Tarixi menbelerge asaslan’ghanda xitay kompartiyesining 1957-yili 1958-yilliri Uyghur diyarida élip barghan „Yerlik milletchilik“ ke zerbe bérish herikiti emeliyette Uyghurlar arisidiki jumhuriyetchilik idiyelirini tazilashtin ibaret bolup, „Yerlik milletchi“ lik bir siyasiy jinayet türige kirgüzülüp, uning uqum da’irisi „Uyghuristan“ yaki „Sherqiy türkistan“ nami astida musteqil yaki xuddi sowét ittipaqining milliy jumhuriyet tüzülmisige oxshash „Ittipaqdash jumhuriyet “ qurush, yerlik xelqler özlirini özliri idare qilish, pütün bashqurush hoquqliri milliy kadirlargha ötküzüp bérilish we bashqilar bilen xaraktérlen’gen idi. Bu elwette, xitay kompartiyesi hakimiyiti tiklen’gen 1949-yilidin kéyin Uyghurlar arisida peyda bolghan emes, belki qaytidin bash kötürgen jumhuriyetchilik idiyesi bolup, bu xil idiye 1951-1957-yilliri arisida ashkara we yoshurun shekilde, ziyaliylar, awam xelq, hökümet xadimliri hetta xitay kompartiyesi tesis qilghan Uyghur aptonom rayonining yuqiri derijilik rehbiri kadirliri arisida otturigha chiqqan idi.

Amérikidiki wudrow wilson merkizi yéqinda élan qilghan 1957-yilidin 12-aydin 1958-yili 4-ayghiche dawamlashqan Uyghur aptonom rayonluq partkomning mexsus „Yerlik milletchilik“ ke zerbe bérishke a’it kéngeytilgen yighini toghrisidiki sowét ittipaqining ürümchi we ghuljidiki konsulxaniliri toplighan doklatlarning mezmunliridin qarighanda, wang énmaw, lü jenrén, abdulla zakirof we bashqa yuqiri derijilik rehbiri shexsler sowét ittipaqi terepke bergen doklatlirida ziya semedi, ibrahim turdi, abduréhim eysa, abduréhim se’idi, es’het is’haqof, seydulla seypullayéf, muhemmedimin iminof we bashqa nazir hem mu’awin re’is derijilik rehbiri kadirlardiki Uyghurlarning milliy jumhuriyitini berpa qilish xahishi asasliq „Milletchilik idiyesi“ süpitide körsitilgen idi. Mesilen, Uyghur aptonom rayonluq partkom 6 aygha sozulghan kéngeytilgen yighinning xulasisi süpitide chiqarghan „Shinjang Uyghur aptonom rayonluq partkomning omumi yighini (kéngeytilgen yighin)ning ziya semedi, ibrahim turdi, abduréhim eysani partiyedin chiqirish qarari“ namliq 1958-yili, 28-aprél künidiki höjjitide mezkur üch shexsning atalmish „Jinayetliri“ ning „Uyghuristan jumhuriyiti“, „Sherqiy türkistan jumhuriyiti“, yaki „Uyghur jumhuriyiti“ qurushni telep qilghanliqi eng aldinqi orun’gha tizilghan idi. Eyni waqittiki shinjang pédagogika institutining oqughuchisi, „Esheddiy milletchi“ dep kompartiyedin qoghlap chiqirilip nazirliq wezipisidin qaldurulghan ziya semedining oghli, hazir qazaqistanda yashawatqan zhurnalist riza semedining éytishiche, „Uyghuristan jumhuriyiti“ qurush idiyesige ige dadisi ziya semedi, ibrahim turdi we bashqa erbablar jazalan’ghandin kéyin Uyghurlar arisidiki bu xil „Milletchilik“ idiyelirini tazilash herikiti pütün Uyghur diyari miqyasida shuningdin kéyin taki 1959-yilighiche élip bérilip, aliy mektep oqutquchi-oqughuchiliri, ziyaliylar we bashqa sahelerdiki milletchilik xahishidiki kishiler pash qilinip zerbe bérildi.

Riza semedining éytishiche, shu qétimliq zerbe bérish herikiti emeliyette Uyghurlar arisida 20-esirning bashliridin étibaren dawamliship kéliwatqan öz milliy jumhuriyitige ige bolush idiyesining xitay kompartiye hakimiyiti teripidin tüp yiltizidin tazilash meqset qilin’ghan heriket idi. Xitay menbeliride körsitilishiche, shu qétimliq herikette 1600 din artuq kishi „Yerlik milletchilik“ qilmishi bilen jazagha uchrighan.

Tarixi menbelerge asaslinip, dewrlerge bölgen de, Uyghur milletperwerliri arisidiki jumhuriyetchilik idiyelirini 1949-yilidin ilgiri we kéyinki dewrge ayrishqa bolidu. 1949-Yilidin ilgiri Uyghurlar bashqa xelqler bilen birlikte ikki qétim sherqiy türkistan jumhuriyiti qurghan idi.

Bu mesililer, jümlidin Uyghur jumhuriyetchilik idiyelirining tereqqiyat jeryani we bésip ötken musapiliri heqqide qazaqistandiki tarixchi qehriman ghojamberdi we turan uniwérsitéti proféssori ablet kamalof öz qarashlirini bayan qildi. Qehriman ghojamberdi bolsa, 1951-yilidiki Uyghur milletperwerlirining „51 Chiler“ herikitini eslise, doktor ablet kamalof Uyghur jumhuriyiti idiyesining aldi bilen 1920-1921-yilliri abdulla rozibaqiyéf qatarliqlar teripidin otturigha qoyulghanliqi we ulardiki „Uyghuristan“ ghayisi heqqide toxtaldi. ümidwar

Tepsilatini yuqiridiki awaz ulinishidin anglighaysiz.