Autori: Ablimit abdulla
1931-yili etiyazda qomul déhqanlirining zulumgha qarshi keng-kölemlik qozghilingi qomuldiki 12 taghning biri shopuldin bashlan’ghanliqi, qozghilangni bashlighan kishi shopulning shu waqittiki dorghisi sali memetniyaz[1] ikenliki oqurmenlerge melum.
«qomul nahiyesi tezkirisi», «qomul wilayiti tezkirisi» qatarliq qamus xaraktérlik eserlerde we bashqa metbu’atlarda: «sali dorghining qizini mejburiy xotunluqqa almaqchi bolghan qarawulxana emeldari jang goxu (张国琥) shopulda sali dorgha bashchiliqidiki qozghilangchilar teripidin öltürülgen», «jang goxu qéchip ketken» dégendek oxshimighan melumatlar bérilgechke, bu toghrisida qomul wilayetlik ottura xelq sot mehkisining piénsiyonéri xoja sali aka bilen ikkimiz «qomul shehrining tarix matériyalliri»ning 10-qismida «1931-yilidiki qomul déhqanlar qozghilingining biwaste sewebchisi jang goxuning teqdiri heqqide tekshürüsh» namliq maqale élan qildurup, jang goxuning shopulda sali dorgha bashliqidiki qozghilangchilar teripidin öltürülgenlikini delilligeniduq. Biraq 1931-yili etiyazda shopul qozghilingi partlash harpisida sali dorgha qozghilang kötürüsh üchün qarawulxana emeldari jang goxugha yalghandin qizini bermekchi bolup, toy murasi ötküzüp bergenmu-yoq? Jang goxuni kim öltürgen? Dégen ikki mesile hel bolmay keynige qaldurulghanidi.
«qomul nahiyesi tezkirisi»ning 692-bétide jang goxuni «… Ayalche yasiniwalghan yigit qochaqliwalghan…», «qomul shehirining tarix matérilliri» (1-qisim) ning 32-bétide «…qiz hujrisida aldin chirayliq qiz siyaqida yasinip olturghan imin isimlik yigit jang goxu hojrigha kirishi bilen pursetni ghenimet bilip uni quchaqlap öltüridu…»; «qomul géziti»ning 1993-yili 12-ayning 21-künidiki sanida «…bu chaghda men alliqachan yushurun’ghan bolup, öyde méning izimgha küchlük bir yigit niqablinip jang lyenjangni kütüp olturdi. Bu chaghda qarawulxana emeldari xushalliqidin qin-qinigha patmay öyge kirgende, yalghan kélin uning bélidin tutup yerge bésiwalidu. Yoshurun’ghan kishiler otturigha chiqidu. Mest bolghan eskerler özini qoghdashqimu ülgürrelmey tutulup, shu küni hemmisi öltürülidu…»; «ürümchi tarix matériyalliri»ning 68-bétide «… Kechqurun jang goxu hojrisigha bashlinidu. Jang goxu hojrigha kirishi bilenla qizche yasiniwalghan yigit (imin isma’il) ning üstige özini atidu. Imin jang goxuni quchaqlap alghan péti jayidila ujuqturidu…» dep melumat yérilgen. Undaqta jang goxuni öltürgen «erkek», «imin isimlik yigit», «küchlük bir yigit», «kélin siyaqida yasiniwalghan er», «qizche yasiniwalghan yigit (imin isma’il)» dégenler kim? Bu kishi del jang goxu mejburiy xutunluqqa almaqchi bolghan sali dorghining qizi aysixan sali[2] ning kéyinki künlerdiki ömürlük halal jüpti shah niyaz shérip[3] tin ibaret.
Men uzundin buyan mushu mesile üstide izdinip kéliwatqanidim. 2000-yili 9-ayning 16-küni (düshenbe) qomul wilayetlik til-yéziq, qedimki eserler ishxanisining mudiri zöhre talip manga téléfun bérip: «ablimit aka, yéqinda ürümchidiki seydulla seypullayof[4] tin téléfun keldi, u ‹1931-yili etiyazdiki shopul qozghilingi partlashtin ilgiri sali dorgha qozghilang kötürüsh üchün qarawulxana emeldari jang goxugha yalghandin qizini bérishke maqul bolup, toy murasimi ötküzüp bergenmu? Mushu meselini éniqlap baqqan bolsingizlar› dégen teklipni berdi. Bügün waqitliri bolsa birlikte shopulgha chiqip kelgen bolsaq» dédi.
Shu küni «qomul géziti» ning terjimani hawaxan éli (hazir qomulda pénsiyede), muherriri isaq peyzulla (zöhre talipning yoldishi) qatarliqlar mashiniliq xotuntamgha bérip, shu yerde olturushluq maysixan sali[5], shopulda olturushluq göherxan sali[6] we uning yoldishi ibrahim kösö[7]ler bilen söhbetleshtuq. Maysixan ana jang goxu bashliq barliq ofitsér–eskerlerning neq meydanda öltürgenliki toghriliq melumat berdi. Biraq shopulgha barghinimizda göherxan sali bilen ibrahim kösö «shopulda qozghilang bolghanda bizning yéshimiz kichik bolghachqa waqittiki ishlardin xewirimiz yoq iken» dep sir bermidi. Biz bu ishni shu waqitta tashwéliqtin bizge hemrah bolup shupulgha barghan tashwéliq yéziliq partkomning mu’awin sékirtari, yéza bashliqi yüsüp himitke weqening jeryanini yenimu ichkirilep tekshürüp éniqlap béqishni hawale qilip qaytip kelgen iduq. Kéyin yüsüp himit manga: ibrahim kösö we göherxanlar bilen söhbetleshkenlikini, ular 1949-yilidin kéyin élip bérilghan bir qanche qétimliq siyasiy heriketlerde bek qorqup ketkechke rast gep qilishqa pétinalmighanliqini, emeliyette merhum abduréhim ötkürning tarixi romani ‹oyghan’ghan zémin› (1-qisim) diki bayanlarning hemmisi toghra ikenlikini éytti.
Emdi biz merhum alim, yazghuchi, sha’ir abduréhim ötkür ependining shinjang xelq neshriyati 1988-yili 10-ayda neshr qilghan «oyghan’ghan zémin» namliq tarixiy romani ((1-qsim) ning 183 ~ 187-betliridiki töwendiki bayanlargha qarap baqayli:
Bu künlerde shopulluqlar arisida ghelite gep-sözler boluwatatti. Beziler: «nechche waqittin meydisige mushtlap, yoghan gep qilghan sali dorghining emdi sudin chiqqan müshükke oxshiship qalghinini qarimamdighan, muzayning yügürüshi samanliqqiche dégen shu boldi-de» dése; Yene beziler: «adem ölmes, közi toymas dep, mal dunya dégenning méhri shundaq yaman iken, bolmisa sali dorghining bu dunyada némisi kem» deytti. Beziler sali dorghigha hésdashliq qilip: «uningghimu ugal boldi, jang jisa dégen muttehem qizingni bersengmu bérisen, bermisengmu bérisen dep chérikliri bilen diweylep turuwalsa, u qandaq qilsun? Qizi bar ademning küni tes» dése, beziler: «shumu gep boldimu, mana sanga qiz dep, u mel’unning qarnini yériwétip, bolghuluqni körgen bolsa, jang jisadek chirkinler hushini tapqan bolatti. U chaghda dorghamning qebrisidimu güller ünüp chiqqan bolatti» deytti. Sali dorghining öyidikiler, jümlidin sopi mergen bilen menglik niyazlar bolsa, goya héch ish bolmighandek, toy teyyarliqi bilen meshghul idi.
Biraq ete toy dégen kéchisidin bashlap, sali dorghining yéqinliri bilen menglik niyazgha oxshash yigitler uyan-buyan chépiship, barghan yerliridiki kishiler bilen pichirliship sözlishidighan bolup qaldi. Tang étishi bilen teng mal soyush, qazan ésish, chay qaynitish, yulghun téwilgha notiliridin zix teyyarlash, gürüch yuyush, sewze toghrash qatarliq ishlar qizip ketti. Etrap yurtlargha bérip, sodisini tügitip kelgen «qara chéchek» hoylining burjikide kigiz-borilar bilen tosup yasalghan waqitliq ashxanida töt-besh ayalni ishqa sélip, xilmu-xil seylerni teyyarlashqa kiriship ketti. Ömride bundaq seylerni yéyish turmaq puriqinimu purap baqmighan bu tagh ayallirining beziliri «qara chéchek» ning hüniridin heyran bolup hangwéqip qalatti. Shundaq chaghlarda «qara chéchek» pishane terlirini sürtüp «hey ayla, sen uxlap qaldimu? Chapsan bolsun» dep warqiraytti.
Kün qayghuche jama’etning aldi-keyni uzap boldi. En’eniwi adetke xilap halda, bu toygha xotun-qizlardin köp kishi éytilmighanliqi üchün, sali dorgha kelgen-ketken jama’etke «aldirap qalduq, xuda xalisa, ete-ögün ayla qizimizgha bashqidin toy qilip bérimen» dep özre éytti.
Künpétishqa yéqin, jang jisa yigirme ikki atliq chériki bilen qiz köchürüshke keldi. U bügün alahide yasinip kelgenidi. Amérikan ötüki bilen qolidiki appaq peliyi, parqirap turghan bel tasmisi tapancha qépi közge alahide tashlinip turatti. Öz reqibini yéngip, uning qolidin qimmetlik oljini tartiwalghan kishining chirayida qandaq memnuniyet ipadisi körülse, uning yadangghu chirayidimu shundaq bir xil körenglik ekis étip turatti. U bir qolini égiz kötürüp, chériklerge xitaben: «puxadin chiqquche oynap-külüp, yayriwélinglar, asmanning üsti bügün bizning!» dep ünlük warqiridi. Chérikler miltiqlirini tam tüwi we bulunglargha tirep qoyup, xatirjem chaza qurup olturushti.
Ziyapet qizip ketti. Méhmanxana bilen hoylining péshaywanlirida «gawshing, gawshing» awazliri yangrap, dap-ghijek bilen éytiliwatqan qomul muqamlirini üzüp-üzüp qoyatti. Her bir yéngi sey, yéngi kawap tartilghanda, epchilgine kiyiniwalghan tagh yigitliri chériklerning piyalilirini sharapqa toldurup turatti. Chériklerning ara-arisigha kirip olturghan taghliqlar chériklerni hedep sharapqa teklip qilip, özlirimu az-paz ichishetti. Qarangghu chüshkenséri hoylining bir qanche yéride lawildap turghan gülxan otliri chériklerning haraq-sharaptin qizarghan yüzlirini téximu qizil qilip körsitetti. Daplar qattiq-qattiq urulup, meshrep bashlinish bilen qiz-yigitler ussulgha chüshüp, pütün hoyla ajayip janlinip ketti. Bezi chériklermu égiz-pes dessep, otturigha chüshti. Ularning arisida héliqi uyghur chérikmu bar idi.
Shu arida jang jisa méhmanxanidin deldengship chiqqan péti «qiz qéni men bilen ussulgha chüshsun» dep warqiridi. Chala mest chérikler olturupla égiz-pes chawak chélip uning bu gipini qollap warqirashti. Bestlik kelgen ikki ayal jang jisaning yénigha kélip«biz taghliqlarning qa’idiside sultan yigit özi kirmise, qiz hojridin chiqmaydu» dégen gepni tongji arqiliq uninggha uqturdi we «yürsile, özilirini qizning yénigha biz bashlap kireyli» dep uni qoltuqidin élip qizning hujrisigha bashlidi. Jang jisa sham yorutulghan yasidaq hujrining bir chétidiki yaghach katta chirayliq kiyinip, nepis hal shayi romalgha pürkinip olturghan qizni körüsh bilen özini yoqatqan halda «ah perishtem, qéni yürüng» dep uning qolini tutqan haman, héliqi ikki ayal ishikni «taq» qilip yépiwetti. «qizning» küchlük qoli bilen urulghan xenjer jang jisaning yürikige qadaldi. Hoyla we méhmanxanida xizmet qilip yürgen ademler chériklerge yopurulup, hayt-huyt dégüche ishini tügetti. Menglik niyaz béshidiki hal shayi romal bilen yasalghan chéchini chörüwétip jang jisaning qan’gha milen’gen jesitini öydin sörep chiqiti.
− yalghan chéchingni séliwalsang aynisa qizdinmu qélishmaydighan qiz bolghudeksen,− dep chaqchaq qildi uning tengtushliridin biri.
− tola gep qilma, bolmisa, mawuni körüwatamsen,− dep qolidiki qanliq xenjerni uninggha tenglep küldi menglik niyaz.
Sali dorgha chériklerning jesetlirini yighishturush ishini bir qisim kishilerge tapshurup qoyup, teyyar at we miltiqlargha ige bolghan bir top yigitlerni qasim palwan bilen birlikkte bashlap chériklerning gazarmisi terepke qarap mangdi. Ular gazarmigha yéqinlishay dégende, dap-sunaylar bilen «hay-hay öleng» éytip mesh’el yandurdi. Buni körgen gazarmidiki chérikler «qiz köchürüp kéliwatqanlar» dep oylashti-de, derwazini yoghan échip, ularni qarshi élishqa aldigha chiqti. Biraq tuyuqsiz yaqqan oq yamghuri ichide, közni yumup achqiche, pütün gazarma taghliqlarning qoligha ötti. Gazarmining arqa témidin chüshüp qéchip ketken ikki chérikni démigende, shopuldiki qiriq nechche chérikning hemmisi qirilip tügidi. Ularning qoralliri bilen gazarmidiki oq-dora, at-ularghlarning hemmisi taghliqlarning oljisi bolup qaldi.
1931-yildiki qomul déhqanlar qozghilingi ene shundaq bashlandi. Bu yéngi kalindar hésabida tötinchi ayning on ikkinchi küni idi…
Romanning 238-bétide yene töwendikidek melumat bérilgen:
− … Toqsun pugen qoynidin xenjirini asta chiqirip, xojiniyaz hajining béqinigha tiqmaqchi bolghanda, holuqup kétip, jeynikini menglik niyazgha tekküzüwetti. Menglik niyaz köz qirida uninggha bir qarash bilen ahwalni bayqap «kap» qilip uning qoligha ésildi. Qattiq tartishish bashlinip, közni yumup achqiche bolghan ariliqta xenjerning uchi menglik niyazning sol kökrek qepisige qadaldi. Menglik niyaz «way-y munapiq!» dep warqirap tashlidi. Bezgektek titrep ketken toqsun pugen xenjerni sughuruwélishqa ülgürmey, xuddi ghaljir qawandek udul kelgenni urup, soqup talagha qachti. Sepler buzulup, meschittikiler patparaqchiliqta qaldi. Xojiniyaz haji kökrikige xenjer sanjilghan menglik balini derhal quchiqigha alghan bolsimu, héchnimini chüshinelmey tamdek qétip qalghanidi. Kimdur biri «qachti-qachti, qatil qachti» dep warqiridi. Sali dorgha «tut, qatilni tut» dep qattiq ün saldi. Bashlar we ottura yashliqlardin bir top kishi talagha yügürdi. Qérilar chiragh tutup, menglik balining béshigha olashti. Sopi mergen «way jénim balam» dep özini baligha tashlidiyu, shu haman hoshidin kétip qaldi. Menglik bala hajining quchiqida yétip, «haji… Ata…özle…saqmu? U munapiq özleni…» dédi-de, jimip qaldi. Uning chirayliq qoy közliri turusqa qarighan péti qétip qalghanidi…
2013-yili 1-ayning 8-küni men qomul sheherlik adem küchi bayliqi we ijtima’iy sughurta idarisining kadiri sadir abdulla bilen shopul qozghilingi toghriliq söhbetleshkinimde, u méni töwendikidek yéngi üchür bilen teminlidi: «bu yil men 50 yashqa kirdim, men sali dorghining ewrisi bolimen. Men bir qiétim shopulgha barghinimda seden sali[8] kichik bowamdin 1931-yilidiki shopul qozghilingining sewebi we jeryanini sorighanidim. U birdem oylan’ghandin kéyin, bu ishlarning yüz berginige 60 yildin ashti. Eyni waqitta men töt yashta bolghachqa bu ishlarning tepsilatini bilmeyttim. Kéyin anam niyazxan[9], acham aysixan we küyö akam shah niyaz shériplar bizge qozghilangning jeryanini sözlep bergen. Qozghilang partlashning aldida aysixan acham bilen shah niyaz akamning toyini qilishqa pütüshüp, ularning kichik chéyini ichküzüp bolghaniken. Aridin uzun ötmey, ilgiri metbu’atlarda bayan qilin’ghandek, shopulgha yéqin yerde turushluq qarawulxanining bashliqi jang goxu (jang lyenjang depmu atilidu) dégen mutehem hökümet ishi bilen öyimizge kélip achamni körüp közi qizirip, dadamgha ‹manga qizingni xotunluqqa bérisen› dep telep qoyghandin kéyin, dadam jang goxuning telipini ret qilghaniken. Biraq u yolsizliq qilip yene telep qoyuptu. Dadam uning telipini qayta-qayta ret qilghan bolsimu, u jahilliq qilip bolmighandin kéyin, dadam yurt chongliri bilen meslihetliship, puxta teyyarliq qilip, jang goxuning telipige yalghandin moqul bolup, bu ishni köp ademge bildürmey, cheklik adem qatnashqan ‹toy› murasimi ötküzüptu. ‹toy›gha erler köp, ayallar az qatnashqaniken. Toygha qatnashqanliki kishilerning hemmisining wezipisi bar bolup, meslihet bilen hojrida achamning ornida shah niyaz akam ayalche yasinip jang goxuning kélishini saqlap olturuptu. Matériyallarda bayan qilin’ghandek jang goxu eskerlirini bashlap öyimizge kélip, aldi bilen tamaq yep méhman bolup, arqidin haraqni bolushiche ichip, xoshalliqida qin-qinigha patmay hojrigha kirip shah niyaz akamning qolini tutushigha, yoghan bestlik kelgen shah niyaz akam qoynidiki xenjerni chiqirip ‹mana sanga béridighan qiz› dep xenjerni bar küchi bilen jang goxuning yürükige urghan iken. Jang goxu ‹wayjan› déyishkimu ülgürelmey jehennemge seper qiliptu.
Merhum abduréhim ötkür ependining «oyghan’ghan zémin» (1-qisim) romanidiki weqilikler aysixan acham, shah niyaz akamlarning bayanliri bilen asasen oxshash. Chünki ötkür ependi shopulgha chiqqan yillar (1970-yillarning axiri we 1980-yillarning bashliri) da aysixan acham, hapiz[10] akam, leylixan[11] acham, göherxan acham we ibrahim kösö akamlardin bashqa yene shopul qozghilingigha qatnashqan we ashu weqeliklerni öz közi bilen körgen kishilerdin xéli köpliri hayat idi. Shunga ötkür ependining tarixi romani eyni waqittiki hayat shahitlar teminligen tunji matériyallargha asasen yézilghan. Ötkür ependi qérindashlarning telipi boyiche, romanda dadam bilen anamning öz ismini eynen tilgha alghan bolsimu, achamning ismini ‹ayinsa›, shah niyaz küyö akamning ismini ‹menglik niyaz› dep özgertip, uni tuqsun pugen kökrikige xenjer urup öltürüwetken dep özgertip yazghan. Emeliyette shah niyaz akam 1981-yili shopulda öz ejili bilen wapat boldi. Shah niyaz akam we qérindashlarning jang goxuni öltürgenlikini sir tutushi, ular kéyinki künlerde özlirining béshigha kütülmigen bala-qazalarning kélishidin ensirep, heqiqiy weqeni bir ömür sir tutqan. Eger jang goxuni shah niyaz akam öltürgenliki sir tutulmay shu yillardila ashkarilan’ghan bolsa, ‹medeniyet zor inqilabi›yüz bergen apetlik yillarda shah niyaz akam we qérindashlarning yaman künlirge qélishimiz turghan gep» dep sözini ayaqlashturdi.
Hazir jem’iyette «jang goxu qéchip ketken» dégüchiler, bolupmu shopulluqlar ichide jang goxu qéchip kétip, kéyin sali dorghini shexsen özi soraq qilip: «sali sen axir méning qolomgha chüshüp qélishingni oylap baqtingmu?» dep sali dorghining térisini tetür soyup öltürüwetken» dégendek gep-sözlerni qilishmaqta. 2014-yili 4-ayning 6-küni (yekshenbe) qomul wilayetlik ottura xelq sot mehkimisining pénsi’unéri joja sali, wilayetlik til-yéziq, qedimiy eserler ishjanisining kadiri mujubul raxman, ürümchi tömüryol idarissi qomul parawuz ustikisining xizmetchi tahir shakirlar bilen bille töge qotunidiki shopul iqtisadiy tereqqiyat rayonida olturushluq 96 yashliq asip memetniyazni ziyaret qilip barghinimizda, shu yerde olturushluq kishilermu yuqiriqidek gep-sözlerni qilishti.
Aptonom rayonluq kino shirkitining dem élishqa chiqqan kadiri shérip xushtar ependi yazghan junggo xelq siyasiy meslihet kéngishi ürümchi sheherlik tarixi matériyallar komitéti tüzgen «ürümchi tarix matériyalliri» (1990-yili 6-ay neshri) ning 7-qismigha bésilghan «xojiniyaz hajimning hayati pa’aliyetliri» namliq maqalisi yeni kitabning 84 ~ 88-betliride töwendikidek melumat bérilgen:
«… Xojiniyaz hajim qolgha élinishi bilen uning mal-mülki péchetlinidu, xojiniyaz hajimning atalmish «jinayetliri» élan qilinidu. Hetta uning oghli seydulla namida yézilghan maqalide «u méning dadam emes, u xa’in, yapon jahan’girlikining qoyruqi» dégen sözler bésilidu…
Biz bilen uzun yil emgek terbiyeside bille bolghan, shéng shisey dewride saqchi bashqarmsining terjimani we katipi bolup ishligen shi yüenpu (shibe) ning xojiniyaz hajimning qolgha élinishi, soraq jeryani we mexpiy sotning höküm chiqirish ehwali qatarliq ishlar toghrisida sözlep bergen we mexpiy sot heqqide yazghan eslimiside xojiniyaz hajim qatarliq 108 ademning boghup öltürülgenliki bayan qilin’ghan. Bularning arisida qomul déhqanlar qozghilingining bashlamchiliridin sali dorgha, gosul, baqi niyaz haji qatarliqlar bolghan».
Yuqiriqi melumatlardin biz sali dorghining xojiniyaz hajilar bilen bir qatarda öltürülgenliki melum. Shah niyaz shéripning xenjer bilen jang goxuni jehennemge yolgha salghanliqimu éniq tursa, jang goxu qandaq qilip ürümchide sali dorghini soraq qilsun? Emeliyette, 1937-yili 10-ayda sali dorgha aqsu wilayetlik saqchi idarisining bashliqi isma’il teripidin qolgha élinip, deslep aqsu, kéyin ürümchi türmisige qamilip, simiyonof, yaqup we hashim haji qatarliq jallatlar teripidin soraq qilinip, xojiniyaz hajilar bilen bir qatarda öltürülgen. Heqiqiy ehwal shundaq bolghaniken, shah niyaz shérip jehennemge yolgha salghan jang goxu sali dorghini soraq qilip öltürgen déyilgen gep-sözlerning yéterlik asasiy yoq.
Izahlar:
[1] bezi matériyallarda «sali bosuq» depmu atalghan, 1984-yili aysixan qomul wilayitidin shopulgha xizmet tekshürüp chiqqan fen chéngchüy qatarliq kadirlargha dadisining ismini «sali memetniyaz» dep éytip bergen. Buni yenimu inchike tekshürüshke toghra kélidu.
[2] aysixan sali (sali dorghining chong qizi), 1985-yili 4-ayning 5-küni (jüme) 76 yéshida qomul shehirining tashwéliq yézisi shopul kentide wapat bolghan.
[3] shah niyaz shérip (aysixan salining yoldishi), 1981-yili 7-ayning 8-küni (charshenbe) 76 yéshida shopul kentide wapat bolghan.
[4] seydulla seypullayof, 2002-yili 9-ayning 4-küni (charshenbe) 85 yéshida ürmchide wapat bolghan.
[5] maysixan sali (sali dorghining 2-qizi), 2006-yili 5-ayning 10-küni (charshenbe) 95 yéshida qomul shehrining tashwéliq yézisi xotuntam kentide wapat bolghan.
[6] göherxan sali (sali dorghining 4-qizi), 2004-yili 1-ayning 4-küni (yekshenbe) 78 yéshida shopul kentide wapat bolghan.
[7] ibrahim kösö (göherxan salining yoldishi), 2006-yili 12-ayning 25-küni (düshenbe) 92 yéshida shopul kentide wapat bolghan.
[8] seden sali (sali dorghining kichik oghli), 1999-yili 2-ayning 3-küni (charshenbe) 72 yéshida shopul kentide wapat bolghan.
[9] hapiz sali (sali dorghining chong oghli), 1998-yili 8-ayda 86 yéshida shopul kentide wapat bolghan.
[10] leylixan sali (sali dorghining 3-qizi), 1997-yili 8-ayda 77 yéshida shopul kentide wapat bolghan.
[11] niyazxan (sali dorghining ayali), 1963-yili 73 yéshida shopul kentide wapat bolghan.
Tengritagh Akademiyesi 