Autori: Ghalib Barat Erk
http://atlantisforschung.de/index.php?title=Col._James_Churchward_und_das_versunkene_Mu
Singqu seli tutung 10-esirde yashighan alim, unngigha oxshashla 8- , 9 -esirlerde yashighan dep perez qiliniwatqan uyghur alimi pértanrakshtmu öz tilini «türk tili» dep atighan.
Ottura esirde hökum surgen «xaqaniye» we «uyghur éli» téritoriyiliride yashighan xelq öz tilini ortaq halda «türk tili», özlirini bolsa «türk» dep atighan. Özlirining siyasiy hakimyetlirini «xaqaniye» we «uyghur éli» (on uyghur éli depmu atighan) dep atashqan. Mahmud kashgheri xaqaniyiliklerni «xaqaniye türkliri» dep atighandek, singqo seli tutung «türk-uyghur» dep atighan. Xuddi mahmud kashgheri «uyghur bir elning nami» diginidek «uyghur» siyasiy nam idi, yene bir jehettin jughrapiyilik nam idi. Lékin xelqni uyghur dep atimighan, ularning tili bolsa «uyghur tili» bolsa uyghur élidiki türklerning tili idi, ular mongghullargha xizmet qilghan chaghlarda musulmanlardin özlirini perqlendurush uchun dölet nami boyiche özlirini «uyghur» dep atashqan. Melum menidin éytqanda bu jughrapiyilik uqumgha ige siyasiy namdur. Shungimu mirza heyder korgani «tarixiy reshidi» namliq kitabida aqsuning sherqidiki rayonlarni «uyghuristan» dep yazghan.
Bu ikki xanliq térritoriyisidiki ahale birdem türk, birdem uyghur bolup qalidu? Undaqta mehmud kashigheri, yüsüp xas hajip, singqu séli tutung, pirtanrakshmu uyghur türk yeni bashqa millet bolup qalmamdu? Bu mesilige yünnen uniwérsitétining tarixshunasliri «junggodiki milletlerning tarixi» namliq uch tomluq kitabida orxun yensey wadisida tashqa oyup qaldurulghan tarixiy abidilirimizge asaslinip «menggü tashta mundaq déyilgen: toqquz uyghur, biz bilen bir millet, türkler bilen uyghurlar oxshash bir menbedin kélip chiqqan tarmaqtur, shunga menggü tashning bayqilishi bizge shübhisiz jawab berdi» dégen yekünni chiqarghan. W. Samurin tang dewridiki tarix kitablirigha asaslinip «uyghur» dégen bu nam köp hallarda siyasiy atalghu süpitide qollinilghan, intayin az chaghlarda melum qebile yaki melum parche tupraqni körsetken, kéyinche bir xelqqe we tilining namigha aylan’ghan, uni ishlitip qedimki türk tilining bir xilini perqlendürgen» dep yazidu.
https://de.wikipedia.org/wiki/Hunnen
Xitaylarning tarixchisi «hon tarixi», «türk tarixi» we «uyghur tarixi» dek kitablarning hemde köpligen ilmiy maqalilerning aptori bolghan proféssor lin gén «türk tarixi» namliq kitabida «uyghur = türk» dégen qarashni otturigha qoyidu. Biz bu nuqtilarni chüshinishimizde uyghur alimlirining birdek özlirini türk dése birde uyghur dep atashtiki muddi’asini chüshineleymiz.
Miladiye 10-esirde islam dini xaqaniye sultani sutuq bughraxan teripidin qobul qilinip keng kölemlik ghazatlar arqisida tedriji islamiyet xaqaniyide omumlishidu. Lékin xaqaniye uyghur élini islamlashturushqa ülgürmeyla yimirilidu. Aldi bilen qitanlarning andin mongghullarning istélasi bu ikki elni mustemlike we yérim mustemlikige aylanduridu. Emma shu istélachilar yene medeniyetlik ejdadlirimiz teripidin assilimatsiye qilinidu. Uyghur élining köpchilik ahalini hésabqa almighanda mongghullar bilen ejdadlirimizning arisida din eng chong tosalghu bolup qalidu.
Ene shundaq tarixi dewrde chinggizxan ewladi bolmish tughluq tömürxan miladiye 1348-yili textke chiqqandin kéyin mongghullarnila emes, barliq musulman bolmighan türklerni hem mejburiy halda islam dinigha kirgüzdi. Shundin bashlap ana tupraq altun diyarimizda yashaydighan ejdadlirimiz arisidiki idé’ologiye perqimu tügidi. Elwette ottura asiyadiki xelqler arisidiki til shéwisi perqini hésabqa almighanda birlikke keldi. Shundin bashlap elishir newa’i «muhakimetul lugheteyin» esiride we zohuriddin muhemmed babirning «baburname» side bir nechche jayda «uyghur» ibarisini tilgha alghinini hésabqa almighanda «türk» nami omumiy namgha aylinidu. Xelq özini «türk» yaki musulman dep atash bilen birge yurtning nami bilen xotenlik, qeshqerlik, lopluq, taranchi, dolanliq dégendek namlarda ataydu. Bu xil halet yaki mushu esirning aldinqi yérimining axirlirighiche dawamlishidu. Mushu esirdiki alimlardin abduqadir damollam, hüseyinxan tejellilermu özlirini «türk» dep atighan. Xitayche menbelerdimu 1884-yilidin ilgiri yurtimizmu musulmanlar yurti xuyjiyang (回疆) dep yazghan hemde ejdadlirimizni tungganlardin perqlendürüsh üchün chentu (缠头) dep atighan.
https://en.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6kt%C3%BCrks
«uyghur» dégen bu nam miladiye 1350-yillardin 1935-yillarghiche untulup uning izigha «türk» dégen esli nam qollinilghan. Shuning bilen birge özlirini yurt nami bilen perqliq atighan, musulman dep atashmu bir xil millet nami tüsini alghan. Undaqta «uyghur» dégen bu millet nami qandaqche qaytidin peyda bolup qaldi?
Bu mesilini aldi bilen xelq’ara weziyetke baghlap chüshinish mumkin. Miladiye 20-esirde dunya weziyitide ajayip özgirishler barliqqa keldi. Ching impériyisi aghdurulup jungxua min’go quruldi. Charrusiye aghdurulup tunji sotsiyalistik impériye sabiq sowét ittipaqi quruldi. Sowét impériyisi barliqqa kélishi bilenla özini pütkül dunyadiki ézilgüchilerning bashlamchisi dep élan qildi hemde türlük amallar bilen gherbiy türkistanni hakimiyiti astigha aldi. Pütkül ottura asiyani menggü ishghaliyet astida tutup turush üchün guruhlargha bolup idare qilish zörür bolup qaldi. Bu xuddi «uyghurlar yéngidin barliqqa kelgen millet gewdisi bolup, u tesewwur ichidiki tarixiy en’ene we yéqinqi siyasiy éhtiyaj tüpeylidin yerdashliqni biriktürüp bashqilar teripidin keship qilip chiqilghan» déyilgen’ge oxshash melum perqlerni asas qilip yéngi milletler yasap chiqildi. Netijide uyghur we özbek barliqqa kélip türk nami ottura asiyadin siqip chiqirildi.
Undaqta «uyghur» atalmisi qandaqche bu yéngi milletke nam qilip qobul qilindi? Qazaq akadémik t. Qaydaruw «1921-yili s. Malowning teshebbusi bilen tashkentte uyghur ziyaliylirining qurultiyi échildi. Yighin qatnashchiliri ezeldin mewjut bolup kéliwatqan uyghur dégen millet namini eslige keltürüshni, hemde sherqiy türkistandiki barliq uyghur xelqining ortaq nami qilishni birdek qollidi» deydu. Bu yighin 1921-yil 6-ayda échilghan bolup shu nuqtini ilmiy halda perez qilish mumkinki, yighinda rus uyghurshunasi malow özining uyghurshunasliqtiki shöhritidin paydilinip «uyghur» namini qaytidin otturigha chiqirip sherhilep, yighin ishtirakchilirini qayil qilghan. Chünki maluw akadémik radlowning shagirti bolup unwiréstétta oquwatqan chéghidin bashlap türk tili tetqiqat guruppisigha qatnashqan. 1909-yilidin 1911-yilighiche, 1913-yilidin 1915-yilighiche sherqiy türkistan we gensuda uyghurlarning (sérq uyghurlarnimu öz ichige alidu) til we folklorini tekshürgen. 1916-yili türk filologiyisi boyiche magistir bolghan. 1917-yilidin kéyin qazan, pétirborg, tashkent qatarliq jaylardiki aliy mekteplerde türk tili edebiyatidin ders otken. 1939-yili rusiye penler akadémiyisining muxbir akadémiki bolghan. U hayatida uyghurlargha a’it nurghun kitab we maqaliler élan qilghan.
Uyghur nami ene shundaq otturigha chüshüp qanunlashqan. 1924-yili sabiq sowét ittipaqida nopus tekshürüshtin bashlap bu nam körülüshke bashlighan. Undaqta bu nam qandaqche sabiq sowét ittipaqidin sherqiy türkistan’gha köchüp keldi? Bu nam békitilip qanunlashqandin kéyin metbu’at, teshwiqat wasitiliride élan qilinish bilen birge aliy ilimgahlarda qollinildi, mushu esirning bashliridin bashlap nurghunlighan ziyaliylirimiz ilim élish üchün sowétqa chiqip tedrijiy bu namni qobul qildi. Milletperwer, meripetperwer sha’irlirimiz memtili toxtihaji oghli tewpiqi we abduxaliq uyghurlar uyghur namni sowét ittipaqidin qobul qilghan. Bu mesilige qarita shwétsariyilik dangliq diplomat, uyghurshunas doktor gunnar yarring mundaq deydu: «20-esirning 30-yillirining axirliri sherqiy türkistanning jenubida «türk» namining ornigha «uyghur »nami dessidi, bu atalghuning teshebbuschisi s. E malow» («qeshqerge qayta bérish» qa qarang), u esiride uyghur namigha mushu esirning atalmisi süpitide mu’amile qilidu.
https://en.wikipedia.org/wiki/Uyghurs
«uyghur» atalghusi sherqiy türkistanda zadi qachandin bashlap qanunliship qollinildi? Bu heqte xarwart uniwérsitétini püttürgen turpan ékspéditsiyige qatnashqan jasyan lodés (1933-yili sherqiy türkistan’gha kelgen sowét diplomati apirasyw shinjang militarisi shijang sheripige bergen teklip ichide tarim wadisidiki amillarni 20-yillardiki lénin asas qilghan sowét ottura asiya xelqining millet tewelikini til tarix qurulmisigha asasen uyghur dep atash teklipini bergen bolushi mumkin» deydu. Shu chaghlarda qeshqerni merkez qilghan halda otturigha chiqqan «sherqiy türkistan islam jumhuriyiti» belkim sowét impériyisini chöchütüp qoyghan bolushi mumkin, chünki shu zamanning hiyle-mikir shahi, esheddiy fashist shéng shisey öz hakimiyitini mustehkemlesh üchün qizil fashist stalindin ibaret dunyawi shexske özini sadiq it qilip körsitip, bolshéwik bolghan idi. Sowét impériyisi nurghunlighan bolshiwiklarni ewetip uning hakimiyitini mustehkemleshke ghayet zor töhpilerni qoshti. 1934-yili jahan’girlikke qarshi uyushma qurulup bir mezgil ötkendin kéyin «chentu» dégen namni «uyghur» dep özgertish 2-nöwetlik awam xelq qurultiyida qanunlashturulghan. Qurultayda uyghur dégen namni xitayche teleppuz terjimisi mesilisimu otturigha chüshüp wéywu’ér 威武儿 dégendek layihilermu bar bolghan, buning menisi bolsa «aliyjanab, jasaretlik tengrining amraq perzenti» dégen menini bergen. Borhan shehidi «shinjangning 50 yili» namliq esiride «men yuwinbin bilen meslihet qiliship wéywu’ér 维吾尔 dep yazayli déyishken iduq. Ölkilik hökümetning yighinigha sunup maqullan’ghandin kéyin uyghurlarning namining resimi yazma shekli qilin’ghanidi. Shuningdin étibaren u bara-bara keng qollinildi» dep yazidu. Wéywu 维吾 bolsa méni himaye qil dégen menini bildüridu. Bu nam ene shundaq otturigha chüshidu. Qurultay mezgilide milletlerning namini özgertish bolghan. Burhan shehidining eslimisige asaslan’ghanda «bulut» ornigha «qirghiz» «nughay» ornigha «tatar» békitilgen. «junggo» atalmisini «xitay» dep terjime qilmay ahang boyiche atashmu békitilgen, taki 1949-yilighiche xenzu nami ornigha «xitay» dégen nam qollinilghan.
https://en.wikipedia.org/wiki/Kara-Khanid_Khanate
Xulase qilghanda, uyghur nami kéyin dégendimu miladiyidin töt esir ilgiriki dewrdinmu burun barliqqa kelgen bolup, köp hallarda siyasiy atalghu, dölet nami süpitide qollinilghan, intayin az sandiki chaghlarda qebile nami bolupmu qobul qilin’ghan. Ilgiri-kéyin bolup orxun uyghur xanliqining hemde uyghur élining nami bolghan. Texminen miladiye 1350-yilliri etrapida ishlitilishtin qalghan. Miladiye 1921-yili 6-mayda tashkentte ziyaliylar qurultiyida uyghurshunas maluwning teshebbusi bilen qarar qobul qilinip, sherqiy türkistan we ottura asiyadiki qismen ahalining nami süpitide békitilgen. 1924-yili sowét ittipaqidiki nopus tekshürüshtin bashlap qobul qilin’ghan, qollinishqa bashlighan. Sherqiy türkistanda bolsa shéng shisey mustebit hakimiyiti qurulghandin kéyin sowét ittipaqi mesilhetchilirining körsetmisi boyiche qobul qilinip, 2-qétimliq awam xelq qurultiyida (1934-yili) qanunlashturup qobul qilin’ghan hemde keng teshwiq qilin’ghan. Bu nam némishqa shunche tézla omumliship kétidu? Sewebi éniqki nurghunlighan sowét meslihetchiliri sherqiy türkistanda xizmet qilghandin bashqa nurghunlighan yashlar sowét ittipaqida bilim alghan. Ularning terbiyisini qobul qilghan, yene kélip «uyghur» nami qedimki yazma yadikarliqlarda körülgini üchün nahayiti tézla qobul qilinip omumlashqan, eyni chaghda sowét ittipaqi we shinjang ölkilik hökümetning qanuni wasite bilen qararlashturushmu rol oynighan.
Uyghurshunasliqning tereqqiy qilishi bilen nahayiti köp mesililer hel boldi, emma asasliqi ikki xil ajizliqqa yol qoyuldi, ulardin biri uyghur milliti bilen uyghur namini tengleshtürüp uyghurlarning pütkül tarixini uyghur namlan’ghan ashu gewdisinila izdesh. Yene bir ajizliq uyghurlarning tarixiy yazma yadikarliqlarni asasi süpitide paydilanmasliqta körülidu. Bu xil ajizliqlar uyghur alimlarning üzlüksiz yétiship chiqishigha egiship özgergüsi.
Izahlar:
Mehmud qeshqiri «türkiy tillar diwani» shinjang xelq neshriyati 1980-yil uyghurche neshri 1-tom 151-, 2- betler
«oghuzname» milletler neshriyati uyghurche neshri 1980-yil 30-bet
Molla nimetulla möjizi «tewarixi musqiyyun» uyghurche milletler neshriyati 1982-yil 26-bet.
Lyu yitang «uyghur tetqiqati» 1977-yil teywen xenzuche neshri 11-, 27 -bet
Zordun sabir «yawropagha seper», «tarim» 1988-yil 5-san 106-bet.
«uyghurlarning qisqiche tarixi» shinjang xelq neshriyati 1989-yil uyghurche neshri 92-bet
Yüsüp xas hajip «qutadghubilik» milletler neshriyati 1984-yil uyghurche neshri 92-bet
«tarim» zhurnili 1986-yili 2-san türklog israpil yüsüp teyyarlighan maqalige qarang
«junggodiki milletler tarixi» milletler neshriyati 1990-yili xenzuche neshri 2-qsiim 63-bet
Gratin « uyghurlarning kélip chiqishi » namliq maqaliside keltürgen neqil «shinjang ijtima’iy penler axbarati» 1992-yil 5-san 14-bet, 11-bet.
«qeshqer pédagogika instituti ilmiy zhurnili» uyghurche 1993-yil 4-san 75-bet
Burhan shehidi «shinjangning 50 yili» we «shinjang tarixiy matériyalliri» uyghurche 28-toplamgha qarang.
Tengritagh Akademiyesi 