„Metamorphosis“ by Franz Kafka Copyright © 2002 David Wyllie

Autori: Yalqun Rozi

Sabit damollam abdubaqi kamali 1883 – yili, (hijiriye- yili) atushning azaq kentide dunyagha kelgen . Bashlan’ghuch diniy terbiyini azaqta chong elem axunum dégen kishidin alghan. Kéyin qeshqer xanliq medriste oqighan. 1910 – yili abduqadir damollam hem mamut axun damollamlarning dewet qilishi bilen, buxaragha bérip yuqiri melumat alghan. 1914 – yili oqushni tamamlap damolla bolup yurtigha qaytish sepiride, iligha kélip süydüngde isma’il haji dégen kishining qizi rabiye bilen toyliship öylük bolghan. Bir nechche yil ötkendin kéyin, „Reste Weqesi“ sewebi bilen ayali rabiye bilen ajriship, oghli abdullani ayaligha qaldurup, qeshqerge qaytip kelgen hemde qeshqerxanliq mediriste ustazi abduqadir damollam hem meslekdishi shemsidin damollam bilen bille mu dderrislik qilghan .
Shemsidin türdi damollam (1874 — 1934) sabit damollam bilen démetlik kishi bolup, atushning törkül kentide dunyagha kelgen. Qeshqer we buxaradiki yuqiri derijilik bilim yuritlirida hem alimlarda oqup, hindistan, erebistandiki ataqliq alimlar bilen ilmiy sohbetlerde bolghan ularning chong hürmitige érishken. Shemsidin damollam sistémiliq bilim alghan kishi bolush salahiti bilen, diny we penniy ilim saheside chongqur izden’gen. Bolupmu til – edebiyat, mentiq (logika) , astronomiye, shi’ériyet, tarix, jughrapiye, matématika qatarliq ilimlerde kamaletke yetken . „Ulmuha Tüzmecheyin“,“Mumatez- Zewcheyin“ (ayallargha da’ir muhim exlaq – peziletler) qatarliq kitablarni yazghan. 1910 – we 1920 – yilliri shiemsidin damollamni panah tartip, uninggha shagirit bolush üchün qeshqerge kelgen. Mesilen, xotendin muhammet imin bughra, ghuljidin tiyipzat tahiri, eyni waqitta qeshqer xanliq medriske kélip, shemsidin damollamdin diniy we penniy ilimlerni ugen’gen. Tejelli bilen alahide yiqin munasiwette bolghan hem musha’ire yiziship turghan. Démek, gholjidin qaytip kelgen sabit damollam qeshqerde ustazi abduqadir damollam we meslekdishi shemsidin damollam bilen hemkarliship, qeshqer teweside mute’essiiplikke, xurapatliqqa, qulchiliqqa, nadanliqqa jahan’girlikke qarshi heqqaniy herketlerni teshkilligen .
1924 – yili abduqadir damollam suyiqesitke uchrighandin kéyin, suyiqesitchilerning nishani sabit damollamgha merkezleshken. Buni sezgen sabit damollam 1925 – yili hejge bérish bahanisi bilen iligha yénip chiqqan hem ilidiki meripetperwer, oqumushluq kishilerning yardimi bilen, 1927 – yili, „Shirin Kalam“dégen kitabini tunji qétim kürede tash metbe’ede basturghan. Bu kitabta nuqtiliq halda muhemmet peyghemberning terjimihali we exlaq – peziletliri sözlen’gen. Bu kitab kéyin hindistanda bésilip tarqitilghan .
Sabit damollam diniy ilimlerde hem türkche, erepche, parische edebiyatning pütkül turliride ilim tehsil qilghan bolghachqa, mezkur tillarda bezide nesiriy, bezide nezmiy bilen sözlesh, yézish kamalitige yetken. U 1927 – yilidin bashlap, ghulja shehride deng meschitide Quranuy Kerim ni aghzaki terjime qilip, bu ishni üch yil dawamlashturghan. Yene bir tereptin „Alipiyening Sherhiysi“ „Islam Qanuni (bu ibin malik dégen alimning alfiyesige qilghan sherhi we hashiyidur) , „Sunnet Aqide Jewheriye, Bayayan El Sünnet“  dégen kitablarni yazghan. 1930 – yili gholjida, chöchektiki murat ependidin telim élish bahanisi bilen weziyetni közetkili chiqqan xoten qaraqashliq muhemmet imin bughra bilen pikirleshken. U shu yili küzde qeshqer we atushtin chiqqan shemsidin damolla, yaqup haji qatarliq yüzdek kishi bilen birlikte on nechche yashliq oghli abdullani élip hejge mangghan .
1931- yili baharda, u hej tawabini adaqilip bolghandin kéyin, ilmiy ziyarette bolush üchün, oghli bilen bille köpchilik bilen xoshlashqan (bezi kishilerning diyishiche, sabit damollam, hej tawap qilish jeryanida tatar lardin chiqqan meshhur diniy alim musa jarullayéw bilen körüshken . Sabit damollam, musa jarullayéw, shemsidin damollam ücheylen sabit damollining Islam Qanuni namliq kitabi asasida, se’udi erebistanining padishahigha dölet qanunigha tüzitish kirgüzish toghrisida teklip bergen) . Sabit damollam se’udi erebistani, türkiye qatarliq jaylarda tekshürüsh, öginish bilen bolghan we ilmiy söhbetlerni élip barghan. Türkiyide ilmiy ziyaretteboliwatqan chéghida, misirda dunya islam alimliri söhbet yighini échilidighanliqidin xewertépip, yighin’gha ülgürüp qahirege barghan .
Sabit damollam se’udi erebistanida, misirda we türkiyide ilmiy ziyarettebolup, weten’ge qaytish üchün yolgha chiqip, 1932 – yili hindistan’gha kélip déhlide bir mezgil turup qalghan hem „Aqide Jewheriyet, Bayan El Sünnet“, „Shirin Kalam“, Alfiyening Sherhiysi“  namliq kitablirini basturdi .
Sabit damollam 1932 – yili 12 – ayda, qaghiliqqa yétip kelgen, andin udul xoten’ge barghan . 1932 – yili 1 – ayning melum bir küni, qariqash oybagh mediriside, muhemmet imin bughra 1931 – yili 6 – ayda qurghan yoshurun teshkilatning ezaliridin bir yüz ottuz kishi yighin échip, sabit damollam bilen qariqashliq memet niyaz elem axunumni ezaliqqa qubul qilghan hemde qozghülang kötürüsh künini belgilesh, qozghilangchilar rehberlirini saylash ishini muzakiriliship bikitken .
Sabit damollam özining chet ellerdiki igiligen ehwallirini tonushturup mundaq xulase chiqarghan: birinchi, bügünki dunya shara’itida qoshna we bashqa chet döletlerdin inqilabimizgha yardem kütmek mumkin emes. Men bu heqqe köpligen munasiwetlik kishiler bilen pikirleshtim, ikkinchi, inqilabning qozghulush noqtisi xotende bolushi lazim. Shuning üchün, men udul xoten’ge keldim .
Sabit damollam ramizan munasiwiti bilen xotenning herqaysi jaylirida Quran we hedislerdin wez éytip, bolupmu jihat toghrisidiki telimatlarni keng teshwiq qilip, qozghilang üchün xelq ichide omomiy bir pikir éqimi berpa qilip, maddiy we meniwi küchlerning toplinishigha küch chiqardi .
1933 – yili 2 – ayning 24 – küni, qariqashta qozghilang partlighan. 1933 – yili 4 – ayghiche xoten tewesi qozghilangchilarning qoligha ötken . Shuning bilen 4 – ayning 5 – küni „Hökümti Islamiye Hotan“  dégen waqitliq hökümet qurulghan. Sabit damollam qozghilang jeryanida, yeken qozghilangchiliri bilen xoten qozghilangchiliri ottursidiki ziddiyetni muwappeqiyetlik yarashturghan .
1933 – yili 7 – ayning 17 – küni, sawut damollam bilen muhemmet imin bughraning inisi imir abdulla (shah mensur) ikki ming kishilik qoshunni bashlap yekendin qeshqerge qarap yolgha chiqqan. Sabit damollamlar yekendiki chaghda, qeshqerdin tömür shijangning abdughopur shaptul damollam bashchiliqidiki töt wekili yeken’ge yétip kelgen . Ular qozghilangchilarning qeshqerge bérishining hajiti yoqliqi toghrisida sabit damollamlar bilen kéngish ötküzgen . Sabit damollam bashchiliqidiki qozghilangchilar buninggha qet’iy qoshulmighan .
Abdughopur shaptul damollam peyzawat shaptulluq kishi bolup diniy melumati yuqiri bolghachqa, qeshqer teweside tesiri zor bolghan. Lékin bukishi sépi özidin munapiq bolup, abduqadir damollamgha qesit qilish suyiqestige qatnashqan , osman pasha bilen tömür shijangni ziddiyetke sélip, ma jensang üchün ketmen chapqan. U 1934 – yilidin kéyin, yeni shéng shisey hökümiti dewride etiwarlinip ishlitilgen hem qeshqerde qurulghan uyghur uyushmisining re’isi bolghan . 1935 – yili yazda ürümchige kélip, ölkeboyiche échilghan „Ikkinchi qétimliq awam konfrensi“ge qatnashqan . Qaytip barghandin kéyin, shéng shiseyge bolghan alahide ixlasi heqqide sözlep yürgen hem uning „Alte Büyük Siyaset“ni teshwiq qilghan .
1936 – yili 5 – ayda, shéng shisey qeshqerning walisi, sowét ittipaqi bolshiwéklarpartiyisining ezasi wang bawchen’ge télégram bérip, sowét ittipaqida ékuskursiye we ziyerette bolush üchün soda – sana’etchiler tekshürüsh ömiki teshkil qilghanliqini, shunga qeshqer uyghur uyushmisining mudiri abdughopur shaptul damollamni ürümchige ewetip bérish lazimliqini uqturghan . Shéng shiseyning abdughopur shaptul damollamdin paydilanmaqchi boluwatqanliqini bilgen mehmut shijang uning ürümchige bérishigha yol qoymighan. U, 5 – ayning 12 – küni kéchide, adem ewetip abdughopur shaptul damollini qeshqer kona sheherning öteng bazirida yushurun olturgüzüwetken. Shéng shisey mehmut shijangning bu ishigha ghezeplinip, mehmut shijangdin öch élish üchün, mehmut shijangning yéqin ademliridin abduraxman haji bilen emet qul hajini saqchi idarisi arqiliq qolgha élip, ürümchige élip ketken .
Ene shu abdughopur shaptul damollam sabit damollamlar bilen yekende qilghan kéngishtin kéyin, bezi kishilerge, ularning jumhuriyet qurimiz dégini némisi? Majensanglargha kuchi yétemdiken? Dégen’ge oxshash sözlerni qilip, sabit damollamning keynidin gheywet qilghan. Tömür shijangning wekillirini kütushke mes’ul bolghan bir kishi bu sözni anglap qélip, imir abdullagha éytip qoyghan .
Qeshqerdin kelgen wekiller etisi qayitmaqchi bolghanda, imir abdulla (shah mansur) abdughopur shaptul damollamni élip qélip nezerbend qilip qoyghan. Wekiller qeshqerge qaytip kélip yekendiki kéngishte bolun’ghan sözlerni we imir abdullaning abdughopur shaptul damollamni nezerbend qilip qoyghanliqini tömür shijanggha yetküzgen. Tömür shijang buninggha xapa bolup, abdughopur shaptul damollamni élip kélish üchün, qeshqer olimaliridin yene wekillerni teshkillep yeken’ge ewetken . Imir abdulla wekillerge: abdughopur shaptulni hazir qoshup bérimiz, emma bu ningdin kéyin u pitne – pasat tarqatmisun! dep jikiligen .
Sabit damollam bilen imir abdulla yitekchilikidiki ikki ming kishilik qoshun yéngisargha yétip kelgende, tömür shijang qeshqerdin yéngisargha kélip, sabit damollamlarning qeshqerge barmasliqini ötünidu. Lékin sabit damollam bilen imir abdulla öz pikridee ching turup, qeshqerge qarap yolgha chiqip, 7 – ayning 20 – küni qeshqerge yétip kélidu .
Qeshqer diki hamitxan lüyjang, hemdembeg hajim lüyjang, sétiwaldijan (özbék, qeshqerge qéchip kelgen basmichilarning bashliqi) , kichik axun tü’enjang qatarliqlar alte yüz dek esker bilen, osman pasha (lüyjang) , uraz tü’enjanglar bashchiliqikidi qirghizlar töt yüz qushun bilen sabit damollini kütüwalghili chiqidu. On minglighan sheher puqraliri yolning ikki qasniqida turup, uni qarshi élishidu .
Sabit damollam, imir abdulla bashchiliqidiki xoten qoshunliri qeshqerge kelgendin kéyin, osman pasha ularni qizghin qarshi alghan bolsimu, lékin tömür shijang özining tesirining ajizlap kétiwatqanliqigha chidimay, 1933 – yili 7 – ayning 26 – küni hamitxan lüyjang, hemdembeg haji, sétiwaldijan, kichik axunlargha buyruq bérip, sawut damollam we shah mansur turghan orunlarni qorshiwélip, ularning eskerlirini pütünley qoralsizlandurghan hemde sabit damollam bilen shah mansurni yawaghdiki bir hoyligha nezerbend qilip qoyghan. Bu weqedin kéyin, tömür shijanggha majensangdin tartip hemmisi qattiq boysunup, uninggha qomandanliq tamghisini tapshurghan. Tömür shijang bu tamghini bir kün sheher aylandurup daghdugha qilghan. Buninggha ghezeplen’gen osman pasha 8 – ayning 2 – küni eskerlirini bashlap, öz yurti qizil uygha chiqip ketken. 8 – ayning 3 – küni, majensang tömür shijangni öltürüwetken. Shuning bilen, qeshqer majensangning qoligha ötken. Sabit damollam bu chaghda yurti atushqa chiqip ketken. Tömür shijang öltürülgendin kéyin, osman pasha qaytidin qeshqerge kélip, qeshqerni ilkige alghan hemde tömür shijanggha tewe qoshullarni özige qoshiwalghan .
Osman qeshqerni qolgha alghandin kéyin, sabit damollam atushtin qeshqerge kélip, osman bilen körushken. 8 – ayning 15 – küni qeshqer shehiride xoten hökümitining qeshqer ish bashqurush idarisini qurghan. 9 – ayning 10 – küni bu idarini emeldin qaldurup, uning örnigha „Sherqiy Türkistan Musteqilliq Jemiyiti“ ni qurghan .
Sherqiy türkistan islam jumhuriyitining qurulghanliqi toghrisida, eyni meydanda bar bolghan seypidin ezizi kéyin „Ömür Dasdtani“  namliq eslimisining birinchi qismida mundaq yazghan: “ shundaq qilip, hijiriye 1352 – yil 7 – ayning 4 – küni, miladi 1933 – yil 11 – ayning 12 – küni qeshqerde sherqiy türkistan islam jumhuriyiti qurulup, könchi mehellisining aldidiki meydanda bayraq chiqardi. Bu bayraq ay – yultuzluq kök bayraq idi. Bayraq chiqirip, jumhuriyet qurulghanliqini jakarlash chong yighinida, Hökümet isimliki, asasiy qanun we dewlet Shierini > qilindi “ .
“ qeshqer tarix matériyalliri “ ning 1 – qismida chang shéyang mundak yazghan: “11 – ayning 12 – küni (hijiriye 1352 – yil 7 – ayning 24 – küni) kéchide sherqiy türkistan müsteqilliqi jem’iyiti > qeshqer konisheherde yighin chaqirip, sherqiy türkistan islam jumhuriyiti ning resmiy qurulghanliqini jakarlidi. Teshkiliy programma qatarliq hüjjetlerni maqullidi .
11 – ayning 13 – küni chüshtin burun, sherqiy türkistan islam jumhuriyiti > hakimiyiti qeshqer kona sheherning tümen deryasi boyida, yeni yawagh köwrikining yénida, yigirme ming kishilik yighin échip, bayraq chiqirish murasimi ötküzüp, sherqiy türkistan islam jumhuriyiti hökümitining ezelirining isimlikini élan qildi. Sabit damollam özi dölet ishliri bash wekili > buldi. Aqsuda turiwatqan xojiniyaz hajigha dölet re’isi ornini qoyup qoydi. Sabit damollam uzun söz qildi. Sözdin kéyin, sheherde namayish qilindi .
11 – ayning 15 – küni, sabit damollam shwétsiye katolik diniy jem’iyitining qeshqerde turushluq wekaletxanisining qutluq haji bash muherrir likidiki basmixanisida “sherqiy türkistan“ heptilik géziti ni (beziler „Yengi Hayat“deydu) chiqardi. Yérim aydin kéyin, „Musteqilliq“  ayliq zhurnili chiqirildi, uningda, sherqiy türkistan islam jumhuriyiti rehberlirining isimliki we muhim hojjetler bésildi, keng kölemde jama’et pikri tayyarlandi >>.
Yazghuchi abduréhim ötkür “ oyghan’ghan zémin “ namliq romanining 2 – qismida mundaq yazghan: “ . . . Uningda jumhuriyet re’isi xojiniyaz hajim déyilgen kéyin, sabit damollam (atush) bash wekillikke, janibék qazi (qirghiz) mu’awin bash wekillikke, zérip qara haji (özbik) edliye ministirlikige, qasimjan haji (xoten) xarji ishlar ministirlikige, abdukérimxan mexsum (qeshqer) ma’arip ministirlikige, abdullaxan(özbik) sehiye ministirlikige, mehmut mohiti (turpan) herbiy qumandanliqqa, orazbék (qirghiz) dölet mudapi’e ministirlikige, yüsüpjan qurbéshi (özbék) bash shitap bashliqliqigha, ubul hesen haji (atush) soda – déhqanchiliq ministirlikige, shemsidn damollam (atush) ewqap wexpe ishliri ministirlikige, muhemmidin haji (qeshqer) hökümetning bash katipliqigha körsitilgeniken “.
1933 – yili qeshqerde qurulghan „Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti“sitalin hökümiti bilen shéng shisey hökümitini qattiq sarasimge salghan. Shuning bilen ular xojiniyaz hajigha wede bérip, uni indekke keltürüsh arqiliq bu yéngi qurulghan jumhuriyetni yoqitishni pilanlighan .
1934 – yili 3 – ayda, ulughchatqa tewe erkeshtamda, sitalin hökümitining wekilliri xojiniyaz hajini shinjang ölkisige mu’awin re’is qilidighanliqi toghrisida wede bérip, buning üchün, xojiniyazning ulughchattiki is’haqbék tü’enjang bilen birliship we shéng shisey qisimliri bilen masliship, jenubiy shinjangni tinchlandurushni shert qilghan. Xojiniyaz haji sitalin hökümitining telipige kön’gen hemde sabit damollam qatarliq kishilerni qolgha élip, shéng shiseyge tapshurup bérishke wede qilghan .
1934 – yili 4 – ayda, xojiniyaz haji yekende zirip qari haji, shemsidin damolla, ablaxan sultanbeg qatarliq töt kishini nezerbend qilghan. 4 – ayning 13 – küni, mehmut shijang qol astidiki ghopur tüenjangni qaghiliqqa ewetip, sabit damollamni qolgha alghan. Xojiniyaz haji sabit damollam bilen zirip qari hajini aqsugha yalap élip kélip, shéng shiseyning aqsudikii qisimlirigha tapshurup bergen .
Sabit damollamni shéng shiseyge tutp bérish bedilige xojiniyaz haji shinjang ölkisining mu’awin re’isi bolghan. Lékin, u mehmut shijang qomandanliqidiki milliy qisimni qeshqerde qaldurushni shert qilghan. Shuning bilen, mehmut shijang qeshqerde shéng shisey hökümitige tewe bolghan altinchi diwiziyining (kéyinche yettinchi diwiziyige özgertilgen) shijangi bolup, jenubiy shinjanggha tesir körsiteleydighan orun’gha ige bolghan .
Sabit damollam 1934 – yili shéng shiseyning ürümchidiki türmisige qamalghan. Xojiniyaz hajimu 1937 – yil 10 – ayning 12 – küni „Yapon Jahangirlikining Quyruqi“ dégen tohmet bilen shéng shisey teripidin qolgha élinip zindan’gha tashlan’ghan . Xojiniyaz haji 1938 – yili sitalin hökümiti terpidin terbiyilinip ürümchige – shéng shiseyge yardemge ewetilgen hashim haji dégen kishi teripidin sirtmaqta boghup öltürülgen . Xojiniyaz haji öltürülgendin kéyin, kishiler sabit damollamnimu öltürülüp boldi dep qarashqan. Lékin, sabit damollam 1940 – yiligha kelgiche hayat saqlan’ghan. 1940 – yili ürümchi ikkinchi türmining bashliqi lu bindi isimlik xuyzu sabit damollam bilen tonushup qalghan. Lu bindi sabit damollamning telipige bina’en uninggha Quraniy Kerim  bilen qeghez – qelem ekirip bergen hem sabit damollamning yashash muhitini yaxshilap bergen. Shu kündin bashlap, sabit damollam Quranuy Kerim ni uyghur tiligha terjime – tefsir qilishqa kirishken. On aygha yetmigen waqitta, u terjime – tefsirini toluq tamamlighan . Sabit damolla  Qurniy Kerim  ning terjime – tefsirni tamamlap uzun ötmey, yeni 1941 – yili ellik sekkiz yishida u alemge seper qilghan .
Eskertish: islam ümmiti yéqinqi esirlerdin buyan köpligen qanliq qismetlerni bashtin kechürdi. Bu qan bilen yézilghan köz yashliq qismetler din düshmenliri , musulmanlar ichidiki murtedler , munapiqlar ,sotsiyalizm , kapitalizm , dimokiratizim, mediniyzimgha iman keltürgen azghun petiwachilar, özining guruhi, öz millitining menpe’iti üchün islamni we islam ümmitni süy’istimal qilip el wela wel bera eqidisini terk etken petiwachi mollilar , mötidil islam tonigha orniwélip islam sheri’i hökümni qirqiwatqanlar we ularning sawatsiz , bilimsiz sadiq muxlis egeshküchilirning qulliri arqiliq ilip birildi. Din dushmenliri we azghun pirqilarning xataliqni körsitip bergen ehli tewhidiler peqetla qanun chiqirsh huquqi allahqa xas dep özining imani burchini ada qilghan qérindashlar ,musulmanlarning hoquqliri qoldin ketkendin tartip ta hazirqi zamanimizgha qeder her – xil namlar bilen qarilandi, chetke qéqildi , yurtliridin sürgün qilindi, töhmetlerning qurbani bolundi, hettaki seyyid qutubdek dargha ésildi. Lékin allahning wedisi we resullahning béshariti boyiche yaxshiliqqa buyiryidighan we yamanliqtin tosidighan bir guruppa islam ümmiti ta qiyametkiche qeder dawamlishidu. Ular din düshmenliri we yuqiriqi azghun guruhlarning hili – neyrenglirige hich ejeblenmidi we ejeblenmeydu.
I allah :qérndashlirimizning qilghan xizmetlirni musulmanlargha menpe’etlik qilip bergin, qérindashlirimni toghra yolgha yitekligin , ularning qelbini heq ölmalirining toghra yollirigha ichip bergin. Qérindashlirimni ehli – tewhid we selefi – salihlarning yollirida qilghin, az bilsimu ögen’ginige emel qilidighan salih , ixlasmen musulmanlardin qilghin , ulargha heqqe qul, batilgha qet’iy ikkilenmey inkas qayturalaydighan iman we jasaret ata qilghin . Gunahlirimizni meghpiret qilghin, bizdin ilgiri ötken ustazlirimizning , ata – anilirimizning we musulman qérindashlirimizning gunahni kechürgin. Sen heqiqeten bekmu rehidildursen , chin dildin töwbe qilghanlarning gunahlirini kechürgüchisen . Biz uyghur musulmanliri töwe qilduq , bizni kechürgin , özengning rehmet peziliti bilen bizge köplep sabit ( sawut ) damullilarni chiqirip bergin. I – allah ustazimiz elmuwahid , mujahid sabit damollam abdubaqi kamaligha jennetning eng kattisni bergin. Bizni uning yulida qilghin!!! amiyin!