Sherqi Türkistan Jumhuryiti bundin 73 yil muqedem, muqedes sejdigahimiz
Uyghuristanning shimalidiki güzel makan Ilida, minglighan –onminglighan
yigit –qizlirimizning issiq qanlirining bedelige meydangha kelgen.

Sherqi Türkistan Jumhuryeti bolsa Uyghur yiqinqi zaman tarixidiki, Uyghur
xelqi söyunup, pexirlinip suningdek chongqur azap ingimiz bilen esleydighan,
Musteqqil bir döwlet aparatigha ige bolghan, döwlet ustqurulmiliri toluq
bolghan, shu zamanighan layiq herbi esliheler bilen qorallanghan , jenggiwar
Armiyesi bolghan birdin-bir musteqqil Jumhuryettur.

Sherqi Türkistan Jumhuryitining qurulushigha sewep bolghan asasliq amil yenila Xitay mustemlikichilirining shu chaghdiki hakimyet yurgiziwatqan Gomindang hökumitining wetimiz Uyghuristandiki éghir milli zulum chidimay qosghulup inqilawi yolgha mangghan, Ili wadisidiki Olastay taghlirida partizanliq herket qiliwatqan merdane, batur oghlanlirimizdin Ghini batur, Fatiq batur(Tatar millitidin), Ekper batur(Qazaq millitidin) qatarliqlarning qozghilaghi sewep bolghan.

1944-yili 10-ayning bashlirida Nilqa nahiyesining Gomindang saqchi bashlighi 50 yiqin toluq qorallanghan chirikliri bilen Ulastaygha kilip „At sélighi, Chöp silighi“ dep qanchilighan biguna ademlerni urup, bir nechchisni baghlap, kembeghel Dixan-charwuchilarning At-ulaqlirini bulang-talang qilidu. Shu chaghalrda Jalinqul, Jattoghan, Köktay dégen yerlerde adem toplap yurgen Ghini baturlar bu pajieden xewerdar bolidu. Partizanlar derhal atlinip, Ghini baturning „Hurra“ dep, Tapanchisidin itilghan bir pay oq bilen bir chirik yer chishleydu. Tuyuqsiz qilinghan bu wujumdin chirikler tire-pireng bolup,10 öluk tashlap beder qachidu. Mana bu erkinlik üchün, milliy Roh üchün, musteqqilliq üchün itilghan 1-pay oq idi. Bu Qozghilang ghelbisidin kiyin Ghini baturlarning sipige qoshulghan yigitlerning sani tézdin köpiyip 500 ge yitidu. qozghilangchilar derhal seplirini muntizimlashturup, 3 etretke bölinidu.

1-etretke qomandan Ekper bolidu.
2-etretke qomandan Fatiq batur bolidu.
3-etretke qomandan Ghini batur bolidu.

Buning bilen qozghilangchilar derhal Nilqa nahiyesige hujum qilip, qattiq jenglerdin kiyin 10-ayning 12-küni Nilqini azat qilidu. Partizanlar sani 800 ge yitidu. 10-ayning 19-küni partizanlar seplirini qaytidin tertipke silip, Düshmenning Mazar digen yerdiki istikamlirigha hujum bashlaydu. Mazar 21-chisla azat bolidu. Partizanlar arqa-arqidin qilinghan birnechche qitimliq jenglerdin kiyin Ghulja sheherde aktip paaliyet qiliwatqan “Azatliq teshkilat” -ning orunlashturushi boyiche 11-ayning 6-küni ,3 yölunish boyiche Ghulja sheherrni muasirgha alidu. Pilan boyiche Ghini batur qomandanliq qilghan etret Ghuljining sherqi jenubi teripidin, Seyit batur(Ekper baturning inisi, Ekber batur urushta Qurban bolidu) Sherqi shimaldin, Fatiq batur gherip tereptin wujum qilip, düshmen chiriklirini tézlik bilen meghlup qilidu. Abdukirem Abasof Ili wilayetlik saqchi idarisige wujum qilip, düshmenning qattiq qarshiliq qilishi bilen qattiq jeng bolidu, Saqchi idarining bashlighi Gaw Wiying menglup bolishining aldida qanxurluq bilen insan qilipidin chiqqan wehshi usullar bilen Saqchi idarisige biguna solangha 280 Uyghur ölturup, hajetxanigha tashlaydu, patmighanlirini Saqchi idarisi ichidiki Quduqqa usti-ustige qistap tiqidu. Düshmen meghlup bolup saqchi idarisi ilinghandin kiyin Partizanlar nurghun qoral, oq-dorilarni ulja alghan bolsimu likin nahayiti ichinishliq bir paajihe bilen uchrishidu. Düshmen teripidin ölturulgengenlerning közliri oyulghan, put-qolliri kisilgen bolup, bu ichinishliq körunush Partizanlarning düshmenge bolghan ghezep-nepritini hessilep ashuridu.

Ghulja azat bolghandin kiyin Azatliq teshkilatining heyet ezaliri derhal yighin ichip “Sherqi Türkistan Jumhuriyitining” siyasi programmisini tuzup chiqishni qarar qilinidu bu wezipe shu chaghda tesis qilinghan “Sherqi Türkistan Géziti“ ning bashlighi Hebibulla (Hebib) ependige tapshurulidu. Hebib ependi nahayiti bilimlik kishi bolsimu bu wezipini nahayiti mes´hulyetchanlighi küchluk bolghan wezipe ikenligini közde tutup, Sherqi Türkistan Gézitige kündilik maqalarni, xewerlerni yézish bilen meshhul bolup yurgen Exmetjan Qasimini
birge tuzushke teklip qilidu . Exmetjan qasimi bolsa 1914-yili 4-ayning 14-küni
Ghuljida qol-hunerwen ailiside dunyagha kelgen, Exmetjan Qasimi kichik
chighidila Dadisidin waqitsiz ayrilghan bolup, turmushning qiyinchilighidin
Anisi bilen birge Taghisi Qasim ependining yinigha yeni hazirqi
Qazaghistangha tewe bolghan Yerkenke köchop ketken . Yerkette 7 yil
bashlanghuch we ottura mektepni oqughandin kiyin 1937-yildin 1940-yilghiche
Tashkent ottura asiye döwlet Uniwersitida oquydu we Moskovagha birip, Bilip
ashurup Tarixi penler boyiche unwan alghan. Roschini nahayiti yashi bilidu.
1940-yili etiyazda Chöchek arqiliq wetinimizge qaytip kelgen we Shing Shiseyning zorawanlighi hökum surgen chaghlarda Urumchi türmisige qamalghan. Gomondang hökumiti kelgende türmidim chiqip, Ghuljigha qaytip kelgen. Mana bu exwallardin birqatar xewerdar bolghan Hebib ependi, Exmetjan ependining bilimlik , weten, millet söyer yigit ikenligini tonup yetken. Exmetjan ependi bu teklip qobul qilip shu chaghdiki bezi Ros´che qollanmilardin, Yawropa elliridiki Démmugratik döwletlerning Programmiliridin we Türkiye Jumhuryitininhg Programmilirini körup chiqip, Uyghuristanning shuchaghdiki emeliy ehwalini chongqur teklil qilish arqiliq siyasi we ijdimaiy mezmuni mol bolghan we shu chaghdiki Dunya weziyitini we Uyghuristanning emeliyitige uyghun 9 maddiliq Programma layhesini Hebib ependige sunidu we bu 9 maddiliq Programma Sherqi Türkistanning Siyasi programmisi qilip bikitilidu. Bushundaq bir qatar muhim mesiller hel bolghandin kiyin Sherqi Türkistan Jumhuryitini qurush teyarliq xizmiti tammamlinidu. 11-ayning 8-küni “Azatliq teshkilatining” yétekchiligide heyhetler yighini ichilip, muhim mesiller muakime qilinip, qararlar ilindi. Qurulmaqchi bolghan Jumhuryetning döwlet aparatliri turghuzuldi. Ichki ishlar nazariti, Sehiye nazariti, Dinni ishlar nazariti, Ediliye nazariti, Maliye nazariti, Maarip nazariti, Herbi teminat idarisi, Transport idarisi qatarliq muhim organlar turghuzilidu we ularning rexperliri bikitildi. Hökumet reisi Ilixan Töre, muawin reis Hekimbeg Hoja, idara heyet ezaliri Reximjan Sabirhaji, Abdukirem Abbasof, Muhemetjan Mesum, Hebibulla(Hebib) Yunichi, Enwer Musabayup, Obulheyri Töre, Maskalow qatarliqlar teyinlendi, bash katipliqqa Abdurup Mexsum teyinlinidu.
Döwlet bayriqimiz 1933-yili 11-ayning 12-küni Qeshqerde quyrulghan Sherqi Türkistan Islam Jumhuryitining döwlet bayriqi bolghan Ay yultuzluq kök bayraq yeni Uyghur millitining simholi bolghan kök reng bilen muqedes Islam itiqatimizning simholi bolghan Ay yultuzdin birleshturlgen Bayraq bolsa döwlet bayriqimiz qilip bikitildu.

1944-yili 11-ayning 12-küni Ghulja sheherning köpkök asmidida Quyash bashqiche parlighan bolup, özuning illiq nüri bilen bash Qish mevsimidiki qalduq yapraqlarning yuzini julalandurwetken idi. Ili xelqi bilen mungdash, zamandash, ezeldin uyghur xelqining dilawer, mert oghlanlirigha hem nepes, hem sirdash bolup kelgen, nechche waqittin biri biaram bolup, ghem-qayghu, dert-elemlirini ichige yutup, uzaqtin-uzaqqa tolghunup aqqan Ili deyyasi, öz wujudigha singdurgen jenggiwar , merdane qiyapitini ashkarlap, jush urup, shawqun chiqirip, örkesh yasap, özini qiyan tashlargha urup, merwayit danchilirini etrapqa sixélik bilen chachritip, öz hisyatini ipadilimekte idi. mana shu tapta Sherqi Türkistan Jumhuryitining reisi Ilihan Töremmu öz hemraliri bilen hökumet binasi ichide qisghin keypiyat ichide tentenige chömgenti.

Ilixan Töre Shakirxan Töre oghli 1885-yili 3-ayning 21-küni hazirqi Qirghiztanning Toqmaq(Balasaghun) dégen yiride halliq Özbek ailiside dunyagha kelgen. Edibiy tahellusi Saghuni, uning Atisi Shakirxan Töre chong oghli Ilimxan töre bilen Ilixan töreni Medinige oqushqa ewetken. Medinide oqughandin kiyin Buxara medirisliridimu ilim tesis qilghan. 1916-yili Toqmaq teweside Char Rossiyege qarshi qozghilang basturulghanda bu qozghilangning aktip ishktirachiliridin biri bolghan Ilixan Töre qichip yurgen . 1920-yili Qeshqerge kelgen, kiyin qaytishqa mejbur qalghan.1922-yili Sovet hökumiti teripidin qolgha ilinip bir mezgildin kiyin qoyup birilgen . 1930-yili qayta qolgha ilinip, 10 yilliq qamaqqa hökum qilinghan likin doslirining yardimi bilen Türmidin qichip chiqip, Ghuljigha kélip olturaqlashqan. Ghulja xelqi Ilixan Törige nahayiti hörmet körsetken hetta u olturghan mehelini Ilixan Töréning nami bilen “Törem mehelisi” dep atighan, hilihemmu bu mehele shu nam bilen atilip kelmekte. 1937-yili jallat Shing Shisey teripidin Türmige tashlanghan. 1941-yili türmidin chiqqan. Ilixan töre türmidin chiqqandin kiyin Ghulja sheride bir tereptin Tiwiplik qilip, xeliqning jismani jehettiki axriqlirini dawalisa yene bir tereptin Chong medirislerde Dinni tebliq qilip, Xelqning meniwi jehettiki kisilini dawalap, Ghulja xelqini erkinlikke, Ilim- meripetke, heqqiqi islam eqidisige dewet qilghan we Ghuljida mexpi qurulghan Azatliq teshkilatining asasliq xadimi bolup qalghan. Ghulja azat bolghanda Sherqi Türkistan Jumhuryitining reisi bolghan. Mana bu bidakar ustaz bugun Jumhuryetni Ghulja xelqi bilen birge ten-tene qilmaqta. To-top bolghan Yégit- Qizlar, ushaq balilar, aq saqal Bowalar, mukcheygen Momaylar qeddini ruslap, hökumet binasi terepke qarap seldek aqmaqta. Pütün memuri idarilerge isilghan Gomindangning bayrighi yulup, ilip tashlinip, ornigha kök Ay-yultuzluq bayriqimiz jewlan qilip lepildimekte. Mana bu Uyghur millitining erkinligining, musteqillighining simholi idi. Mana bu uyghur millitining milliy iradisining mehjutlughining, adaletsizlikke, mustemlikichilikke bolghan qarshiliq küchidin mehrum qalmighanlighini roshen ipadisi idi. Kök bayraqtin jiwalighan nürlar esirlerdin biri zulmet qaranghuluq ichide qalghan Millitmizning rohiyet dunyasini yorutup, Oghuzxan rohini yene bir qitip oyghutup, Insanning qimmitini, erkinlikning qimmitini, Azatliq söygisini, Hayatning cheksiz qedir-qimmitini Millitimizge hés qildurghan idi. Hökumet binasi aldigha yighilghan xelq “yashisun sherqi Türkistan !”, “ yashisun Ay Yultuzluq kök bayraq” dep, töwlighan awazliri Ghulja sherini zil-zilge saldi. Bu chin yurektin itilip chiqqan yangraq awazlarning Tengri téghidiki eksi sadaliri ta Tarim wadisigiche tarqilip, u yerdiki xelqimizning muzlighan qelbini illitti.

Ilixan Töre hayajan ichide Hökumet binasi aldiki Gomindangchilar teripidin oruntilghan Shirning geyjgisige dessep turup, Xelqqe mundaq nada qildu:
“Essalamu eleykum, eziz qirindashlar! Men bugün Sherqi Türkistan Jumhuryiti namidin esirlerdin biri mustemlikichilerning qatmu-qat zulumi chekken Uyghur xelqi öz azatlighini qolgha kelturgen bu künni barlighim bilen chin könglumdin tebrikleymen. Eziz qandash- qirindash, tuqqanlar ! biz nechche esirlep hökum surup kelgen zulum zalalet, qarangghu jahaliyet qaplighan zamanlarda az zahmet, az horluq, kulpet chekmiduq? Zalimler tögmen tishi, biz bolsaq Sukendiki bughday bolduq. zorawanlar neyze-qilich, biz bolsaq qol-ayaqlirimiz zenjir bilen baghalnghan mexbus bolduq. ular ach köz yilpiz-yolwas biz bolsaq qotandiki Qoy bolduq. Bayashat Turmush néme? Erk-azatliq néme? Qet i rewishte körmidung. Yoruq tanggha, parlaq Quyashqa zarlinip öttuq. Ezeldin Uyghur xelqqi kim? Shuni unutmaslighimiz lazimki , Ol batur Tengriqut ewladi! Ol nami, dangqi dunyagha taralghan jesur, merdane, dunya medeniyetdiki zor töhpilerni qoshqan Xelq! Uyghurlarning peqetqine ming yil ilgerki Orhun Uyghur döwliti, Qaranhanilar döwliti, Turpan idiqut döwliti we Gensu Uyghur döwliti bolghan, shuni éytishqa heqliqmenki Türuk, Qipchaq, Özbek, Qazaq qatarliq Türky xeliqlerning atesi uyghurdur. Hosh axirqi esirlerde omumen bizning bishimizgha yetken mudhish kulpetlerning türluk sewebi nime? Uni asasen tajawuschi mustebit, qanxor hakimyetning qulluq, jahaliyet zenjiri bilen chirmap, pen-maaripni cheklesh Tupeylidin rohiyetimizge chüshken merez keseldindur. Qedirlik tuqqanlar! Mana emdi esirlerdin biri telmurup, arzu qilip kutken Quyash bizge baqmaqta. Waqitni ghenimet bilip, emdi toluq oyghanmisaq, emdi qolimizgha Qoral almisaq Allamu rawa körmeydu? Eksiyetchi Gomindang bizni hertereptin Ejdihadek chirmap ilip, öz dimigha tartip keldi. ular wehshilerche Ana tupraghimizgha bisip kirip, bizlerni qanliq Tigh-Qilichlardin ötkuzdi. Ana aq sutuge temshelgen bowaqlirimizni böshugide boghup, taaret xanilargha tashlidi. „ Atang erdur, Erdek qiliq qil“ dégen iken Sadir pelwan Bahadir. Men sélerni qutluq wetinimiz, janijan xelqimizning hörligi üchün qanliq Jenggahqa chaqirimen! kimki Jenggahta köksige oq tigip yiqilsa Alla yolida shihittur! Siz eziz qirindashlar yawuz, qanxor tajawuschilardin jangha jan, qangha qan alishke teyarmusizler! „

Xelq topidin “teyyar!” Dégen sadalar yangridi, bu yangraq sadalar Tagh-tawanlar iship ta Tarim boyighiche yetti. yangraq sadalar türkiside Milletning teghdiri, Wetenning istiqbali ustide yene bir qitim oylunishning muqedimisi bashlandi. nechche esirlerdin béri jahaliyet tutekliri qaplap kelgen Tarim wadisining asminida nürane yultuzlar charlashqa, Tengritagh Atining giganit gewdisi biliner-bilinmes midirlashqa, un-tunsiz éqip kiliwatqan Ili deryasi shawqunlashqa, neche esirdin biri pushshuldap yatqan bu qedimi tupraq asta-asta silkinishke bashlidi.

Azatliq kürishi tézdin ulghuyup arqa –arqidin ghelbiler qolgha keldi. Partizanlar sanimu kündin-künge köpeydi. Her kündiki ghelbiler, bahardirlirimizning qeqrimanliq ish-izlirmu Sherqi Türkista Gézita ilan qilinip turdi, mana bu chaghda Exmetjan ependi Gézitning bash texriri bolup ishlidi. Shu yili 12-ayda Sherqi Türkistan Jumhuryitining nizamnamisi yene toluqlunup, 1945-yili 5-yanwarda Gézitta ilan qilindi. Asasliq qoshulghan mezmunlar Sherqi Türkistanni uzul-kisil azat qilish, buning üchün milliy Armiyeni qurush idi. Exmetjan qasimi mana mushundaq tarixi sharaitta nigizlik pikirlerni otturgha qoyup, nizamnamigha kirguzdi.Exmetjan ependi bir qatar xizmetliridin kiyin kündin-künge közge körunushke bashlidi. 1945-yili 1-ayda hökumet ezalighigha qobul qilinip Herbi bölumning bashlighi bolup ishlidi we Milliy armiyening nizamnamisimu tuzup chiqip , 1945-yili 8-apirilda Milliy armiyening resmi qurulghanlighi jakalandi. Milliy armiyening bayriqigha „Sherqi Türkistanning azatlighi üchün algha !“ dep yézilghgan idi. Milliy armiye pütün Sherqi Türkistanning azatlighi üchün 3 yönulush boyiche herbi yurush ilip bardi, mana bu chaghda Exmetjan ependi Ros herbi mutexesliri bilen birge Uyghuristanning Jughrapiyelik arqa körunushi we herqaysi rayonlarning siyasi we ijdimai emeliyitini toluq teklil qilip, herbi yurush pilani tuzup chiqti.

Mana bu tarixi ehmiyetlik bolghan herbi yurushlerde Milli Armiye nahayiti qeqrimanliq bilen jeng qilip, Azatliq, hörluk üchün Shijazet we jasaret meydanining chewendazliri mingen Arghimaqliri bilen Düshmen stikamlirigha shiddet bilen itildi. Urush meydanida herqanche mushaqetlerge duch kelsimu, pisent qilmiydi. Zimistan soghaqlarda, Deshit chollerde yurgende, Bahadirlirimiz At ustide yolwastek mustekkem olturup, dushmen seplirini yirip tashlidi. Düshmenning top zembirekliri Milliy armiyening jasariti aldida héch némige erzimidi. 1945-yili 5-aydin 9-ayghiche bolghan qisqighine 4 ay ichide 1milyon ahalisi bar bolghan 300 ming km² zimin azat qildi. Özudin nechche hesse köp bolghan hemde küchluk ighir qorallar bilen qorallanghan Düshmen armiyesini yer bilen yeksan qildi.
Mana mushundaq shijaset bilen shiddetlik ilgirlewatqan Milliy armiye Manas derya boyigha kelgende, algha ilgirleshke yol qoyulmidi yeni shu chaghdiki Xeliq ara weziyette 2-dunya urushi ayaqliship, Yalta shernamisigha imza qoyghan, ghelbe qilghan döwletler qatarida Gomondang hökumitimu bar idi. Dunya urush ghelbisidin kiyin uljigha Sherqi Türkistanning istiqpali tutup birilip, Gomindang bilen téchliq bitimge mejburlandi. Gerche shu chaghda uzul kisil musteqilliq idiyesi ige bolghan, mol siyasi tejirbilerge ige bolghan Ilihan Töre muressechilkke uzul-kizil qarshi turghan bolsimu küchi kargha kelmide hemde 1946-yili 6-ay 12-küni Sovetning jasusliri teripidin nezertben qilinip, Sovet itipaqigha ilip kitildi, shuning bilen ta 30 yilgha yiqin nezertben hayat kechurup, 1976-yili 2-ayning 28-küni 91 yishida alemdin ötti. Ilixan Töre nezertbent hayatida ilmi ijadiyet bilen shughullunup, özining nidametlik qismetke tolghan bu tarixlarni eks etturidighan meshhur “ Sherqi Türkistan qayghusi” dégen bibaha ilmi qimmetke ige eserni biz ewlatlargha yézip qaldurdi. Ulugh Alla yatqan yérini jennet qilsun!

Ilixan Töre dewridin kiyin Exmetjan ependi dewri bashlandi bu dewir asasen siyasi küresh dewri bolup, bu küreshte Exmetjan ependining weten we millet qoshqan pidarkarlighi xelqimizning tilida dastandur. Méning shexsi nezirimde Exmetjan ependi öz waxtida muressechi terepdarliri bolush supiti bilen öz hayatidiki 1- we axirqi xataliqni sadir qilghan. U 11- bitim tuzush jeryanidiki Gomindang hökumitining rezil oyunlirini öz közi bilen köridu we bitimdin kiyin birleshme hökumet qurulghanda, Gomindang Exmetjan ependini ölturush üchün suyqes pilanlaydu likin Exmetjan Ependining qeyser iradisi we eqil-parasiti aldida kargha kelmeydu. Nenjingdiki Gomindang qurultiyida Exmetjan ependi Uyghur xelqining heqiqi erkinligini telep qilip, Gomindang hükumitining közige miqtek taqilidu. Shu chaghdiki murekkep tarixi sharaitta Exmetjan ependi Gomindangdin muxteriyet kutken terepdarlar bilenmu pikir birligi hasil qilalmaydu. Mana munshundaq qatmu-qat bisimla astida Exmetjan ependim özining ghayisidin qet i yanmaydu we musteqqilliq idiyesi kündin-künge küchiyidu. Musteqqilliqqa irishmigen bir milletning ölum we zawalliqqa yüzlunishning muqerer ikenligini. her ikkilisidin qutulushning birdin-bir yoli Musteqqilliq ikenligini , uzul- kisil musteqqilliq yolini tutmighiche Xelqimizning hörligige kapaletli qilghini bolmaydighanlighini heqiqi türde tonup yitidu.
Bitim boyiche Uyghuristanning herqaysi wilayet , Sheher we Nahiyeliride Démugratik usulda ilip birilidighan saylamda Gomindang özining hakimyet tutalmaydighanlighigha közi yitip, saylamgha öz qol-chomachiliri bilen buzghunchiliq herketlerni ilip baridu, buning bilen 1947-yilgha kelgende 11 bitip buzulidu. Exmetjan ependi Uyghuristanning tup mempeti üchün, heqqi weten perwer ziyalilarni toplap, Urumchidin Ghuljigha qaytip kilip, Ghuljida milliy Armiyeni kücheytish, Maaripni küpcheytish we Xelqimizning iqtisadi exwalini yaxshilash üchün ilghar siyasetlerni tuzup chiqip, emilleshturidu. Uyghuristan herqaysi rayonlirigha öz ademlirini ewetip xelqimizni heqqi türde erkinlik, azatliqqa chaqiridu we heqiqi musteqqilliq idiyeside ching turup 1949-yili 8-ayning 27-küni Atalmish sunhi yasalghan Ayropilan weqesi bilen qurban bolidu.

Exmetjan ependi qet i qilip, özining Musteqqilliq idiyesi mundaq ipadileydu:”Bizning Xelqqimizge 200 yildin biri erkinlikke irishish purseti emdi keldi, biz bu pursetni qoldin bersek bundin kiyin bundaq bir pursetning kilishi bekmu tes!”.
Exmetjan ependi Xitay we Sovet terepning layhesini qet i ret qilghan, buning bilen özuning hayatini qurban qilish bilen öz musteqqilliq idiyesini Pütün Uyghuristan Xelqige ölmes abide qilip, qaldurup ketken.

Exmetjan ependi hergizmu Xitay teshwiqatidiki we Xitay teripidin neshir qilinghan matiryallargha asaslinip hökum chiqarghan, öz millitimiz ichidiki kemtuk tepekkurchilarning iytqinidek Zhongguo Démmugratik inqilawigha töxpe qoshqan bir shexsi emestur.

Zeliliy:”Xalayiqning közide perde-gheplet,Nür ayan bolmas” dep éytqinidek, xamushlarche, hamaqetlerche yuriwemeyli, musteqqil pikir qilish aditini yétildureyli. Periq itish tuyghusi xunuk millet köp hallarda Mesh el kötergen oghlanlirining boynigha sirtmaq sélishtek xataliqni tola tekralaydu. Dimekki Exmetjan Qasimi Ularning Neziridiki Exmetjan bolmastin belki Uyghuristan azatlighi üchün öz haytini teghdim qilghan, Uyghur xelqi iptixarliq bilen esleydighan söyumluk Dahiyimizdur, Shuningdek kirizis tuyghusi eng küchluk, Milletke bolghan muhebbiti eng chongqur , réyalliq heqqidiki chüshenchisi eng téren, étiqad we eqidisi chongqur, milliy mejburiyet tuyghusi eng küchluk, tenqidiy rohqa bay, yéraqni körer ,chongqur tepekkur qilish additige ige bolghan Uyghur xelqining bahadir Oghlanidur .

Bizning milliy qimmet tuyghumizni ashurup, iptihar éngimizni kucheytidighan Sherqi Türkistan Jumhuryiti bolsa bizni yene bir jehettin ökunush, hesret, pushayman tuyghusigha gheriq qilidighan yéqinqi zaman tariximizning omumi mezmunidin ibarettur.

Gerche tarixtiki ishlar zaman jehettin qaytillanmas bolsimu, lékin Rohi tinim tapmastur. Bugun ötmushning dawami, kelgusining bashlinishi. “bugün” bolsa hékmet tolghan “jahanname” ikenligini bilishimiz lazim. Yeni “bugün”ni tuqqan ötmushning zadiy qandaq kechmishler bilen tolghanlighini bilgendila , kelgusimizge qandaq jawaplarning yoshurun´ghanlighini éniq kureleymiz. Eger ötmushtiki Tarixi weqelerge ötup ketken nerse dep, Tarixqa biperwaliq bilen qaraydighan bolsaq, parlaq yingi Tarixni yaritishimiz mumkin emes! Biz Tarixtin biri bishimizda egip yurgen bu ejdahaning kölenggusini körmey turup “bugün” ning Tarixning köz yishi ikenligini bilelmeymiz. Uzaq tarixning cheksiz upuqida qitip qalghan qan dighéni körmey turup, qelbimizning pinhan bulungliridiki ökunushni hés qilalmaymiz.

Shuning bilen birge yene Millitimizge azap ingini singdurushimiz lazim. Yiqinqi bir nechche yillardiki key-keynidin yuz bergen tragidiyelik weqeler bolup hazir xelqimizning béshigha kiliwatqan éghir kulpetler tupeylidin millitimizge azap ingi singgen bolsimu likin yenila yiterlik emes. Azap éngi ademning qinida iqip yurgen bir hil hayati kuch , bir hil meniwi supet, bir hil qozghatquchi énergiye , u bir xil menewi qoraldur. Herqandaq Ademde öz-özide oylinish tuyghusi, ensiresh we azap tuyghusi bolghandila, öz hayatida ezeldin hés qilip baqmighan boshluqlargha qayta nezer sélishqa bashlaydu. Shuning bilen adem öz-özudin halqip, meniwi jehettin takammullishidu. Bu tereqqi qilip, insanning erkinlikke intilishi, musteqqilliq idiyening törelmisini peyda qilidu. Musteqqil idiye bolsa bizning nusret yolimizdur.

Hemmige ayanki her bir wijdan igisining öz millitige bolghan muhebbiti tosuwalghili bolmaydighan derijidiki qudretlik Roh. Meningche millet qelbining tartish küchi yersharining tartish küchidin qudretlik. Likin shu nerse isimizde bolushi lazimki, küch peqetla adalet bilen toghruluqtin kilidu we bizni netijige irishturidu. Chünki Adalet küchlukler bilen birge bolmastin belki toghra heqqani yolda mangghanlar bilen birgidur. Bizning musteqqilliq yolimiz heqiqi menidiki heqqani, ebidi toghra Yoldur. Özumiz üchün emes, belki Millitimiz üchün kireklik bolghan küch tomurlirimizda iqiwatqan ésil qanda mehjuttur.

29.10.2017

https://wetinim.com/forum.php?mod=viewthread&tid=682