Birleshken Milletler Teshkilati Pen-Maarip Kommétiti (UNESCO)ning 2018-Yilini Buyuk Alimimiz, Peylasof we Edip Ahemt Binni Mehmut Yükneki yazghan „Atebetul Hayqayiq“ (Heqiqetler Bosurghisi) Yili Qilip Békitlenlikini Qizghin Tebrikleymiz!
Aptori: Edib Axmet Binni Mexmut Yükneki
Neshirge teyyarlighuchilardin
«etebetulheqayiq» hazirghiche melum bolghan qedimqi uyghur tilidiki muhim yazma yadikarliqlarning biri bolup , mezkur zor hejimlik shé’iriy eser «etebetulheqayiq» (heqiqet ishiki) edib exmet yukneki teripidin yézilghan. Eserning yézilghan waqti éniq emes, biraq uning mezmuni we til xususiyitige asasen , uni 12 – esirning axiri, 13 – esirning bashlirida , yeni qaraxaniylar dewrining axirqi mezgilide yézilghan dep perez qilishqa bolidu .
Eser 14 bap, 484 misradin terkip tapqan . Uninggha kiyin bashqilar teripidin ilawe qilin’ghan 3 parche shé’irni qoshqanda, hemmisi bolup 512 misra bolidu . Eser aruz wezinning muteqarip behride yüksek maharet bilen yézilghan .
Eserning aptori eserning axirida özini «edib exmet» dégen nam bilen ataydu . Eserge ilawe qilin’ghan parchilarda aptor «edib» nami bilen atalghandin bashqa, bir parchida edipning yurti «yüknek» ikenliki, atisining ismi «mexmut yükneki» ikenliki étilidu . Shuning üchün aptorning toluq naméni «edib exmet binni mexmut yükneki » dep atashqa bolidu .
«etebetulheqayiq» didaktik dastan bolup, aptor özining exlaqi, pelsepiwi qarashlirini obrazliq shé’iriy til bilen bayan qilidu . Aptor ilim – meripetke, bilim ilish üchün tirishqan kishilerge, mertlik, adilliq, kemterlik qatarliq insaniy xisletlerge qizghin medhiye oquydu; Bilimsizlik, jahilliq, xesislik, achközlük, tekebburluq qatarliq illetlerni qattiq eyibleydu we mesxire qilidu . Aptorning bu xil qarashliri öz dewri üchün éytqanda zor ilgharliqqa ige . Lékin dewr cheklimisi tüpeylidin, aptor bir munche passip qarashlarnimu otturigha qoyghan . Biz bu eserning mundaq passip tereplirige tenqidiy mu’amilide bolushimiz kérek, elwette .
Bu eser uyghur edebiyati tarixida muhim orunni égerlesh bilen birwaqitta, uyghur tili tarixini tetqiq qilishtimu nahayiti muhim ehmiyetke ige . Büyük emir arslan xoja tarqan teripidin yézilip eserning axirigha ilawe qilin’ghan bir shé’irida eser «qeshqer tili» bilen yézilghan dep éniq eskertilgen . Bu yerde tilgha ilin’ghan qeshqer tili bilen mehmud qeshqiri «diwani lughetit türk»te tilgha alghan «xaqani türk tili» emeliyette bir til bolup, her ikkisi qedimqi uyghur tilini körsitidu . Eserde qedimqi uyghur tili amilliri bilen chaghatay tili (14 – esirdin 20 – esirning bashlirighiche qollinilghan uyghur yéziq tili) amillirining arilash qollinilghan liqini, eser tilining qedimqi uyghur tilidin chaghatay tiligha köchiwatqan ötkünchi tilni eks ettürgenlikini körimiz . Bu hal uyghur yéziq tilining tarixini aydinglashturushta, uyghur tilining türki tillar ichidiki tarixiy ornini aydinglashturushta biz ni intayin qimmetlik matériyal bilen teminleydu .
Hazir bu eserning 3 xil qolyazma nusxisi bar: biri qedimqi uyghur yiziqida köchürülgen nusxisi ( a nusxa) bolup 1444 – yili zeynul abiddin, sultan bext, höseyin qatarliqlar teripidin semerqentte köchürülgen . Hazir bu nusxa istanbul diki aya sofiya (ayasofya) kutupxanisida saqlanmaqta; Ikkinchisi qedimqi uyghur yéziqi bilen ereb yiziqida qurmu – qur parallil qilip köchürülgen nusxisi (b nusxa) bolup, 1480 – yili abdulrazzaq qatarliqlar teripidin istambolda köchürülgen, bu nusximu istamboldiki aya sofiya kutupxanisida saqlanmaqta; Üchinchisi, yalghuz ereb yiziqida köchürülgen nusxisi (k nusxa) bolup bumu istambolda köchürülgen, bu nusxining köchürülgen waqti we köchürgüchisi éniq emes, bu nusxa hazir istamboldiki topkapi – sariyi (topkapi-sariyi) kutupxanisida saqlanmaqta .
Bu eser bezide «hetebetulheqayiq» (heqiqetler sowghisi) dégen nam bilenmu tilgha ilinidu . Bu nam eserning b,k nusxilirigha bérilgen namidin kélip chiqqan . Eserning a nusxisi nusxilirining hemmisidin kona hem toluq bolup, shunusxida eserning nami «etebetulheqayiq» déyilgenliki hem bunam eserning mezmunigha téximu uyghun kélidighanliqi üchün, hazir eser omumen shu nam bilen atalmaqta .
Biz keng ijtima’iy pen xadimlirining bolupmu til – edebiyat we tarix tetqiqatchilirining tetqiq qilishi we paydilinishi üchün, bu eserni türkiye türkologi rishit rexmeti aratning teyyarlishi bilen türkiye atesh neshriyati teripidin 1951 – yili istambolda neshir qilin’ghan neshirdiki qolyazma nusxilirigha asasen we rishit rexmeti aratning 3 xil nusxini sélishturup toghrilash asasida békitken tékisti we türkche terjimisidin paydilinip kona uyghur yiziqida tiranskiripisiyileshtürüp hazirqi zaman uyghur tiligha terjime qilip chiqtuq . Sewiyimiz cheklik bolghanliqtin kemchilik xataliqlarning bolishi tebi’iy . Bu jehette bérilgen tenqidlerni semimiy qarshi alimiz .
Töwendikisi tékist hazirqi zaman uyghur tilidiki yeshmisi
Bismillahir rehmanir rehim
1 ******ning medhiyisi heqqide
1 . ****** sanga köplep medhiye oquymen,
(da’im) sining rehmitingdin yaxshiliq kütimen .
2 . (sini) layighingda medhiyileshke méning bu tilim yararmu,
Iqtidarimning bariche sözley, manga yari ber .
3 . Janliq, jansiz, uchqan, yügürgen(hemme)nersiler,
Sining barlighinggha guwahliq béridu .
4 . Sining bir likingge delil izdigenler,
Bir ishtin minglarche delilge ige bolidu .
5 . Yoq idim, yaratting, yene yoq qilip,
Ikkinchilep bar qilisen, men buninggha .iqrar men .
6 . Ey, shek yolida yürgenler, oyghininglar,
Kélinglar, ölüshtin burun özünglarni ottin qutquzunglar .
7 . Qadir(******)tünni we kündüzni yaratti,
(ular)bir birige masliship aldin – kiyin mangidu .
8 . (u)künni ketküzüp tünni keltüridu .
Tünni hem ketküzüp qaytidin tangni yaritidu .
9 . (u)ölükni tirildüridu hem tirikni öltüridu ,
Körisen ,buni yaxshi bil .
10 . Bu qudretning igisi bir tengridur,
Ölüklerni tirildürüsh – uninggha asandur .
2 peyghember medhiyisi heqqide
11. Emdi peyghember pezlidin bir az söz ishtinglar,
Sözümni eqil – hushunglar bilen anglanglar .
12 . U xelq serdari, insanlarning qutlughidur,
(shuni)bilingki, yaritilghanlarning(ichide) uning teng – tushi yoqtur,
13 . Resullar aq yüz(kélidu). U bolsa bu yüzning közidur,
Yaki ular qizil mengizliktur, u bolsa shu mengiz diki mengdur .
14 . (men) uni medhiyilisem tilim tatliq bolidu ,
(chünki)uning medhiyisi men üchün shehdu – shikerdur .
15 . Ete nurgha chömülsem, qolumdin tutquchi bolidighan,
U(resulgha)bügün mendin salat we salam tegsun .
3 töt sahabe medhiyisi heqqide
16 . Yene chariyarlargha salam yollaymen,
Men ulardin héchqachan tanmaymen .
17 . Biri etiq, (biri)faruq, üchinchisi zinnureyindur,
Tötinchisi eli – qehriman yigittur .
18 . Kimki bu töt yaren’ge bed étiqadliq qilsa,
Men uninggha ming lenet oquymen .
19 . Ilahi, kechürgüchi rebbimsen; Men sining aldingda
Qanchilik gunahkar qul bolsammu méni kechürgin .
20 . Himmitingge irishsem qutulimen,
Eger adalitingni qollansang, bu men üchün palaket bolidu .
4 büyük emir muhemmed dat ispehsalar beg medhiyisi
21 . Ey, til, medhiyiler yaratqin we sun’ghin, qini,
Men uni shahimgha sogha qilay .
22 . (men)shahim medhiyisi bilen kitabni bizey,
Oqughan kishining jini söyünsun .
23 . Uning yaxshiliqliri, merdliki we mislisiz ihsani,
Medhiyileshni bilmigen kishige medhiye ögitidu .
24 . U eqil – hush we pem – paraset makani,
Bilim ochiqi we pezilet kanidur .
25 . U (öz) himmitini simak(yultuzi) din yüksek tutidu ,
Merdlik bilen keng qorsaqliq(uning)ikki dermanidur .
26 . U re’iyege qarita shepqetchan, lilla we yumshaq tildur,
Lékin ghezeplen’gende shera arislanidur .
27 . (u)gheyret – shija’ette xuddi ömerge oxshaydu,
Merdlik we aliyjanapliqta (bolsa) osman’gha jör bolidu .
28 . U zireklikte ayasni bésip chüshidu,
Adalet we heqqaniyliqta anoshirwanning özidur .
29 . Uning ihsani aldida bulut xijil bolidu ,
Bu sözning toghriliqini uning düshmenlirimu étirap qilidu .
30 . Ey shahimning yaxshiliqlirini sanighan (kishi),
Chöldiki qum we shighilning sani (uninggha)teng kilelmeydiken .
31 . Siyaset, riyaset, qiyaset we keng qorsaqliq,
(bulargha) adaletni qosh: bularni angla we chüshen .
32 . Yene sherep, insaniyetchilik we merdlik – hemmisini
Qadir (******) shahimgha ata qildi .
33 . Bulut ushshaq qetrini hediye qilsa,
Déngiz(uni) az – köp démey qubul qilidu .
34 . Shahimning köksi – qarni déngizdin ming hesse kengdur,
Bu erzimes hediyini qubul qilsa, ejep emestur .
5
Kitabning yézilishi heqqide
35 . Bu kitabni dad ispehsalar beg üchün yazdim,
Uning nami dunyada qalsun dep .
36 . Kitabimni körgen we anglighan kishi,
Shahimni du’a bilen yad etsun dep .
37 . Köngüller uning muhebbiti bilen tolup,
Jahan uning yadi bilen tolsun dep .
38 . Kiyin dunyagha kelgen kishiler arisida,
Uning xatirisi mislisiz yüksek bolsun dep .
39 . Bu kitabni eng ésil sözler bilen bizidim,
(uni)körgen, oqughanlar behir alsun dep .
40 . Men bukitabni shahimgha sogha qilip ewettim,
Hawadar lighimni tügel bilsun dep .
6-bilimning paydisi we bilimsizlikning ziyini heqqide
41 . Sözümge bilimdin asas salimen,
Ey dostum, bilimlikke özüngni baghla .
Sa’adet yoli bilim bilen échilidu,
Bilim al, sa’adet yolini ach .
42 . Bilimlik kishi qimmetlik dinardur,
Bilimsiz nadanlar qimmetsiz yamaqtur .
Bilimlik bilen bilimsiz héchqachan teng bolalmaydu .
Bilimlik ayal goya er, nadan er goya ayaldur .
43 . Ademde bilim bolushi söngekte ilik bolghan’gha oxshaydu,
Ademning zinniti eqil bolsa, söngekning iliktur .
Bilimsiz(kishi) iliksiz söngektek kawak bolidu,
(halbuki) iliksiz söngekke héchkim qol uzatmaydu .
44 . Adem bilimi bilen tonulidu,
Bilimsizler tirik turup közge körünmeydu .
Bilimlikler ölsimu, nami tirik qalidu,
Bilimsizler tirik bolsimu nami ölük bolidu .
45 . Bir bilimlik ming bilimsizge teng kélidu,
Tengleshtürgende bilimning salmiqi ayan bolidu .
Emdi eqling bilen bayqap körgin,
Bilimdin paydiliq yene qandaq nerse bar .
46 . Alimlar bilim bilen yuqiri kötürlidu,
Bilimsizlik erni yerge chökürdi .
Bilimni zérikmey izde, shuni bilginki,
Heq resul: «bilim junggoda bolsimu izdenglar» dégen .
47 . Bilimni da’im bilimlikler izdeydu,
Bilim teméni ey dost, bilimlik bilidu .
Bilingki, bilim qedrini bilim bildüridu ,
Bilimsiz exmeq bilimni néme qilidu?
48 . Bilimsizge heq söz temsiz bilinidu,
Uninggha pend – nesihet paydisiz tuyulidu .
Herqandaq kirni yuyup tazilighili bolidu,
(lékin)nadanliq yuyup tazilighili bolmaydighan kirdur .
49 . Qara, bilimlik kishi ishning peytini bilidu,
U ishni bilip qilidu, kiyin ökünmeydu .
Bilimsiz hemme ishqa ökünidu .
Uninggha buningdin bashqa qismet yoq .
50 . Bilimlikler kéreklik sözni qilidu,
Kéreksiz sözlerni kömüp tashlaydu .
Bilimsizler da’im bilmestin sözle wiridu .
Uning öz tili öz béshini yeydu .
51 . Yaratquchi ige bilim bilen tonulidu,
Bilimsizliktin yaxshiliq körgen(kishi)barmu?.
Bilimsizliktin birmunche xelq,
Öz qoli bilen but yasap, shuni igem dédi .
52 . Bilimlikning sözi pend – nesihet we edebtur,
Bilimlikni ejemmu, erebmu maxtidi .
Mülüksizge bilim tügimes mülük,
Nesepsizge bilim üzülmes neseb .
7 -tilni tizginlesh heqqide
53. Bilimliklerning sözige qulaq salghin,
(ular)eng birinchi pezilet tilni tizginlesh deydu .
Tilingni qamaqta tutqin, chishing sunmisun,
Eger(u) qamaqtin chiqip ketse, chishingni chaqidu .
54 . Oylap sözligen kishining sözi söz jewhiridur,
Köp memedanliq qilghan til qarshi turghili bolmaydighan düshmendur .
Aghzinggha kelginini sözle sözlewerme, tilingni yighip tut ,
Éghiz boshluqi axir béshinggha chiqidu .
55 . Aghzi bosh kishini eqilliq dégili bolmaydu ,
Éghiz boshluqi nurghun bashni yédi .
Kishini til bilen azablima, shuni bilginki,
Oq yarisi saqiyidu, (lékin) til yarisi saqaymaydu .
56 . Tentekning tili öz béshigha düshmendur,
Öz tili sewebidin nurghun kishilerning qini töküldi .
Köp sözligenlerdin ökün’genler köp,
Tilni tizginligenlerdin ökün’gini qini? .
57 . Kishige her ish kelse, tilidin kélidu,
Kimning yaxshi, kimning eskiliki tilidin melum bolidu .
Bu sözni anglighin we uninggha ishen’ginki,
Ten hertangda turup tilgha yükünüp yalwuridu .
58 . Eger bir kishide (munu)ikki nerse birikse,
U kishige ademgerchilik yoli étilidu:
(uning)biri quruq gepni köp qilish bolsa,
Ikkinchi yalghan sözleshtur .
59 . Yalghanchidin yiraq turghin we tezgin,
Ömrüngni rastchilliq bilen ötküzgin .
Rast gen éghiz we tilning bizikidur,
Rast gep qilip tilingni bize .
60 . Tilingni tizginle, az sözligin,
Tilingni tizginliseng, özeng qoghdilisen .
Resulilla :«kishining yüzini otqa atquchi tildur»dédi,
Tilingni yigh, ottin özüngni qutqaz .
61 . Rast gep heseldek, yalghini piyaz,
Hesel yigin, piyaz yep aghzingni achchiq qilmighin.
Yalghan söz goya késel, rast söz shipadur,
Bu burundin tartip déyilip kelgen meseldur .
62 . Rastchil bol, rastchilliq qil, rastchil atal,
Kishiler sini rastchil adem dep bilsun .
Egrilikni qoyup, rastchil tonini kiygin,
Kiyimlerning yaxshisi rastchilliq tonidur .
63 . Ching saqla siringni kishiler bilmisun,
Sözüngdin özengge tügünch kelmisun .
Barliq yushurun ishliring ashkara bolup,
(buni)körgen we anglighanlar sanga külmisun .
64 . Dostum dep ishinip siringni éytma, hezerqil,
Herqanche ishenchlik yéqin dostung bolsimu .
Siringni özeng saqliyalmisang ,
Dostung saqliyalarmu, buni yaxshi oylan .
8-dunyaning özgirishi heqqide
65 . Budunya(yoluchilar)chüshüp ötidighan saraydur,
Saraygha chüshküchiler méngish üchün chüshidu .
Karwanning aldi qozghilip uzap ketti,
Aldi bilen qozghalghan karwan qandaqmu kéchikip qalsun ?!
66 . Némishqa bu dunyaning keynidin yürgülük?
Xesisliktin saqlinishqa özeng küche .
Némishqa mal – dunyagha munchila köngül bérisen?
Bu mal – dunya ettigende kelse kechte yene kétidu .
67 . Mülük pereslikni köngüldin chiqarghin,
Engliq pütün, qosughung toq bolsa shuninggha qana’et qilghin .
Etige ozuqung bolmisa, bu yoqsulluqtur,
Mülük yoqluqini yoqsulluq déme.
68 . Bu dunya nersiliridin yeydighan bilen kéyidighannila al,
Artuq tilime, gunah yüklinidu .
Resul bu dunyani étizliq dep atighan ,
Bu étizliqta ishle, yaxshiliq tiri .
69 . Bu dunyaning lezziti baqiy emes,
Mezze mudditi xuddi ötkünchi shamal.
Yigit qiriydu, yingi koniraydu ,
Qawullar küchidin qilip ajizlishidu .
70 . Bu dunyaning nersiliri bügün bar, ete yoq,
Méning dégen nerseng bashqilarning qismiti .
Hemme köp(nerse) aziyidu,tel (nerse)kimiyidu,
Barliq awatliqning axiri xarabliq bolidu .
71 . (ademliri)sighishmaydighan birmunche yerler bar idi,
(hazir)ademliri kétip, yéri bosh dégüdek qaldi .
Qanchilik alim we peylasoplar bar idi,
Qini bügün ularning mingdin biri?
72 . Dunya külümsireydu we qapiqini türidu,
Bir qolida hesel tutup, birqolida zeher saqlar .
Awal hesel bérip, aghzingni tatliq qilip qoyup,
Kiyin zeher qitilghan qedehni sunar .
73 . Tatliqni tétighan bolsang, achchiqni tétishqa teyyarlan,
Rahet birlep kelse, zexmet onlap kélidu .
Ah, ghem ümidke qoshulmay iqiwiridu,
Budunya qachan ümid orni bolghan?
74 . Bu dunya goya yilandur, yilanni urush kérek,
(u)qol bilen yoqatmaqqa yumshaq,(lékin uning) ichi zeher bilen tolghan .
Yilan yumshaq bolghini bilen yawuzluq qilidu,
(shunga uningdin)yiraq turghuluq, yumshaq dep azmighuluq.
75 . Bu dunyamu sirttin qarimaqqa güzeldur,
Lékin(uning)ichide tümenligen naxushluqlar bar.
Sen uning tashqi bizikini körüpla,
(uninggha)köngül berseng, bu eng chong xataliq bolidu.
76 . Dunya bezide niqabini qayrip yüzini achidu,
(u)quchaqlimaqchi bolghandek qolini yayidu , (lékin)yene tiz qachidu .
Bext goya yaz buluti yaki bir chüshtur,
Turmastin kiter yaki qushtek uchar.
9 -mertlik we béxilliq heqqide
77 . Ey dost, bilimlikning izidin mangghin,
Eger sözlimekchi bolsang bilip sözligin .
Maxtisang mertni maxtighin,
Bixilgha ching ya oqini betligin .
78 . Hemme til mertlerge medhiye oquydu,
Mertlik barliq eyiplerning kirini yuyidu .
Mert bol, sanga til – ahanet kelmisun,
(chünki)u til – ahanet yolini étidu .
79 . Égilmes köngülni mertler igidu,
Yetkili bolmaydighan muratqa mertler yétidu .
Bixilliqni maxtighan til qini, qeyerde,
Merdlikni addiy we xas – pütün xelq maxtaydu .
80 . Qara, mertler chongqur bilimge ige bolidu,
Mal – dunyani shuninggha satti we medhiye aldi .
(ular)miskinlerge tilekdash bolup yashidi,
(bu)dunyada yaxshi nam qaldurup ketti .
81 . Béxil haramdin köplep altun – kümüsh yighdi,
(özige) gunah we qarghish yüklep ketti .
(uning) mal – dunyasi kishiler arisida teqsim qilindi ,
Buningdin bixilgha tekkini pushaymandin ibaret boldi .
82 . Ey, mal igisi – mert, yaxshi adem,
Tengri sanga bergendikin, senmu bergin .
Eyiblen’gen we qarghishqa qalghanlar yighishni bilip, bérishni bilmigenlerdur,
(eger) bérishnimu bilseng, qanchilik yighsang yigh .
83 . Insan tebi’itining we adetlerning eyipsizi merdliktur,
Bilginki , béxilliq (ularning eng) chirkinidur.
Qollarning ichidiki eng qutluq qol – bergüchi qoldur,
Ilip bérishni bilmeydighini qollarning qutsizidur .
84 . Béxilliq dawalap saqaytqili bolmaydighan kiseldur,
Bérishke kelgende bixilning qoli intayin chingdur .
Yighish bilen achköz bixilning köngli toymaydu .
U mal – dunyagha quldur, mal – dunya uninggha hakimdur .
85 . Xelq ichide eng yaxshi adem – mert ademdur,
Mertlik sherep, iqbal we jamalni ashuridu .
Kishiler arisida izzetke érishmekchi bolsang,
Mert bol, mertlik sini izzetke irishtüridu .
86 . Béxil – nakes, exmeq, mülük saqchisidur,
Yémey – ichmey yighidu we uni ching tutidu .
Hayat waqtida dostqa tuzinimu tititmaydu,
U ölidu, (mili) qalidu,(axirda)milini düshméni yeydu.
Neshirge teyyarlighuchilar: Xemit Tömür, Tursun Ayup
Tengritagh Akademiyesi 