Jalaidin Rumi (Hz. Mevlane)ning asaslighi besh eseri bar boluip bular:
Mesnevi, Divan-Kebir, Fihi-Mafih, Mejelisi-Seba we Mektubatlar.

Mesnevi bolsa jemi alte jiltliq 25618 béyittin terkip tapqan, Kilassik sheriq edebiyatidiki shiér uslubida yézilghan yeni ikki misraliq , öz-ara qabiyedash yeni „Failatun – failatun – failun“ digen shiér uslubi sheklide yézilghan.

Mesnevining tili Parische bolup, Mevlane sözligen béyitlarni, hékayilerni, hikmetlik sözlerni shagirti Husemettin Chelebi xatirlep, retlep kitab qilghan.
Mesnevi xuddi Mevlane özi :“ Bu kitab Mesnevi kitabidur, Mesnevi heqiqetke irishish üchün we Allahning sirlirigha agah bolush we eqlini yetkuzushni oylighanlar üchün bir yoldur“ digen.

Mesnivide Mevlane bir hékayini bashlaydu, emma bu hékayini derhal ayaqlashturmay arisida bir Béyit we bir hikmetlik sözlerni dep hékayini yene kelgen yéridin dawamlashturidu.
Mevlanening sözligen her-bir hékayisi insanlarni toghra yolgha, güzellikke yuzlenduridighan nesihetler ustige qurulghan. Bu hékayilerning beziliri qehrimanlar toghrisida, beziliri weliler, beziliri Sopilar, beziliri padishahlar we beziliri Haywanatlar toghrisida sözlinidu. Bularning hemmisining artuqchilighi we kemchilikliri bilen obrazlashturghan. Eslide ularning kim bolushi muhim bolmastin, muhimi ularning artuqchili we kemchiligini anglitish arqiliq, kishilerge sexsiyetchilik, qizghanchaqliq, heset we ularning ensireshlirini shehirlep, insanlarni eskiliktin ibret ilishqa, yaxshiliqtin ulge ilishqa chaqiridu we insan qelbide Tengrige bolghan cheksiz söyguni urghitidu. Bu insanlar gerche 800 yillar aldidiki insanlar bolsimu emma insaniyet dunyasida her waqit arimizda mewjuttur.
Peziletke, exlaqqa yuzlinidighan yol insanning öz-özini suzuk bilish yolidin ibarettur.
Mesnevi bolsa eng töwen sewiyediki insanlar üchün chushunushluk qilip yézilghan bolup, irshad we terbiyeni her jehettin sistimiliq qilip ipadilep bergen.

Men töwende özem Terjime qilghan „Mesnewi“ din durdanilerni oqurmen qirindashlirimgha Jalalidin Rumining téren pikirlik töwendiki hékmetlik sözi bilen bashlaymen.

“ Biz birleshturush üchün kelduq, Ayrish üchün emes“

Chiwin

Bir Chiwin éghilda, éshek sudigining ustidiki saman exlitige qonuptu – de, Kapitandek béshini igiz köturup: “ Men nechche waqitlardin biri Paraxot bilen Déngizni xiyal qilip yurgen idim, mana bu Paraxot, mana bu Déngiz. Men bolsam tejirbilik, toghra oylaydighan, toghra hökum qilidighan, Paraxot rolini yaxshi bashqurighan bir Kapitanmen“ deptu. Shuning bilen Déngizda Paraxotini heydeptu we Déngiz uninggha cheksiz körunuptu. Uning köz aldida u éghildiki yéghilip qalghan éshek Sudiki payansiz we chongqur bir déngizdek körungen idi. Chiwinde éshek sudigini heqiqiy mahiyiti bilen körudighan köz nerde?

Dünyani qanchilik körse, shunchilik. Chiwinning közi qanchilik bolsa Déngizmu shunchiliktur.

Bir Chiwinning xata hökumi bilen özini „katta“ dep bilgen. Özining mevjutluqining zerresini Quyash dep qalghan.

Insanning hali, hewesliri, özini chaghlimasliqi axiri birip ashu Chiwindek qilip qoyudu.

Mana mushundaq quruq chüshenchiler, quruq ittiqatlar insanni Heqni körmeydighan, xata hökum qilidighan, xata tepekkur qilidighan Chiwinge oxshutup qoyudu. éshek sudiki ustidiki saman exlétini öz tesewwurida ajayip ghayiwi bir nerse dep bilidu.

Chiwin öz xatasini tonup, xata chushenchiliridin waz kechse, uning bexti kélip, heqiqetni tonup yétetti. Emma, bundaq ibret ilish qabiliyet chiwinde bolmaydu. Uning rohi shekilge layiqtur.

Sulayman Eleyhissalamgha panalanghan Adem

Sulayman Eleyhissalamning dewrde, bir küni Ezrail Eleyhissalam kochida bir kishige shundaq qarighan iken. U kishi shunchilik qorqup kitip, udul Sulayman eleyhissalamning adalet sariyigha qarap yol aptu. U kishining köngli intayin yérim, yuzliri sarghayghan, lewliri qurghan halda Sulayman Padishahning hozurigha kiriptu. Sulayman Padishah u kishining bu halini körup, nime bolghanlighini soraptu.

U kishi:“ Ey adaletlik Padishahim. Yolda Ezrail manga qayta-qayta shundaq surluk we menilik qarap ketti“ deptu.

Sulayman Padishah:“ Undaqta sen nime arzu bilen qishimgha kelding?“ dep soraptu.

U kishi: „Ey Padishahim men sendin ötunup qalay, méni derhal eng uzaq jaylardin biri bolghan Hindistangha yolgha sélip qoy“ deptu.

Bu kishining derdini anglighan Sulayman Padishah derhal xamalgha, u kishini Hindistangha apirip qoyush üchün perman biriptu.

Ertisi küni Mejliste Sulayman Padishah, Ezrailgha qarap:“ U mumin bendige qandaq bir köz bilen qaridingki, uning öz wetenidin ayrilishigha sewep boldung. Bu zadi qandaq ish? U kishi shunchilik qorqup öy-jaylirini tashlap kitishige sewep bolghan?“ U kishining undaq hoduqup kitishining sewebi nime? Buning sirini ey Tengrining elchisi manga éytqin ! deptu.

Ezrail mundaq jawap biriptu:“ Men uninggha ghezep bilen qarimidim. Tengri shahitturki heyranliq bilen qaridim. Chünki Tengri manga uning rohini „Hindistanda al“ dep buyruq qilghan idi. Shuning bilen men u kishini bu yerde körgendin kiyin, qanati bolghan teghdirdimu Hindistangha qandaq baralaydu dep oylap, heyranliq bilen qarighan idim. Shundaqtimu Tengrining buyruqi bilen Hindistangha bardim we u yerde kördum hemde janini aldim“ deptu.

Ey insan sen dunyaning pütün ishlirini mana mushundaq dep oylap qiyas qil. Andin közungni ach we Tepekkur qil!. Zadi kimdin qachisen? Ey insan! Özengdinmu? Bu ishlargha biz nime digen charisiz he! Shunga eng yaxshisi Heqqe teslim bol we razi bol.

Reng we Nür

Qizil, yéshil we külrenglerni yoruqluqta körmiseng körelmeysen.
Sen renglerni körgenliging üchün Nür sendin rengge yoshurunghan boludu.
Qarangghu chushtimu rengler tutulidu. Del mana mashu chaghda, rengni körsetken Nür ikenligini bilisen. Nür bolmisa rengni körelmeysen. Ichimizdiki renglermu ene ashundaq bir nürgha muxtaj.

Ayning, Quyashning we Yultuzlarning nüri bolsa bizning közimizge zahir bolghan yoruqluqtin ibaret.
Insanning ichidiki nür bolsa bekmu qedirlik bir nürning eksidur.
Közungning nürining nüri bolsa Köngulning nüri boldi; Köz nüri köngul nüridur.
Köngulning nürining nüri bolsa Heqning nüri boldi. U aqil we his nüridin ayrimdur.

Kechte nür bolmighanlighi üchün, rengler körulmidi. Bu sanga nürning yoqlighidin melum boldi.
Yoruqluqni körush arqiliq reng roshen boldi. Bu sanga yoruqluqning barlighidin ayan boldi.
Tengri bu zitliqqa asasen xoshalliq meydangha kelsun dep, ghem-qayghuni yaratti.

Her yoshurun sheiyler zitliq arqiliq otturgha chiqti. Heqning zitliqi yoq bolghanlighi üchün u körunmidi.

Awal yoruqluq, andin reng körulidu. Chünki aq we qara bir-birige zittur(Qarmu-qarshidur)
Nürning ziti sanga nur bexsh etti. Maddiki zitliq zitliqi arqilq köruldi.
Heq nuruning ziti üchün bir mewjudiyet yoqtur. Uni ziti bilen körush imkani yoqtur.
Bizning aqlimiz uningha yetmeydu, emma u bizning sirlarimizni, pütün exwalimizni körup, bilip turidu.(Terjime qilghuchi: Hebibulla Ablimit)