868-yil in’glizcheneshri,229-bet). H.wambérini teshwishke salghan mesile- ottura asiyaning paxtisini peqet rosiyeningla yildin-yilgha téximu köp sétiwélishi idi. Wambéri bu mesilidimu nahayti inchikilik bilen ish körgen. U 1840- 1860- yilliri buxara emirligi we xiwe xanliqidin rosiye sétiwalghan paxtining miqdari we nerxige qiziqqan we bu sodining jediwilini tüzüp chiqqan. H.wambéri tüzgen jediweld in melum boliduki, ottura asiya paxtisining rosiyege chiqirlishi 1840- 1850-yillar dikige nispeten 1853-1860-yilliri ikki qétim ashqan. Rosiye 1840-1850- yilliri yalghuz buxara emirligidin ikki milyun 65 ming 679 fontsitirlingliq paxta sétiwalghan bolsa,1853-1860-yilliri 4 millyun 237 ming 772 fontsitirlingliq paxta sétiwalghan. («ottura asiya ochérikliri»london,1868-yil in’glizche neshri, 231 -bet).
H.wambéri türkistan ölkisining qézilma bayliqliri toghrisidimu xélila keng we emiliyetke birqeder yéqin melumatlarni xatirlep qaldurghan.«men shundaq xulasige keld imki»,dep yazidu u;«türkistan bayliqi az ölkilerdin emes. Uni qum gerdishlik almas dep bikar étishmaydu. Kelgüside ottura asiya heqiqetenmu muhim ehmiyetke ige bolidu, sherq memliketliri otturisida eng közge körünerlik orunni igelleydu » («ottura asiya ochérikliri»london,1868-yil in’glizche neshri,238 -bet).
H. Wambériyning yézishiche, yéngi örgenchte yitishtürülgen paxta eng süpetlik, hazara sip pilisidin élinidighan yipek pütün xiwe xanliqida eng qimmetlik hisaplinidu. Gürlanda eng yaxshi shal östürlidu,buxara we qoqandimu shundaq.
H.wambéri türkistanning ösümlükler dunyasini teswirleshkimu alahide itibar ber gen.u her bir ösümlükning namlirini,qanchiliktn hosul béridighanliqighiche éniq hisa plap körsetken we bularni yawropadiki shuxil ösümlük bilen sélishturghan. Buxara bughd iyi eng süpetlik sanilidu,u uzun, inchike qizil renglik dan tutidu. Buxil boghda yning unidin buxara shehride shöhret qazan’ghan nan yéqilidu. Bu bughday hemme yerde shirman nami bilen shöhret qazan’ghan. Bu yerlerde guruchmu nahayti mol, üchili xanliqta öz’ara almashturlidu. Mayliq zira’etlerdin kunjut bu yerde yaxshi ösidu we jiq yagh chiqidu. Zighirdin chiqirlidighan yagh ta’amgha ishlitilidu. Paxtining chigitidin chiqirlid ighan yagh ta’amgha ishlitilmeydu, dep xatirleydu h.wambéri. («ottura asiya ochérikliri »london,1868-yil in’glizche neshri, 223-bet).
Bu yerde bir nersini aldin éytip qoyushimizgha toghra kélidu: ottura asiyadiki xelqler, sheher-yézilar we bizgiche yitip kelgen hemme ösümlük we haywanat dunyasi, ottura asiya memliketlirining gi’ogirafik we sitratigiylik orni heqqide h.wambéri öz eserliride ilaji bar rasit gepni yézishqa tirishidu. Uning wezipisi ottura asiyaning gi’ografik, siyasiy, ijtima’iy muhimliqini toghra bahalashtin ibaret idi. Uni o ttura’asiyagha ewetkenlerge shular kérek idi. U öz wezipisini nahayti yaxshi adaqildi shuning üchünmu, h.wambéri yézip qaldurghan ottura asiyagha a’it her bir tarixiy delil biz üchün tolimu qimmetliktur.
H. Wambéri buxara dukanlirida stiliéatqan chayning 16 xilini körgen we ularning namini öz xatirisige yéziwalghan. Ularning beziliri mana bular: qiriqma, exbar, aq quyruq ,qarachay, sépetchay,ish baghlu,gülboy,pashun,müshük köz,lanka…(«ottura’asiya’ochér ikliri»london,1868-yil in’glizche neshri,94-bet).
H.wambériyning ölchishiche, ashu waqitlarda semerqend shehri kölem jehettin téhran’gha teng bolghan,lékin öyler bir-biridin yiraqraq jaylashqan,chong binalar bolsa,yaxshi yerler ge sélin’ghan.(«ottura asiya ochérikliri»london,1868-yil in’glizche neshri, 112 -bet).
H.wambéri qarsh shehride aran üch künla turghan bolsimu,lékin uyerlerdinmu nurghun matériyal toplighan.«qarsh qedimki neqshebdur» dep yazidu u,özining meqsiti we soda ehmiyiti jehettin«bu sheher buxara emirligide ikkinchi sheher hisaplinidu. Eger siyasiy to pilanglar tosqunluq qilmighanda’idi qarsh, buxara, kabul we hindistan bilen bolidighan soda-sétiqta muhim ehmiyetke ige idi. Wambérining hisabigha qarighanda «eyni waqitta qarshning ahalisi 25 ming, busheherde asasen özbékler olturaqlashqan, ular yene emir eskerlirining asasiy qismini teshkil qilidu.»(«ottura asiya ochér ikliri»london,1868-yil in’glizche neshri,114-bet).
Wambérining ottura asiyadin chiqip kétishi
Qarsh h.wambéri turghan axirqi sheher idi. U bu sheherde üch kün turghandin kéyin,amu deryasini kéchip ötüp hiratqa yol alghan.
U 1863-yili 15-nuyabir küni 2000 kishilik karwan bilen hirattin meshhedke qarap yolgha chiqqan we on ikki kün yol yürüp, 27-nuyabir küni meshhedke yitip kelgen,uning bu iran shehride qilghan birinchi ishi, bu sheherning gobirnatori (walisi) bolup turiwatqan én’giliz polkowniki dolmaj bilen körüshüsh boldi. Mana shu kündin bashlap reshid ependi özining derwishlik niqabini chörüp tashlap, eslidiki hérman wambéri qiyapitige qaytip keldi. Én’giliz polkowniki dolmaj uni 1863-yili 25-dikabir künigiche méhman qildi. Wambérining öz éghizi bilen iqrar qilishiche, yéngi yil künini (milad bayrimini)méhmandost polkownik bilen ötküzüp, 26- dikabir küni téhran’gha qarap mangdi. Bu qétim u karwanlargha qoshulmay, ottura asiyadin tépiwalghan yardemchisi, hemrahi molla is’haq bilen bille atqa minip yolgha chiqti. Wambéri teripidin ottura asiyagha a’it deslepki melumatlar bilen teminlen’gen én’giliz polkowniki wambéri we molla is’haqni nahayti yaxshi béqilghan ikki at, yiterlik yol enjamliri we xira jet bilen teminligen.
1864-yili 10-yanwar küni h.wambéri we molla is’haq téhran’gha yitip keldi.«körü nüshüm külkilik we ayanchliq bolishigha qarimay, men türkiye we en’giliyening téhrandiki elchixanilirigha bérishqa aldiridim. Én’giliz elchisi méni nahayti qizghinliq we semiymiy lik bilen kütiwaldi»dep yazidu,h.wambéri («ottura asiya ochérikliri» london, 1868-yil in’glizche neshri, 146-147-betler). Heqiqetenmu büyük bértaniyining éra ndiki elchisi aliso we uning ikki yardemchisi tamson we watson wambérigha xéli obdan iltipat körsetti, en’giliyige yitip bérishighila uning ottura asiya xatirilir ini neshir qilishqa yardem béridighanliqini bildürdi.
Bu yerde bir ishqa diqqet qilish kérek: héchqandaq bir elchixanidiki söhbetler we körüshüshlerge molla is’haq qatnashturulmidi. H.wambirini elchiler, én’giliz herbiyliri kütiwéliwatqanda, molla is’haq özini mekkige élip barmaqchi bolghan hemrahini kütüp karwan sarayda olturdi.
Wambériyni téhranda iranning yash shahi nezriddinmu kütiwaldi.«yash nezriddin shah méni baghda qubul qildi»,-dep esleydu wambéri,-«u mendin ottura asiyadiki xanlar, xanliqlarning ehwali heqqide soridi. Men ularning siyasiy ehwalining xélila ajiz ikenligini éyttim. U yash shah yénida olturghan wezirige biz on besh ming esker bilen ularning hemmisini yéngeleymiz»-dédi.(«ottura asiya ochérikliri » london,1868-yil in’glizche neshri,147-bet).
H. Wambéri téhranda ikki ay turghandin kéyin, 1864-yili martta istambulgha qarap yolgha chiqti. Istambulda bar-yoqi üch sa’etla turdi. Biraq shu qisqighina waqit ichidimu en’giliyilik diplomat fon pirokash ostén bilen körüshüp, uningdin özi ottura asiyada igelligen matériyallarni qandaq ishlep chiqish toghrisida meslihet soridi. Andin öz wetini win’giriye paytextige ötüp ketti. Shuchaghda wén’giriye paytexti bolghan péshtta molla’is’haqni dostliri qéshida qaldurup, özi yalghuz london’gha-uni saqlap tur ghan sheherge yol aldi. H. Wambéri 1864-yili 9-iyul küni london’gha yitip bardi. «men wetinimdimu anche uzaq turalmidim, chünki en’giliye padishahliq gi’ografiye jem’iyitige öz doklatimni élip bérishqa aldirawatattim»,-dep özini aqlashqa urunidu h. Wambéri.(«ottura asiya ochérikliri»london,1868-yil in’glizche neshri, 148- bet).
Wambéri«ottura asiyagha qilghan sepirining esli mahiyti toghrisida; Sepirimning esli siri,mahiyti peqet ikki kishigila ayan idi»,dep yazidu, lékin bu seper ning siridin kimlerning xewerdar ikenligi heqqide peqetla éghiz achmaydu.
Wambérining dokilati
Tarixtin melumki, 19-esirning otturlirida én’gilizlar hindistanda öz mustemlike hakimiyitini mustehkemlep,abghanistan we ottura asiyagha xiris qiliwatqan bir dewir idi. Bu chaghlarda ros armiyisimu orinborigqa orunlishiwélip, kelgüsidiki yürüshlir ining nishanini ottura asiyagha qaritishni pilanlawatatti. Én’gilizlargha ottura asiyaning siyasiy ehwali, jughrapiyilik orni, ahalisi, armiyisi heqqidiki éniq melumatlar hawa bilen sudek zörür’idi. Ular bu toghrisida ehwal igilesh üchün ottura asiyagha ewetken bir nechche seyyahlar meqsitige yitelmidi; Ularning bezisi öltürüldi, chöllerde ussuzluqtin ölüp tügeshti, bezisi chigiralarda tutup qélindi.peqet hérman wambéri én’gilizlarning axiriqi ümidi idi,u bu ümidni jayida aqlidi. Wambéri eqilliq, bilimlik, hiliger adem idi. U herqandaq qiyinchiliqqa jismanen chidaytti, chünki uning yashliqi qattiq qiyinchiliqta ötken idi; U öz sepiri jeryanida sora lghan herqandaq su’algha éniq, toghra jawap berdi,chünki uning bilim da’irisi keng idi.
H. Wambéri 1864-yili 28-sintebirküni londonda öz doklatining kirish sözini yézip tügetti.
U xiwe, qoqan xanliqliri we buxara emirlikige a’it köpligen matiriyallarni toplighan idi.u, öz doklatida siyasiy jehettin birnechche yil kéyin yüzbérish éhtimali bolghan weqelerni aldin perez qilip otturigha qoyalidi. Mana bezi deliller. 1› h.wambéri xiwe xanliqigha qarashliq 32 sheher we jayning amu deryasidin qanchiliq yira qliqqa jaylashqanliqini éniqlap chiqqan. Uning éniqlishiche,«buxara’emirlikining armiyisi 40ming atliq, kérek bolghanda 60 ming atliqtin éship kétishi mumkin. Rosiyining ottura asiya bilen alaqe qilidighan yolliri;1›xiwe-astiraxan- orénbor ig. 2› buxara-orénborg. 3› tashkend-orinbor g we qizilyar(pétropawlosik); 4›neman’gan we aqsu-polat(simpalatnisik)».
H.wambéri yene ottura asiya xanliqliri arisidiki yollarni, bu yollarning qanche persex kélidighanliqinimu doklatigha kirgüzgen.
U en’giliyini ottura asiyani rosiyige bermeslikke chaqirghan, ros armiyisining ottura asiyagha yéqinliship kéliwatqanliqidin agahlandurghan. «bezi kishiler londonda, ottura asiya bizge kérek emes,kérek bolsa rosla éliwersun, diyiship yürgidek »,-yazidu,doklatida wambéri,-en’giliyining hindistan’gha ros armiyisining yéqinlishiwa tqanliqigha biperwa qarishi eqlimge sighmaydu. Rosiyening ottura asiyadiki heddi-herke tlirining mu’apiqiyet qazinishidin gumanlanmisimu bolidu. Lékin rosiye peqet buxara bilenla boldi qilarmu? Öz intilishlirini amu deryasi bilen chigralap toxtap qalarmu? Men rosiye türkistanni bésiwalghandin kéyin,birkünler kélip abghanistan yaki shimaliy hind istan’gha qarap kéngiyishtin özini toxtitiwalalaydighanliqini ispatliyalaydighan siyasetchi bilen körüshüshni arzu qilattim. U doklatini munu sözler bilen ayaqlashturidu:«méning kemtirane pikirim shu. Bértaniye shiri ros éyiqi bilen bu memlikette düshmenlishemdu yaki oljilirini aka-ukilarche teng bölüshiwalamdu, bu shundaq mesiliyki, men özini filologiye tetqiqatigha béghishlighan bir derwish süpitide buninggha téximu yéqinraq geplerni qilalmaymen». Tarix shuni ispatlidiyki, bu mesilige eng yéqin geplerni qilalighan ade mlerning biri del mushu derwishning özi bolup qaldi. «london kündilik tiligiraf géz iti»ning 1864-yili 10-sintebirdiki sanida,bu gézitning pétirborgdiki muxbiri roslarning tashkendni ishxal qilghanliqi heqqide xewer berdi. H. Wambéri shu kündiki doklatida«buning toghriliqigha ishen’gili bolmaydu, biraq roslarning u yerde herket qiliwatqanliqida guman yoq» dep yazidu. U, bu mesilidimu rasit gep qilghan bolup chiqti. Rasit dégendek géniral chérniyayéf 1864-yili 1-öktebir küni eskerlirini bashlap tashkend sheherige yéqinlashti we 2-öktebir küni qoqend yoligha chiqip, shu tereptin sheherge hujum qildi. Lékin bu hujumda uning eskerliri meghlup boldi, podpolkownik obux öldi, podpolkownik lérxé yardar boldi. Bu muwapiqietsiz hujum tüpeylidin,géniral chérniyayéfning eskerliridin 18 öldi(buning ikkisi ofétsir), 60 kishi yaridar boldi(buningmu ikkisi ofétsér). Bu etret 4-öktebir küni tashke ndtin yiraqliship, 7-öktebir küni chimkentke qaytip bardi.
Roslar tashkendni 1865-yili 14-iyundin 15-iyun’gha öter kéchisi qattiq hu jum bilen bésiwaldi.
Tebi’iyki, wambéri bu doklatidin kéyin némige érishti? Dégen su’al tughulidu. Sowét ros yazghuchisi n. Téxinowning xélila yüze yézilghan«wambéri qissi»namliq esiride (1963-yil tashkend neshiri). Bu su’algha wambérining tilidin mundaq jawap bér idu:«tartqan mushaqetlirim, aqarghan chachlirim üchün héchkim bir tiyin bermidi». Bu elwette,heqiqe ttin yiraq pikir. Kéyinki yillarda tépilghan höjjetler shuni ispatlid iyki,wambéri bu alahide xizmetliri bedilige, amérikiliq alim h. B paksoyning éniqlishiche, bértaniye tashqiy ishlar idarisi teripidin muntizim ayliq, kéyinche bolsa, pénsiye puli bilen teminlinip turghan(bu heqte h.b. Paksoy. Ottura asiyaning yéngi dastanliri.«séntiral éyshen»zhornili 6-tom,1-san,1987-yili,91-betke qarang). Eger wambérining 1913-yili wapat bolghanliqini eslisek, 49 yil jeryanida bértaniye hökümiti bu majar seyyahigha pul bérip turghan bolup chiqidu. Emma én’gilizlarning birsige békargha pul bermeydighanliqi hemmige ayding.
H. Wambéri londonda bir yil turup, 1864-yilining axirida ottura asiyagha qilghan sayahitidin yazghan kitabini én’giliz tiligha terjime qilip neshir qildurup, shuning bilen yawropagha meshhur bolup ketti. Bir yildin kéyin,1865-yili parizh arqiliq öz wetinige qaytti we budapéshit onwéristétida sherq tilliri piroféssori bolup ishleshke bashlidi.
H. Wambéri 1913-yili 15-sintebir küni budapéshitta 81 yéshida wapat boldi.
Wambérining eserliri
Hérman wambérigha alahide shöhret ata qilghan eser, sheksizki, 1864-yili lond onda én’giliz tilida neshir qilin’ghan«ottura asiyagha sayahet»namliq kitabi hésap linidu. Bu kitab ikki qisimdin ibaret bolup,1-qisimda uning ottura asiyagha qilghan sayahet xatiriliri orun alghan. 2-qisimda bolsa, türkmenler, xiwe, qoqan, buxara,junggo, türkistanlarning tarixi, siyasiy ehwali, jughrapiyilik jaylishishi qatarliqlar orun alghan. Bu kitapning 23-, 24-baplirida wambérining en’gliye üchün kére klik bolghan xulasiliri yézilghan. 23-bapta asasliqi ottura asiyaning ichkiy- tashqiy siyasiy alaqiliri tetqiq qilin’ghan. 24-bab asasliqi ottura asiyada roslar ning én’gilizlar bilen bolghan ziddiyetliri. Rosiye we en’giliyining ottura asiyagha nispe ten tutqan orni,dep ataldi. H. Wambéri bu bapta ashu dewirdiki en’gliye hökümran da’irliri üchün teyyarlighan xulasilirini bayan qilidu. Bu kitab birla waqitta rosiye üchünmu ehmiyetlik idi. Shuning üchün bolsa kérek, u derhal rus tiligha terjime qilinip, 1865-yili sankit pétirborigda neshir qilindi.
Bu kitapni gherpning bezi mutxesisliri nahayti qisaqa dep tenqid qilishidu. Wambér ining özimu bu tenqidni qobul qilip, 1868-yili«ottura asiya ochérikliri» namliq kitapni neshir qildurdi. Bu kitab birinchi qétim neshirqilin’ghan kitapning kemchiliklir ini toluqlighan. Bu kitab 17 bab bolup, ottura asiya xelqliri tarixi we ashu dewr hayatining türlük mesililirini eks ettürüshke béghishlan’ghan. Uningda xiwe ordisi, üch xanliqning ishlepchiqirish küchliri, ottura asiyadiki turan we iran qebililirining étnogirapik xususiyetliri, ottura asiya edebiyatigha oxshash mesililer üstide toxtilip ötülgen. Bu kitapning ottura asiya edebyati dégen babida allayar, nizami, nawayi, fuzuli, meshrep ghezellirining terjimiliri, «qisse’iy seypul mülük»namliq eserdin parchilar bérilgen. Jümlidin, elishir nawayi heqqide wambéri munularni bayan qilidu:«meshhur kishiler nawayining eserliri bilen pexirlinishidu…, nawayi kem uchra ydighan shé’iriiyet dahiysidur. U hem nahayti köp mehsulatliq sha’irbolghan. U özidin kéyin shé’iriiyet, tarix, étika we mentiqige dar’ir 32 eser qaldurup ketken…uning ottura asiya türkiy shé’iriyitini ulughlighanliqini, yuqiri derijige kötürgenlikini étirap qilmay mumkin emes».bu kitab yézilghan yillarghiche h.wambérining nawayi eser liri bilen toluq tonushup chiqmighanliqini séziwélishqa bolidu. Mesilen,u«leyli we mejnun»namliq eserni tetürsiche«mejnun we leyli»dep ataydu.«qisse’iy seypul mülük»ni nawayi yazghan eser dep hisaplaydu.
1867-yili wambérining yene bir kitabi neshir qilindi. Bu uning bügün’giche qedrini saqlap kéliwatqan«chaghatay tilidin qollanma» namliq eserdur. Bu kitab lipzig shehride némis tilida bésilghan. Eser üch qisimgha bölün’gen bolup, ilmiy tetqiqat, metinler we loghetlerdin ibaret idi. Kitapning birinchi qismida tilning grammatikiliq qurlushigha a’it melumatlar, ikkinchi qismida tahir we zohre, yüsüp we exmet, hörülqa we hemra jan’gha oxshash eserler bérilgen. Buningdin tashqiri xelq maqal-temsilliridin 112 ni ereb we latin yéziqlirida tiransikirpiksiye qilip keltürgen we némis tilidiki ter jimisinimu qoshup bergen. Allayar, nesimiy, nawayi, fuzuli ghezelliridin nemunilernimu mushu kitapqa kirgüzgen.
H.wambérining ilmiy jehettin chong ehmiyetke sazawer bolghan eserliridin biri. Uning 1873-yili yézilghan «buxara yaki mawera’unnehirtarixi»namliq esiridur. Mu’e llip mawera’unnehir (ikki derya ariliqi)ni tiransaksoniye atalghusi bilen atighan. Bu kitapta u buxaraning eng qedimki dewirliridin ta 19-esirning ikkinchi yérimighiche bolghan tarixini élan qilin’ghan we élan qilinmighan, özi ottura asiyadin élip ke lken qolyazmilar asasida bayan qilighan. Bu kitab ikki qisimdin teshkil tapqan: birinchi qisimi«qedimki yaki mawera’unnehir tarixi»,ikkinji qismi«yéngi yaki bu xara emirliki tarixi».
Wambérining barche eserliri bilen tonushup chiqqan kishi, uning bir xususiyitige diqqet qilmay qalmaydu: u aldinqi eserliride yol qoyghan xataliqlirini kéyinki bu kita bida étirap qilip, ularni tüzitishke tirishidu. Gherb alimliridin bir qanchisi ottura esir özbék tilini chaghatay tili dégen atalghu bilen atap kelgen idi. Wambérimu özining«chaghatay tili qollanmisi»namliq kitabidimu shundaq atighan. Emma «buxara yaki mawera’unnehir tarixi»namliq kitapta bolsa, bu xataliqni tüzitishke tiriship, mundaq dep yazidu:« menmu‹chaghatay tili qollanmisi›namliq kitabimda nurghunlighan yawropa alimlir ining pikirige qoshulghan idim, emma bu pikirler mundaq ikki xataliqqa yol qoyghan; Birinchidin;ottura asiya ahalisi héchqachan öz yurtini,öz tilini chaghatay dep atimighan. Bu nam amu deryasining u teripi- éranda parislarteripidin qollinilghan. Bu ö lkining ahalisi öz yurtini türkistan, öz tilini türkiy til dep atap kelgen. Ikkinchidin; Chaghatay musulmanlar teripidin némige érishken bolsa érishken bolsun, lékin muhebbetke, hörmetke’érishelmigen»(«buxara yaki mawera unnehir tarixi»lond on,1873-yil én’gilizche neshiri, 158-bet).
Wambéri bu kitabida emirtömür tüzükliri heqqidimu qiziq melumatlarni béridu: « in’gliz mayori déwiy yawropagha hindistandin élip kelgen tüzüki tömür 457 sehipidin ibaret bolup, uning sekkizdin bir qismi pars tilida idi. Chaghatay tilida yézilghan esli nusxisi yemen gubirnaturi jefer kütüpxanisidin tépilghan. U awwal pars tiligha, kéyin 1830-yili mayor k. Situ’art teripidin in’gliz tilgha örülgen»(«buxara yaki mawera unnehir tarixi»london,1873-yil én’gilizche neshiri,183-bet).
H. Wambéri emir tömürni mundaq teswirleydu:«hirat we helep alimliri bilen munaz irliship,özige oxshash pikir qilmighanlarni mukapatlighan ademni achchighi yaman we yawayi déyish mumkinmu? Borsadin pütün bir kütüpxanini karwan tögilirige artip semer qendge köchürüp kelgen kishini tersa we yawayi diyishke bolamdu? Shuning üchünmu tömür ni chinggizbilen teng orun’gha qoyghuchilar’ikki qétim xatalashti»(«buxara yaki mawera unne hirtarixi»london,1873-yil én’gilizcheneshiri,219-bet). Wambérining körsitishiche ,tömürning ordisida chet’ellik nurghun alim we ressamlar bar’idi. Biraq memliketning resmiy tili hemiyshe türkiy til bolup kelgen. Tömürning özimu«türükler»ni türkiy tilda rawan hem tesirlik yazghanliqi buni ispatlaydu.
Wambéri yene bu kitabida ulughbegni nahayti chong bilip hörmet qilidu, uninggha toghra ,xalis baha béridu: «ulughbeg birnechche esirkéyinmu gherb dunyasida nami hörmet bilen tilgha élinidighan, tömüriyler sulalisidin bolghan yégane kishi idi…u höküm sürgen dewr tömüriylerning altun dewéri hisaplinidu».
H. Wambéri tömüriyler sulalisi heqqidiki pikirini baburgha bergen bahasi bilen xulase qilidu:« babur mirza öz esiride(«baburname»)de bizning köz aldimizdimu sha’ir, siyasi’on,hem peylasop sheklide gewdilinidu. Türkiy we pars xelqlirining edebiya tida özide shunchilik paydiliq pikirlerni addiy, rawan türkiy tilda bayan qilghan bu ninggha oxsha birer kitab yoq».
Qongghiratliq molla is’haq qaydasen?
Wambérining «ottura asiyagha sayahet»namliq kitabidin melumki, u xiwening muhemmedimin medriside esli qongrattin bolghan molla is’haqni uchritip qalidu. Molla is’haq mekkige bérishni arzu qilip yürgen kishi idi. U wambéri bilen tonushqandin kéyin, unimu mekkige baridu dep oylap uninggha hemra bolghan. Xiwedin kéyin buxara, semerqend we qarishlarda bille bolup, wambéri molla is’haq we yene namelum ikki haji bilen hirat terepke kétishken. Molla is’haq seper jeryanida uninggha heqiqi dostluq méhrini yetküzdi. Wambérining iqrar qilip yézishiche, uni hemme uningdin waz kechken, bashqa hemralirining hemmisi tashlap ketken. Lékin pütün seper jeryanida birla molla is’haq uni yalghuz qoymighan. Uning üstige, u hemiyshe yéshi özidin chong bolghan rashid ependi-wambéri bilen bir tawaqta tamaq yimigen, wambéri tamaqtin élip ber migiche uninggha qol sozmighan,uning bilen bir qatarda,yanmu-yan, teng turushnimu ede ptin deptin chiqqanliq dep bilgen. «u eng halal, aq köngül insanidi, uning gherezd in xali, pak munasiwiti xewp-xeterge tolghan tenha sepirimde manga dalda we yölenchük boldi»,dep esle ydu seyyah.
Molla is’haqning teqdiri bilen tonushqandin kéyin,bizde, wambrri néme üchün uni yawropagha bille élip ketti? Dégen so’al tughulidu. Bu su’algha «ottura asiya ochér ikliri»dégen kitapta,wambérining özi jarap béridu:« bilimge intilish we manga yéqinli qi yash mollidin,rastnila uning bir erzigüdek kishi bolup chiqishini hés qilghandin kéyin,shuchaghdila men uni tashlap ketkeslikke we ilaji bolsa,yawropagha élip kétishni qararqildim. Men bu qarargha hiratqa yitilip kélishning alidila kelgenidim. Men uning bilen deslep tonushqandila uning qelbining pakliqini sezgenidim. Bu mesilide men rastinla adashmighan idim»(h.wambéri«ottura asiyagha sayahet»london, 1865- yil én’gilizche neshri 143-,145-betler).
H.wambéri istambulgha yitip kelgende molla is’haqning qoligha pul bérip, uninggha mekkigebaridighan yolni körsetti,lékin molla’is’haq uninggha, özini yalghuz qaldurma sliqni, perengistanni(yawropani) bir körüp, andin istambulgha qaytish ümidi barliqini bildürdi. Shuningdin kéyin wambéri molla is’haqni wén’giriyige bille élip bérip, u yerdiki dositlirigha tapshurup, özi london’gha ketti.
H. Wambérining dosti molla’is’haqni yézidiki bir öyge orunlashturup qoydi, wambéri bolsa,bir yildin kéyin londondin qaytip keldi. Bu bir yil ichide molla’is’haqning béshidin qandaq künler ötti? Dep oylashqa bolidu. Bu heqte wambéri mundaq melumat béridu:« bir yildin kéyin en’giliyidin qaytip kelsem, qaysi köz bilen köreyki, mollam win’girlarning kiyimini kiyip, béshidiki selle ornigha matadin tikilgen shilepe kiyip turuptu. U wén’girtilinimu tézla üginiwalghan idi. Méning bu mollamni shuyerdiki kishilerning hemmisi yaqturup qalghan. Bu qétim uni moda kiyin’gen,qollirida peley qaysidur bir xanim bilen parangliship olturghanliqini körüp, ya külüshni ya yighlashni bile lmeylaqaldim. Ikki yilning aldidiki xiwe medrisi mollisining hazirqi pozur körü nishini qarang?!» (h.wambéri «ottura asiyagha sayahet»london, 1865-yil én’gilizche neshri150-bet).
Molla is’haq rastinla wén’gir tilida oqush we yézishni obdan ügüniwalghandin kéyin, h. Wambérining dostliri uni wén’giriye penler akadémiyisi kütüpxanisining sherq qolyaz miliri bölümige ishqa orunlashturup qoyghan. Molla is’haq kéyin wén’girtilidiki bezi eserlerni türkiy tligha terjime qilghan. Majar alimi g.kere, wén’giriye yazghuchisi yanash arénning «ajayip ahu heqqide epsane»namliq esirini molla’is’haqqa qildurghan. Molla’is’haq wén’gir alimlirigha ottura asiya türkiy tili,ottura asiya tarixi toghrisid iki eserlirini yézishigha yardem bergen, ular eserliride keltürgen pakit delillerni molla’is’haqtin alghan.
Bu tarixiy weqening échinishliq teripi shuki, molla’is’haqning kéyinki hayati we qilghan ishliri toghrisida hazirghiche héchqandaq matériyal tépilghini yoq.
Wambérining muxlisi, wén’giriyilik kino rézhissori jozif kish wambéri bilen molla is’haqning billechüshken süritini tartiwélishqa muweppeq bolghan.bu süret qaysi sheherde -téhrandimu,istambuldimu yaki péshittimu tartilghanliqi téxi éniqlan’ghini melum emes. Sürette,molla’is’haq öz ustazi aldida edeb bilen tik turghan, h. Wambéri sherqche olturghan.(chaza qurup olturghan).
Hérman wambéri we uning hemrahi molla’is’haq heqqidiki tarix mana shuningdin ibaret.
Biz hérman wambérigha baha berginimizde,uning seyyahliqini köptürüp körsitip, sayahitining peqet sergüzeshte tereplirige diqqet qilipla qalmastin,belki yene, uni derwish kiyimini kiyishke qandaq shara’it we kimlerning mejbur qilghanliqinimu untup qalmasliqimiz lazim.
Özbékitan pen neshriyati, 1993-yili tashkendte neshir qilghan «fitne sen’iti» 2-kitaptin uyghurchigha örüldi.
Uyghurchilashturghuchi: begyar
Qaraqash nahiyilik edebiyat-sen’etchiler birleshmisidin
Bu kitabning in’gilizche nusxisi töwendiki olinishta:
Travels in Central Asia, by Arminius Vámbéry

Yollighuchi: Uyghur Academy yollan’ghan waqti: 2016- yil 15- iyun orni: omumi, tarixtin tamche | inkas : 0
http://www.mirrorservice.org/sites/ftp.ibiblio.org/pub/docs/books/gutenberg/4/1/7/5/41751/41751-h/41751-h.ht