Autori: Korash Atahan

 

Biz Uyghurlar asasliqi Awropa érqining Sherqiy Oral gorupisi, teklimakan-perghane tipigha kiridighan , qismen Monghul qan tipidiki jessur atliq qebililerning alahiyidilikinimu özige yughurup, mujessemlep kelgen bir qedimiy millet! Millitimiz til jehettin Oral-Altay Til sistemisi, Türkiy tillar ailisi we shuningdek Hun-Oghuz tilliri goruppisigha tewe bolghan, öz-til yéziqi bilen miladidin qanche ming yil ilgirila  güllengen sheher medeniyitige qedem qoyghan, ming yillardin béri Awropa we babilon medeniyitini özining ata miras medeniyitige aqilanilik bilen sintizlap, milliy we étnik mawjutliqini künimizgiche qoghdap kelgen, tirishchan, emgekchan we küreshchan tengritagh ademlirining kéyinki ewladidur.

Ejdatlirimiz künimizgiche bolghan uzaq tarixiy tereqqiyat jeryanida oxshimighan dinlargha étiqat qilip hemde oxshimighan yéziqlarni qollinip kelgen bolsimu, hich waqit tilidin, enenisidin we örpi-adetliridin waz kechmey tarixning boran-chapqunlirida milliy medeniyitini diniy bayraqlarning astida pem-paraset bilen qoghdap kelgen.

Aqil ejdatlirimiz milliy kimliki we milliy medeniyitini bir-amallarni qilip, her-türlük chare tedbirler bilen qoghdap qalmighan bolsa alla burun millitimizning quyruqinimu qum bésip bolghan, tarix sehipilliridin millet bolush süpitide hazirghiche yoqulup ketken minglighan xeliqlerdek öchüp ketken bolattuq! Awal xudaning iradisi bilen andin qalsa ejdatlirimizning japaliq küreshliri netijiside bugüngiche milliy mawjutluqimizni saqlap kéliwatqanliqimizning özi Allahning iradisidur!!! Hala bugünki kün´ge kelgende qanche ming yilliq milliy medeniyitimiz we milliy mawjutliqimiz kütülmigende ichkiy we tashqiy tereptin éghir tehditke duch kelmekte!

Milliy hakimiyitimizdin mehrum qalghan kiyinki ikki yüz yil biz üchün dewlettinla emes milliy jasaret, medeniyet udumi, insaniy xaraktér we kishlik qedri-qimmettin ayrilghan nomusluq bir dewir boldi. Bu ikki esirdin artuq waqitta milliy hayatimiz unutulghisiz achichiq tragédiyeler bilen toshup ketti. Maaripta arqida qalduq, medeniyette chékinduq, diniy eqidimizdin yatlashtuq. Hazir bizni medeniyetlik bir millet dise bolamdu? Yaq! Hazir bizni kolliktip sapasi yoquri millet dise bolamdu? Yaq! Hazir bizni zamaniwiy millet dise bolamdu? Yaq! Bashqa biz anche nezer-güzirimizge ilmaydighan xeliqlerningmu hali bizdin qat-qat yaxshi bolup ketti!

Biz nimishqa bundaq milliy ahanetning ichide qalduq?! Nime üchün bunchiwala chékinip kettuq? Nime üchün tégi pes, qul bir bir milletning ewlatlirigha mustemlike bolup qalduq? Buning jawabi addiy. Bundaq bolishidiki asasliq sewep meniwiy böhran we diniy étiqattiki bidietchiliktur! Eger biz yumshaq ilimlargha yeni sotsiyal penlerge tebiypenlerni, pelesepege edebiyat-sennetni, hüner-sennetke pen we téxnologiyeni pilanliq qoshup telim-terbiyege zamaniwiy métodlarni birleshtürüp lebiral bir yolda mangalighan bolsaq Uyghur Seyidiye Xaqanliqi, Uyghur Qeshqeriye dewliti we axirqi Sherqiy Türkistan Jumhuriyetliri nabut bolup ketmigen bolatti.

Biz Uyghurlar kiyinki ikki esirde ilim-irfandin uzaq, bidiet we xurapatqa yéqin yashiduq! Biz Uyghurlar dewletsiz qalghan kündin bashlap xuddi urundi-soqundi bolup yashaydighan yétim balilardekla bolup qalduq. Bizning milliy xaraktérimiz özgirep özimizge oxshimayla qalduq.

Biz Uyghurlar bir pütün millet bolush süpitimiz bilen démisimu öz-ara sözide turmaydighan, öz-ara lewzimizni qoghdimaydighan, öz-ara amanetke asanla bir texse leghmen sewebidin xiyanet qilidighan, öz-ara wedige azghina menpeetni dep wapa qilmaydighan, öz-ara hüner-sennet we tarazida saxtikarliq qilidighan, öz-ara dostluq we qandashliqqa sadaqet körsetmeydighan, weten-millet üchün heqiqiy insandek pidakarliq körsetmeydighan bolup qalduq! Kichik ishlirimizdin tartip chong ishlirimizghiche saxtikarliq, riyakarliq we shexsiyetchilik arliship ketidighan bolup qalduq! Bundaq bir millet qandaqmu awal özining rohiy dunyasidiki andin riyal dunyadiki düshmenliri üstidin ongayla ghalip kelsun?!

Biz hazir insaniyet tarixida kam uchraydighan éghir kirzis ichide turiwatimiz. Kélip chiqqan yaman aqiwetler asasliq milliy heq-hoquqlirimizning yéterlik bolmighanliqidin kélip chiqiwatidu. Bizning qolimizda milletning chong  ishlirini bir terep qilidighan qanuniy, iqtisadiy we siyasiy heq-hoquqlar  bolmastin nöwettiki ahanettin qurtulalmaymiz! Bu tiragédiyelik halimiz tashqiy düshmenlerning sewebidinla emes, rohiy dunyasimizdiki éghir pissixik késellerning sewbidin kélip chiqti. Biz meniwiy jehettin buzulup, niyitimiz qaridap, iradimiz milliy shan-sheripimizge asiyliq qilidighan derijige yetkende, meghlubiyetke öz ayaqlirimiz bilen kirip kelduq! Öz hakimiyitimizdin narazi bolup, düshmenning qapqinigha dessigen kündin bashlap ishimiz tetürisige qarap mangdi. Xitaylar eslide bizni bilmeyti, biz uni öz ayiqimiz bilen wetenge bashlap chiqip, hichqandaq millet yer sharida duch kélip baqmighan milliy rezalet ichide charesizlik ichide qalduq!

Milliy édiologiyesi yaralanghan millet meghlubiyetke mehkum bolghan millettur! Wetinimizde munghul istilasidin kéyin peyda bolghan teriqetchilik, sülük tutush, terkiy-dunyachiliq we jerriy samagha birilip, mederes we jamiylerni weyran qilidighan azghun éqimning tesiri bilen, millitimiz bugünkidek tarixta kam uchraydighan ziddiyetlerning ichige patti. Millitimiz riyal dunyada arqa-arqidin  peyda bolghan qiyinchiliqlarni hel qilishning ornigha xuddi bugünkidek axiri chiqmaydighan xurapy muemmalarning we ziddiyetlerning ichige örmüchük torigha matilip qalghandek qamilip qélip, milliy teqdirige ejellik tesir körsetken eshu ghepletlik uyqidin oyghinalmayla özini qulluq dunyasida kördi. Bizde yamrap ketken xurapatliq, horunluq, qashshaqliq, rohiy ghalibiyetchilik, heddidin ashqan rohbanliq, hesetxorluq, ichi tarliq, körelmeslik, shöhretpereslik, achközlük, menmenchilik, qizilközlük, pétishalmasliq axiri béshimizgha chiqti. Bashqa milletler bir yerge kelse öz-ara biri birini yüleydu, qollaydu, biz bir yerge kelsek öz-ara bir-birimizning hulini kolaymiz we putlaymiz we pétishalmaymiz! Biz özimizni paturmighanning tashayinda xoshnilirimizni, bashqa dinlardikilerni, bashqa medeniyetlerni öch körimiz. Biz telim-terbiye we ailiwiy marip jehetlerde nimilerni ketküzüp qoyduq birnerse démek qiyin. Bizning tepekkurimizdin, kishlik we dunya qarishimizdin mesele chiqti. Özimiz allaburun chiqiwatqan taghdin sirilip chüshüp ketken bexitsizler turup, yer sharining chaqi xuddi bizning iradimiz bilen chrgileydighandek saddalarche, güdeklerche we balilarche pikir qilimiz! Özimizning ne halgha chüshüp qalghanliqimizni bilmigenni az dep, teqdirdash xeliqlerni, xoshna ellerni, téximu kéngeytip éyitsaq bir pütün dunyani chüshenmeymiz. Biz bir yanda dunya bashqa terepte bolup qaldi! Boptula mustemlike milletlerni, jümlidin ademni shundaq diwengleshtüriwitidikenmu deyli, emma hür dunyada 100 yil yashighanlirimizmu teklimakandiki eski xarabiliktin hazirla qomuriwélinghandek kona, iptidayi we bikinme halette yashawatimiz. Wetendikiler yoq imkanlarning ichide möjizewiy qurulishlarni élip bérishning ornigha barghanche xurapiyliship, qarangghuluq we xitay zulmiti qaplap ketken meniwiyitimizni meghlubiyetdin qurtuldurup qélish u yaqta tursun, xitaygha hemkarlishiwatqanliqi kishini échinduridu!

Tilimizni xitay emes eng awal özimiz yoq qilduq. Mekteplirimizni xitay emes eng awal özimiz taqiduq. Milliy autonomiylik heq-hoquqlirimizdin xitaylar bizni mehrum qilmay turup eng awal özimiz waz kechtuq. Meschitlerni, milliy örpi-adetlirimizni, eneniwiy diniy qayide yosunlirini bashta xitaylar emes atalmish xitayist mollilar eng awal inkar qilishti. Pütün dunya xelqi özining medeniyiti we milliy mawjutliqi üchün jiddiy küresh qiliwatqan peyitlerde wetendiki we hür  dunyadiki xelqimizning milletning ussighan yérige baralmay, xitayning quchiqida hangwaqtiliq qilip, hazirghiche  olturghanliqimizning özi bizning ortaq emel qilidighan bir milliy sistemida qanche yüz yilliq meniwiy imaret berpa qilalmighanliqimizning pakitliq alamitidur!

Biz Uyghurlar özimizni, tariximizni we özimizning milliy alahiyidilikimizni toluq bilmigenlikimizni az dep ata düshminimiz bolghan xitaylarni zaman bizge teqezza qilidighan derijide chüshenmeymiz.Xitaylargha mustemlike hayatimizda tutqan pozitsiyimiz wetini tajawuz astida qalghan bir milletning basmichilargha tutqan pozitsiyisi emes, del méhmanlargha tutqan pozitsiye bolup, buni oylighan kishining ichi zeherdek achchiq bolmay qalmaydu!

Biz düshmenni untup özimizni, milliy alahiydiliklirimizni we qandashlirimizni yaman körüp yashaydighan bir betbexit milletke aylanduq! Biz Uyghurlar üchün eslide özimizni, teqdirdashlirimizni, xoshnalirimizni, insaniyetni we düshminimizni bilish ghelbe qilishimizning deslepki kapaliti ikenliki bilmey, nishe chekken bengidek toxtimay xiyal dunyasida xarmush yashap kelduq!!!

Biz Uyghurlar xelqarawiy siyasiy, sotsiyal, maarip we kultural munasiwetlerning zamaniwiy alahiyidiliklirini, insanlarning diniy étiqadlirining sirliq ichkiy munasiwetlirini we dunya iqtisadining tereqiyati we maddiy bayliqlarning yer sharida qandaq texsim qiliniwatanliqi heqqide téxi deslepki iptidayi chüshenchilerge hem ige emesmiz. Eger yoqarqilarni chüshengen bolsaq her türlük muesesilerimiz bashqiche, ziyalilirimiz ziyaligha, baylirimiz baygha we ölimalirimiz ölimagha oxshayti-de pütkül jemiyitimizde alahiyde bir güllinish weziyiti barliqqa keletti, Xitaylar hem mezlum xelqimizni, dunya xelqini qaritip qoyup bundaq ochuqtin-ochuq buzek qilalmayti!

Biz arqida qalduq, biz oyghunishimiz lazim, biz tehlike astida qalghan xelqimizni awal özimizni, bizni nabut qiliwatqan sheytinimizdin azat qilishimiz, andin saghlam jemiyet berpa qilishimiz axirida toplighan bilim we tejirbiler asasida eziz milletimizning ang sewiyesini yoquri kötürüshimiz hemde oxshash waqitta düshmenning bizge qaratqan siyasiy, pissixikiwiy, iqtisadiy we déplomatiy qatarliq tereplerdiki hujumlirigha ejellik zerbilerni bireleydighan projekitlarni deslepki qedemde pilanlishimiz, yolgha qoyishimiz lazim!

Biz bu xitay mustemlikisi astidaki jehennemge oxshaydighan hayattin qurtulup kétishni meqset qilghan bolsaq aldi bilen bedinimizni munchida yuyup pakizlighandek, meniwiyitimizni dunyaning eqelliy ölchimige yétidighan derijide tazilishimiz we eshu ulugh küreshke hazirlishimiz lazim! Milliy meniwiyitimizdiki yoqarda tilgha élinghan meynetchilikler we chuwalchaqliqlar tüzelmeydiken, bizni herqandaq küch bu mudhish baladin hergizmu qutulduriwalalmaydu! Mustemlike hayatimiz bizning millitimizni mingisi yaxshi ishlimeydighan, put-qolining herkiti jayida emes, oy-pikirini, tepekurini we kolliktip yashash sheklini konturul qilalmaydighan halgha chüshürüp amalsizliq chölige tashliwetti. Hazirqi halitimiz bilen qedimiy medeniyetni quchaqlap yatqan, qulida quraniy kerimi turup, aldida peyghember ependimizdin miras qalghan shanliq yol turup yene yol tapalmighan méyip ademler topigha oxshaydu!

Biz uyghurlar özimizni uyghur deymiz nime üchün uyghurgha oxshimay qalduq?! Biz uyghurlar özimizni Türük érqidin deymiz, nime üchün türüklerge oxshimay qalduq?! Biz uyghurlar özimizni musulman deymiz nimishqa heqiqi musulmanlargha oxshimay qalduq?! Biz uyghurlar özimizni hezriti adem ataning ewladi, Ibrahim eleyhisalamning warisliri, hezreti Muhemmetning ümmetliri deymiz, nimeishqa hür milletlerge oxshimay qalduq?!Biz milliy alahiyidilikimizge, milliy medeniyitimizge, shereplik dinimizgha yarishidighan bir millet bolushtin mehrum qalduq!

Biz özimizni özimiz qurtuldurushni meqset we ghaye qilidikenmiz uhalda shexsiy we kolliktip qiyapitimizni ilghar milletlerge bir sélishturup béqip, artuqchiliqimiz bolsa zamaniwiylashturup, kamchiliqimiz bolsa qedemmu-qedem we tediriji pilanliq we körünerlik özgertishimiz, islahat qilishimiz lazim! Biz xitayni yengish üchün aldi bilen kolliktip we shexsiy éngimizdiki artuqchiliq we kemchiliklerni akademiki sewiyede küzütüp ilmiy, pilanliq, programmiliq we sistimiliq shekilde shexistin tartip ailigiche, ailidin tartip jemiyetkiche, jemiyettin tartip bir pütün milletning ortaq gewdisigiche omumlashturup tetqiq qilip, milletni qudret tapquzush üchün 07 yashtin 70 yashqiche özige yarisha tirishish projektini kün tertipke qoyishimiz lazim. Bu ish bekla kéchikip ketti, yene kéchikip ketse emdi millet yoqilidu!

Hemmimiz kishlik xaraktirimiz, kolliktip pissixikimiz, milliy we diniy enenilirimizni aktip weziyetke uyghun islahat qilmisaq bolmaydu.Biz hazirqi dunyaning alahiyidiliklirini, ittipaqdashlirimiz we dostlirimizni, düshmenlirimiz we reqiplirimizni estayidil tonup chiqip, andin weziyetke, dewirge we imkanlirimizgha layiq pilan, program we projekitlarni tüzüshimiz lazim! Biz özimizge özimiz ishengendin bashqa, dunya xelqimu bizge ishench, ümüt baghliyalaydighan bolsun!

Biz uyghur akadémiklar özimizni ZIYALI deymiz nimishqa heqiqi ZIYALI gha oxshimay qalduq?!Biz uyghur diniy zatlar özimizni ÖLIMA deymiz nimishqa heqiqi ÖLIMA gha oxshimay qalduq?!Biz uyghur teshkilatchilar özimizni SIYASETCHI deymiz nimishqa heqiqi SIYASETCHI gha oxshimay qalduq?! Nimishqa bizdin chiqqan edipler edipke oxshimaydu?! Nimishqa bizdin chiqqan mutleq köp shairlar zeypanigha oxshaydu, bezen yazghuchilar bolsa lamzellige! Bu alimlar alimliqini qilarmish, bu baylar sodisini qilarmish, bu edipler sap sennet üchün yazarmish. Bular wetenni düshmendin azat qilish xeliqning ishi dep, xeliq qozghalghanda pit yortqanning ichide yashap keldi. Chet-ellerde bolsa milliti üchün emes insaniyet üchün küresh qilimiz deydighan exmaqlarni bir kala millet Uyxghurlardin tapqili bolidu! Nime digen qorqunchluq künge qalghan xelq bu? Bayliri, bilimlikliri, ölimaliri we siyasetchilliri xelqning qozghulup özini azat qilishini kütüp yatidighan!

Bundaq bolishidaki sewep biz özimizni Uyghur deduq emma ejdatlarning qaldurup ketken meniwiy miraslirigha sadiq bolalmiduq, biz özimizni musulman déduq emma oy-xiyal we ish-herikette quraniy kerim, hedis we musulmanliq exlaqigha yalghandin egeshtuq. Bizde weten we milletke, medeniyetke, edebiyat we sennetke shundaqla hüner- kesipke bolghan semimiyet yoqaldi. Qandashliqimiz, dindashliqimiz, ata-balaliq munasiwitimiz, er-xotunluq ilishkimiz, qewmi-qérindashliq béghimiz, yurtdashliq rishtimiz, kesipdashliq rohimiz hemde eqidiwiy munasiwetlirimizde söygü, semimiyet we sadaqettin söz achqili bolmaydighan derijige yetti. Bir milletning hür yashishining we öz hakimiyetlirini menggülük yashnitishning yoqarqi xususiyetler bilen jiddiy alaqisi bar! Meniwiy dunyasi saghlam bolmighan bir milletning siyasiy, iqtisadiy, kultural, diniy we axbarat erkinliki bolmaydu!Bu heqliri yoq bolghan bir milletning zaten milliy hakimiyitimu bolmaydu!

Ejdatlirimiz tarixta 16 din artuq émparaturluq qurghan. Uyghurlar qurghan bezi dewletler 1000-1500 yil ömür körgen.Nimishqa? Jawabi addiy bolup, u chaghda uyghurlar medeniyette, maaripta we téxnilogiyede, pelesepe we edebiyat-sennette güllengen weziyette idi. Mana emdi Uyghurning shemsherdek kisidighan qilich, palta we pichaqlirining körliship, sudin ötüp laynimu kiselmeydighan bolup qélishidin nurghun nersini körüwalghili bolidu.

Bizning hakimiyetlirimiz yoq bolushtin awal biz hazirqi Erep millitidek bolup qlghaniduq! Dewlitimizdin yat milletning dewletlirini, öz hökümdarlirimizdin yat milletning zalimlirini, öz hakimiyitimizdin düshmen milletning hökümetlirini ela körettuq. Özimizdin, saadetmen hayatimizdin memnun emes halda dewlitimizge ghum saqlap axiri kelgen yérimiz mushu! Appaq xoja we uning murtlirining bir dewletni yiqitip, wetenni ikki esirdinmu köp dawamlishidighan qebristanliqqa aylanduriwetkenliki bizning zeyipleshken milliy xaraktérimizdin qaynaqlanghan tiragédiyedur! Biz hazirmu oxshashla öz himatchilirigha sadiq bolmaydighan, milletning eng muqeddes nersilirini bir qacha yündige almashturiwétidighan, dostluqqa, qérindashliqqa, qandashliqqa wapa qilmaydighan, pidakar ezemetlerni, yol bashchilarni we qehrimanlarni, qehrimanlarning yürek qéni we issiq jeni bedilige qolgha kelgen ghelbilerni qedirlimeydighan, heqiqi wetenperwer, milletperwer ademlerni periq qilalmaydighan, weten we millet üchün éghir bedellerni töleshtin qorqup, asan yolni we xayinliq métodini tallaydighan bir saxtakar milletke aylinip qalduq! Biz qénimizgha, millitimizge, étiqadimizgha, xelqimizge, ewlatlirimizgha yüz kélelmeydighan halgha chüshüp qalduq!

Bizde alim alimgha, ziyali ziyaligha, ölima ölimagha, siyasetchi siyasetchige aylanghan küni meniwiyitimizdiki kesellikler özligidin saqiyishqa bashlaydu! Bizde hazir adettiki ishlardin chong ishlarghiche yalghanchiliq, rengwazliq yamrap ketti. Zulumni düshmen emes eslide özimizge özimiz séliwatimiz. Biz özimizni uyghur deymiz, lekin uyghurgha oxshimay qalduq, biz özimizni türük deymiz emma türüklerge oxshimay qalduq we biz özimizni musulman deymiz bashta atalmish teqwalirimizdin bashlap adettiki uyghurlarghiche kishlik qarash we dunya qarash jehettin quraniy kerim we hediste teswirlengendek yashashqa orunmaymiz! Bizde yalghan sözlesh, rengwazliq qilish, wediside turmasliq, eplep seplep köwrüktin ötüwelish, adil bolmasliq, dorust bolmasliq we sadaqetsizlik qilish, chonglarni, bilimni we nopuzni depsende qilish, menmenchilik, xushametchilik, wijdansizliq digendek nersilerni asanla tapqili bolidighan bolup ketti.Weten we dewlet mana mushundaq bir qatar seweplerdin yiqildi. Biz eger adem bolayli dések biz üchün bek asan.Bizde ishlirimizni qaytidin tertipke salayli desek bashqa xeliqlerde yoq köpligen ewzellikler bar. Millitimizni qudret tapquzushta milliy medeniyitimiz diniy itiqadimizni, diniy étiqadimiz milliy medeniyitimizni güllendürüsh üchün til bilen teripligili bolmaydighan ehmiyetke igedur! Düshmenler shunga bizning bu ikki alahiydilikimizdin pilanliq, ilmiy we ijabiy paydilinip kétishimizdin endishe qilidu! Meniwiy miraslar, diniy eqidimiz we ewzel érqiy alahiyidiliklirimiz oyghunishqa, güllinishke we qudret tépishqa hul téshi bolup béreleydu. Bizning milliy oyghunush, milliy heriket we milliy mawjutluqni qoghdash sepirimizde milliy enenelirimizdin beherlinipla qalmay diniy eqidililirimizge dewir royigha uyghun halda ehmiyet bérishmu toghraliqini hergizmu inkar qilghili bolmaydighan muqeddes yoldur!

Milliy, diniy we xelqarawiy hadisilerni pishshiqlap ishlesh, hezim qilish we netijige érishish ishini hemme adem kallisigha kelgenni qilmastin, bir merkezdin akadémik pilanlap, shu programma asasida jemiyetning oxshimighan qatlamlirini tertipke sélish lazim!Bizning özimizni tüziwélishta milliy menbeler asasliq rol oynighandin bashqa meniwiyitimzge tiz tesir körsütidighan islamiy eqidiwiy amillarmu intayin aktip rol oynaydu!

Islam dini milliy medeniyitimiz bilen yughurulup kolliktip yoshurun éngimizning ayrilmas terkiwi bolup ketti. Al-Farabiy, Ibin Sina, Al Harezimi, Jalalidion Rumi, Ahmet Yesiwiy, Ahmet Yükneki we Molla Musa Sayrami qatarliq ellameler zamanisining din we pen tereptin yétilgen dangliq alimliri idi. Qutatqu bilig, Türkiy tillar diwani, Alishir Newayi Hemisesi we Nesirdin Rabghuzining Qisesul Enbiya  qatarliq yüzligen meshur eserler islam diniy we milliy medeniyitimizning qamlashqan, kélishken we oxshighan dewirliride meydangha keldi. Eqil-parasetlik ejdatlirimiz din bilen milliy medeniyetning ottursidiki nazuk munasiwetni dayim pem ishlitip bir terep qilip kelgen! Ejdatlirimiz köp xil din we yéziq qollinish jeryanida, milliy qediriyetlirimizni shu dewirning aktip bayriqi astida muhapizrt qilghachqa biz yashighan jughrapiyede yüzligen xeliqler tarixning buran chapqunlirida yoq bolup ketti, biz bolsaq hala yashawatimiz! Milliy xususiyetke ige bolup ketken islamiy étiqadimizni uyghur medeniyetimizsiz chüshendürgili bolmighandek, shanliq uyghur medeniyitini islamiy eqidimizsizmu sherhiyligili bolmaydu.

Hazir xitaylar we xitay yallanma molliliri chiqip islamni milliy medeniyitimzidin, milliy medeniyitimizni islamdin ayrishqa oruniwatidu.Düshmenlirimiz yene ziyalilar bilen ölimalar  otursida kilishtürgili bolmaydighan hang peyda qildi. Nimishqa emdi ming yildin beri medeniyet we étiqat meydanimizda yüz bermigen selbiy hadisatlar 21-yüz yilgha kelgende yene tarixning jahalet bilen qaplanghan qarangghuluq yilliridekla  su yüzige chiqiwatidu!? Keskinlik bilen éytimizki bu yerde düshmenler bizge qurghan xeterlik istiratigiylik tozaqlar we menbiyini asan periq etkili bolmaydighan süyqestler bar! Jame we meschitlerni Allahning öyi, deymiz-ya, undaqta musliman bir qewim allahning gül-giyahliri, ularning wetini bolsa janabiy Allahning baghchisidur! Allahning raziliq üchün Allahning öyini eziz bilgendek xelqimizni we wetinimizni eziz bilish weten-millet ishini islamgha, islamni weten-millet menpeetlirige zit qilip qoyiwatqanlargha bérilidighan eng chong jawaptur! Milliy medeniyitimizni islamgha, islamni milliy medeniyitizge zit qilip qoyuwatqanlar birge bolsa islamni milliy güllinishning düshmini dep qarisa, yene birge bolsa dinimizni tar dairide sheriylep, islamning weten-millet, milliy medeniyet we tereqiyat bilen alaqisi yoq dep qarawatidu!

Islamni millitimizning étnik, sotsiyal, iqtisadiy, siyasiy we kultural alahiydiliklirige zit körsütiwatanlar düshmenge sétilghan munapiqlar, qaymuqqan awam we kallisi ishlimeydighan ebgalar bolup, ularning millitimiz we milliy mawjutliqimizgha séliwatqan ziyinini waqtida toxtitishimiz kérek!

Milliy étnik gewdimizde peyda bolghan gheyrinormal dinchilar milletningla emes, milliy medeniyitimiz bilen bir gewde bolup ketken ming yilliq islamiy eqidillirimizningmu düshmini bolup, ular musulman Uyghur xelqige xitay tajawuzchilliridinmu éghir ziyan salmaqta. Bu radikal dinchilar yene islamgha yughurulup ketken milliy medeniyitimizni, milliy enenne we örpi-adetlirimizge yughurup ketken diniy eqidilirimizni we bularning  öz ara heydekchilik rolini inkar qilip, din peqet namaz oqush, ruza tutush, saqal qoyush we hijaplinish dep teshwiq qilip, millitimizni dozaq oti bilen qorqutup, hayatqa bolghan intilish, erkinlikke bolghan telpünüsh we milliy musteqilliqqa bolghan ümitlirini berbat qiliwatidu! Milliy hayatimizda peyda bolghan milliy medeniyitimizge esheddiy düshmenlikini ipadilewatqanlar öz millitimiz we milliy medeniyitimizgila emes yat millet, medeniyet we dinlargha qarshi heriket qilish periz dep biljirlap xelqimizning normal hayatining ot déngizigha gheriq bolup kétishige sewep bolup qaldi.

Xelqimizning kündilik hayatida we hayatliq sistimisida kéyinki 20-30 yildin béri boliwatqan bu paydisiz dawalghush dinni milletke, milletni dingha tetür tanasip qilip qoyghachqa düshmenler buningdin ustiliq bilen paydilinip, dinimiz arqiliq milliy alahiydiliklirimizni, milliy medeniyitimiz arqiliq dinimizni yoq qilish üchün heriket qiliwatidu. Biz bolsaq tereqqiyat, izdinish we hüriyitimiz üchün küresh qilidighan yerde, hayatning bizge tolimu éghir toxtaydighan bedellirini bériwatimiz!

Hazir meyli milletchisi bolsun yaki dinchisi bolsun ularning kimning ketminini chépiwatqanliqini bilmey turup zaman, bilim, iqtisad we adem küchi bilen teminlesh natoghra qilmishtur! Hazir milliy heriket sehnileridiki ziyalilarning, siyasetchilerning we ölimalarning xizmetliri gheyri resmiy küchler üchünmu, düshmen üchünmu yaki biz üchünmu, digen sualgha jiddiy jawap izdeydighan waqittur!Millitimiz del yoqarda otturgha qoyghan sulaning jawabini tapalighanda dost bilen düshmenni, heq bilen adaletni we toghra bilen xatani periq qilidu hemde yoruqluqqa chiqidu. Shuning bilen ayding bir  dewirge qedem qoyghan yéngi ewlatlar düshmenge emes millitige xizmet qilidighan din bilen milletni, xurapat bilen meripetni, güzellik bilen rezillikni  ayriyalaydighan, milliy roh bilen diniy rohni bir birige düshmen qilmaydighan özining heqiqi toghra bolghan yol bashchilirigha érishidu we ishlar arqa-arqidin tüzülüp kétidu!

Meselen: Wedige wapa qilish, sadiq we semimiy bolush, özidin bolghanlarni shertsiz söyüsh, yalghanchiliq we kazzapliqqa yol qoymasliq, wapakar we pidakar bolush jehette peyghember ependimizning bizge qaldurup ketken bibaha mirasliri aldinqi qatarda turidu. Hijretning altinchi yili hudeybiye sülhisi tüzülgendin kéyin, el ichi tinchlinip, yollar échilghan idi. Lékin ereblerning yene kona adet we meniwiy késelliri araqimu-arqa qozghalghili turdi.

Beni bekri qebilisi, xuza’e qebilisidin burundin qalghan qan qisasimizni alimiz dep, qozghilang qildi.

Ularning ittipaqdashliri qureysh qebilisimu bulargha yoshurun rewishte esker qoshmaqchi boldi. Héch bir ishtin xewiri yoq bimalal yatqan xuza’e qebilisini kéchilep bésip, ulardin yigirmige yéqin kishini öltürdi.

Bu weqe sadir bolup, resulullahning ittipaqchiliridin xuza’e qebilisi öz re’isliridin emr ibni salimning qol astida bir hey’et teshkil qilip, resulullahqa bu ishtin xewer berdi.
Hey’et kelmestin ilgiri bu hadise uningha allah teripidin bildürülgen idi. Animiz a’isheni bu sirdin waqip qilip, seper jabduqlirini teyyarlap turushqa ewetken idi.

Aridin üch töt kün öter ötmes xuza’e elchisi emr salim yoldashliri bilen meschit ishikige kélip toxtidi.

Ereb aditi boyiche échinarliq tesirlik shé’irlar oqup, düshmenliridin körgen zulum-sitemlerni bayan qildi.

Resulullah ensar we muhajir sahabilar bilen mesjidde olturghan idi. Uning oqughan shé’irliridin tesir linip, mubarek közige yash keldi, shuning bilen éyttiki:
― Hey xuza’e xelqi, silerge yardem qilishni elwette özümning ishi dep bilimen. Özümni düshmendin qandaq saqlisam, silernimu shundaq saqlaymen. Allah nami bilen qesem qilimenki, öz a’ilemni himaye qilghandek silernimu himaye qilimen.

Bu weqe bolghandin kéyin qureysh xelqi bildiki, bu qilghan ishliri ochuq haldiki xiyanet bolup, otturida tüzülgen ehdiname shertlirini buzghanliq idi. Axirida shundaq qarargha toxtaldiki, bu ishni tüzitish üchün ebu sufyan medinige bérip, otturidiki ehdini yéngilap, waqitni yene uzaqraq sozush meqsiti bilen medinige kélip öz qizi ummi hebib öyige chüshti, bu resulullahning nikahigha kirgen qiz idi. Qizi bilen körüshkendin kéyin, resulullahning körpisi üstide olturmaqchi boldi. Uninggha qizi ummi hebib naraziliq bildürüp: «bu jayda mushriklarning olturushi layiq emes»,- dep körpini yighip qoydi.

Bugünki künde milliy, diniy we ailiwiy exlaq buzuldi.Insanlar bolupmu musulmanlar gunahi kebirilerni ashkara qélishmaqta. Peyghember ependimiz resulilla aleyhi wesselem oqughan meshur bir xutbide insanlar üchün dunya we axiretlikke a’it eng muhim sözlerni qilip insanchiliq, teqwaliq we musulmandarchiliqni qandaq yashash heqqide bizni agahlandurghanidi. Eger biz özimizni tüziteyli we islahat qilayli, toghra yolgha qayitayli, dések tebiyiki yéterlik imkanlar bar! Hazir xelqimizning rohiy-keypiyati we rohiy saghlamliqi üchün yol körsütüshte resulillahning debdebisi bu yerde zikir qilinghan töwende sitat keltürülgen eshu xutbisi yéterliktur. Bu qutluq xutbini shu seweptin hedis alimliri we ellamiler öz kitablirida alahiyde tekrar-tekrar zikir qilip ötken.

Men ushbu xutbini diniy alim, marishal Aliyhan Töre Saghunining «Tewarixiy Muhemmidiye » dégen kitabidin köchürüp, maqalining esli meqsidi üchün xizmet qildurush amaji bilen bu jaygha yerleshtürdim. Buni oqughan qérindashlarning chüshinip, uning mezmunidin millitimizni qudret tapquzushta ünümlik paydilinishini ümit qilimen:

Eslide peyghember ependimiz resulilla aleyhi wesselem özining dangliq bir xutbiside bizge bundaq ögüt bergen edi.

Bisimillahirraxmanirrehim!
«Hemdu sanadin kéyin éytidurmenki: ― sözning eng toghrisi ― qur’an sözidur. Insanning eng ishenchlik nersisi uning imanidur. Dinlarning yaxshisi ibrahim xelilullah tutqan islam dinidur. Yolning yaxshisi muhemmed eleyhissalamning yolidur. Sözlerning sharapetliki allahning zikridur.
Egishishke toghra kelse yenila qur’an’gha egeshmekliktur. Din ishlirining ulughi perzlerdur, eng yamini uninggha qoshumche qilmaqliqtur. Süpetlerning yaxshisi peyghember süpetliridur. Ölümlerning yaxshisi shéhitlik ölümidur. Korlarning kori ― islam dinidin chiqqanliridur. Emelning yaxshisi axirette paydiliqidur. Ishning béshi yaxshiliqqa egeshkenlikdur. Korluqning eng yamini ― dil korluqidur. Üstünki qol astinqi qoldin yaxshidur. Az bolup yéterlik bolsa, azdurghan qoldin yaxshidur. Özürlerning eng yamini ölüm yetkende éytilghinidur. Pushaymanlarning eng yamini, axiret pushayminidur. Ixlasi yoq kishi, namazgha kéyin kélur. Beziler allah zikrini yalghandin tilida qilur. Til yalghini ― gunahlarning zoridur. Bayliqning eng yaxshisi ― köngül bayliqidur. Ozuqluqning eng yaxshisi ― teqwa ibadettur. Hemme yaxshiliqning béshi allahdin qorqushtur. Köngülde saqlighan nersilerning eng yaxshisi ― allahqa ishinishtur.
Din ishlirida guman qilmaq ― kupurluqtur. Yaqa yirtip, chach yulup yighlimaq jahaliyet aditidur. Yoshurun xiyanet qilmaq ― tumugh téshigha barawerdur. Zakatsiz yighilghan altun kümüshler ― dozax tamghisidur. Yaman qoshaqlar éytish ― sheytan oyunidur. Haraq ichish hemme buzuqluqning anisidur. Xotunlar (yaman xotunlar) sheytan toziqidur. Yashliq ― telwilikning bir putiqidur. Kasiplarning eng yamini ― sütxorluqdur. Sheqiy (yaman) anidin sheqiy tughulur. Her bir kishining barar jayi töt gez yerdur. Her ishqa axirida baha bérilur. Hemme ishning asasi uning tügenchisidur. Chüshning yamini ― yalghanchining chüshidur. Musulmanni soqmaq ― gunahtur, uninggha qoral kötürmek ― kupurluqtur, uning gheywitini qilmaq ― chong gunahtur. Möhminning qéni haramdur. Uning mal mülkimu haramdur. Bir ishni qilimen dep qesem ichkenler uni qilalmasdur, allah uni yalghanchi qilur. Kishi xatasini kechürgenni allah kechürür, uni epü qilghanni allah epü qilur. Achchiqini yütqan kishilerge allah ulugh ejir birur. Musibet körüp sebir qilghuchilarning ornini allah toldurur. Riya qilghuchi kishilerge allahmu riya qilur. Köplep sebir qilghuchilargha sawap qatmu qat bolur. Emrini tutmighanlargha allah azab qilur.

Iyi shepqetlik allah, méning we hemme ümmetlirimning gunahini kechürgin» dep üch qétim tekrarlidi.

Bu qimmetlik ilahiy mirasni insanlar hemde musulmanlar jümlidin Uyghurlar qanchilik qoghdap qaldi, birnime demek qiyin, emma hazir biz éghir meniwiy kirzis we siyasiy kawus ichide turiwatimiz!Ademler aldida halal we haramning perqi asasen qalmidi. Shuning bilen milliy we diniy eqidiliri buzuq hem berbat bolghan halda turiwatidu. Millitimiz Milliyet we Islamiyet exlaqi edepliridin ayrilghan, örpiy-adet, sheri’et hökümliri otturidin pütünley kötürülgen dewirde yashawatimiz.

Bizde heq-adalet tuyghusi zeyipligechke zulum xiyanet ishliri barche awup, xelqimizning etrapini rezalet qaplighan, yep ichip, kiygenliri, tapqan depne dunyaliri pütünley haramdin xaliy bolmighan dewirde turiwatimiz. Shuning üchün qilghan du’alirimiz qobul bolmaydu, allah dilimizni birleshtürmeydu, Eer-xotun, ata-bala we awam we alim ölimalar arisida perdishep yoqalghan bolghachqa ishlirimiz algha basmaydu!

Resulullah ependimiz qiyamet alametliri yer yüzide zahir bolghanda: «bir kishi yashamning qattiqliqidin ölgen bir kishining qebrisi aldidin ötüwatqanda, shu qebrige qarap: kashki séning ornungda men bolsam idi,-déydu! Dunyada aq bilen qara, heq bilen naheq, adalet bilen zelalet qalaymiqan arliship ketkende, ademler tebiyki tirik yürgendin ölümni artuq köridu»- dep isharet qilip, bizning qandaq bir qarangghu imkansizliqlar ichide yashaydighanliqimizgha ming yillar awalla uzaqtin ilahiy nur chüshürgen!

Emdi bu kishi néme üchün bundaq déyishi lazim bolghan? Chünki zimin üstidiki gunahi kebirning köpliki, buzuqchiliq we haramiy ilishkilerning köpiyip kétishi, heq-adaletning zahirliqidin mehrum bolishi we hakimdarlarning yoldin chiqip insanliqni depsende qilishi netijiside ademlerde yashashqa, tirikchilik qilishqa we yoruq dunyaning derijidin ashqan müshkülatlirigha tahammul qilish we chidap yashashqa hapsili qalmighan idi. Bu toghrida kelgen hedisler toghrisida söz achqinimizda, u zaman kishilirige her yaqlima bela we apetler yéghip, dunya hökümi her jayda dehriyler, dinsizlar qolida bolghan idi. U künlerdiki musulmanlar gunahi kebirilerni ashkara qélishqan idi. Ular aldida halal haramning perqi qalmighan. Shuning bilen dini berbat bolghan. Islamiyet exlaqi edepliridin ayrilghan, sheri’et hökümi otturidin pütünley kötürülgen. Zulum xiyanet ishliri barche xelqni qaplighan, yep ichip, kiygenliri, tapqan depne dunyaliri pütünley haramdin bolghan. Shuning üchün qilghan du’aliri qobul bolmighan. Resulullah peyghemberler warisi dégen alimlardin héch kim qalmighan. Ular ornigha aldamchi, yalghanchi, chala molla, din buzdilar qalghan. Peyghembirimiz ularni ashu zamanning eng yaman ademliridur,- dégen idi.

Puqra xelqning öz xahishliri, a’ililiri, mal dunyaliri üstidin u zaman hökümetliri ixtiyarsiz, naheq hökümler yürgüzgen idi. Héch kimde hörmet abruy qalmighan. Kishilerning köpchiliki xar-zarliqta qilip, beriket kötürülgen, her terepni zorluq-zorawanliq, hesret-nadamet we ahuzar, qiya-chiya qaplighan.Niyetler dorust bolmighachqa, inqilap rawaj tapmaydu, ghayiler emelge ashmaydu!

Bir küni resulullah sahabilargha mundaq dégen idi:“mendin kéyin bir zaman kélidu. men uni körmeymen. Silermu uni körelmeysiler. U zaman kelgende, awam heqiqi alim sözini anglimaydu. Ulugh ademlerdin uyalmaydu, tep tartmaydu, toghrini közge ilmaydu, oghra dorust sözlerge qulaq salmaydu.“Démisimu shundaq bir dewirge kelduq. Hemme adem toghra qiliwatqandek qilsimu, heqiqetni köreleydighanlar az bolghachqa ishlar yürüshmeydighan we weten-millet yolidaki büyük ghayelerde dillar birleshmeydighan, büyük arzu-armanlar emelge ashmaydighan.

Resulullah ependimiz peyghemberler warisi dégen alim ölimalardin héch kim qalmighan. Ular ornigha aldamchi, yalghanchi, chala molla, dinni buzidighanlar qaplighan bu dewirde, bizge zulumni düshmen emes özimiz seliwatimiz! Millitiz tüptin dunyagha, insanlargha we düshmenlerge öz ölchimide dostluq, muhabbet we insaniyliq ölchemliri bilen qaraydighan halal, ishchan we wijdanliq bir milletke aylinishqa niyet qilip, islahat üchün heriket qilmisa, janabiy Allah es-hushini tapmighan millitimizni xitaylar otta köydüriwatqan itlarning azabigha mehkum qilmaydu digili bolmaydu!

Xulasilighanda 21-yüz yilni tereqiy qilghan Gérman, Engiliz we Fransuz milletlirimu endishe we teshwish bilen kütiwalghan yerde biz Uyghurlar bir millet bolush süpitimiz bilen bu yéngi esirge nurghun ichkiy we tashqiy balayi-betterlerni yüdüp, xitaylar qurghan sistima asasida teyyarliqsiz halda kirip kelduq!Herqandaq bir millet özlirining ejdatliri qurghan meniwiyet üstige milliy mewjutliqining imaritini qurup chiqidu. Imaret jaylashqan jayni ghayet zor bir chong taxtigha oxshatsaq meniwiy imaretni uning ustige sélinghan sheher diyishke bolidu. Bu tekshi qoyulghan chong taxta üstide peqet taxta tüz we tekshi bolghandila binalar, yollar, qanallar we her-türlük alaqilar rawan bolidu. Eger tekshiliktiki taxta yantu bolup ketse üstidiki herqandaq mawjutluq gumran bolidu. Biz Uyghurlar qurghan sheherler xitaylarning sistimisi üstige yerleshtürülgechke, xitaylar uni singayan qilipti hemme nersining jaylishish we mawjut bolup turush qanuniyiti buzulup ketkendekla ish boldi. Biz milliy kirzisqa duch kelduq. Birge bolsa yiqilghan yirimizdin turup yene qeddimizni tikleymiz, yene birge bolsa chölning ottursidiki köchme köldek teqdiri qismetning parigha aylinip yoq bolup kétimiz! Mesele nahayiti éghir. Xitayning biz salghan imaretlerning astidiki ghayet zor taxtining mexpiy shifirini izlep tépip özimizni qurtulduriwélishning yollirini tépip chiqishimiz lazim! Hazirche bu xitay sestimisining mexpiy shifirisi bizde bolmighachqa xelqimiz hoduqup nime qilarini bilmey qéliwatidu! Tarixta nurghun milletler mushundaq qismetke duch kélip, özini yoqutup qoyghan bolsa, yene bezi milletler eshundaq kirzis ichidin ilgirkidinmu küchlinip, ornidin des turdi. Biz uyghurlar amerika indiyanliri, mungghullar, Manjular we tungganlargha oxshimaymiz. Nurghun milletlerning yoqulup kétish tarixi bizni hergizmu ümitsizlendürmesliki lazim! Biz Uyghurla Yehudiy we Yapon xeliqlirige bekraq oxshaymiz. Ejdatlirimizning, Yaponlarning we Yehudiylarning  béshigha tarixta bugün uyghurlarning béshigha kelgendek talay yaman künler kelgen bolsimu Allahning qudriti we özlirining irade qilip gheplet uyqisidin chachrap oyghunishi bilen ular aman-isen qaldi we bugünkidek téximu qudret tapti.Xelqimiz özini, dost-düshmenlirini we ghaysini tonup yétiwatidu! Ishinimizki xelqimiz bu murekkep ötkünchi dewirde choqum özini tüziwalidu. Eziz millitimizni keskinlik bilen ajayip bir güzel kélichek saqlap turiwatidu!

Biz Uyghurlarning hazirqi ehwalimiz bek échinishliq bolghini bilen, meniwiyitimizdiki tarixtin kelgen meniwiy émonit küchi özining potinsiyal énirgiysini téxiche yoqutup qoyghini yoq. Xitaylar tarix sehnisidin süpürülüp ketse kétiduki, uyghurlarlar hergiz yoqalmaydu! Biz hazirche xitaylar qurghan sistimigha aqilane we ewrishim inkas qayturup, özimizning kélichigimiz üchün zamaniwiy meniwiyet qurulushlarni élip bérishimiz, millitimizning omumiy qiyapitini ottura esirdiki qalaq milletlerge emes, tereqqiy qilghan küchlük 21-esir milletlerge oxshutup inshah qilishimiz lazim! Yantuluq we tekshilik géométiriye we algébradiki ölük uqumlar bolmastin uning milliy we meniwiy imaretchilikte emeliy roli chong bolidu. Herqandaq tekshi bolmighan jisimning üstige chare-tedbirsiz halda tekshiliktiki jisimlarni turghuzghili bolmaydu. Hemme adem jisimlarning toplap tekshilikke turghuzayli, dewatqini bilen, yer yüzining yantuluq derijisi ölchenmigechke berpa qilinghan binalar öre turmaywatidu we arqa-arqidin gumran bolup kétiwatidu. Herqandaq herikette yer-asti qurulishi bek muhim, hul mustehkem bazisqa turghuzulsa, salmaqchi bolghan imaretni yüz qatqa hetta téximu köp qewetlerge chiqarghili bolidu. Matériyal, jismaniy we eqliy küch bolup, mustehkem bolmighan yaki yantu bolghan tekshilikke bir qewetlik imaret salghan teqdirdimu uzaqqa qalmay ghulap chüshidu! Biz uyghur xelqining qiliwatqan büyük ishlirimiz teklimakan qumluqining üstige inshah qiliniwatan paxal satmigha yaki Turfan oymanliqigha korlanghan qap-qarangu kemir öylerge oxshap qalmasliqi lazim! Biz tepsili nezer tashlaydighan bolsaq qiliwatqan ishlirimizning xelqara ölchemlerge emes, tarixning qarangghuluq yilliridiki qayidiler asasida boliwatqanliqini körimiz! Kitap oquyli, közimizni achayli, köprek bilim alayli! Bu ötkeldin ötmey turup béshimizgha bir dewlet qushi qonup qaldimu deyli, uni bu halimiz bilen öz iradimiz arqiliq muhapizrt qilalmaymiz! Buning üchün özimizgila ayit bolghan milliy alahiydiliklirimizni jan tikip qoghdighandin bashqa, tereqqiy qildurushimiz, ilghar milletlerni ülge qilip kitap opqush, bilim élish, kolliktip sapayimizni  östürüsh we ang-sewiyemizni yoquri kötürüsh  üchün tereqqiy qilghan milletlerning yolida qattiq tirishishimiz lazim! Biz baldurraq uyqumizni achsaq xelqimiz ishench bilen niyet qilsa, milliy jasaritimiz we eqil parasitimizni ishqa salsaq, qettiy sel chaghlimay chong-kichik hemmimizning alahiyidilikini toluq jariy qildursaq inshaalla mangalmaydighan yolimiz, chiqalmaydighan téghimiz, ashalmaydighan dawanimiz bomaydu!Biz toghra yoldala bolidikenmiz hichkimning yardimisizmu shühbisizki kélichektiki herqandaq ghelbe bizning bolidu!

(Tamam)

 

Alim Aliyhan Törem Hezretliri yazghan”Tewarixiy Muhamidiye” dégen eserdin diniy mezmunlarni bir terep qilishta paydilandim!

—Autordin

 

27.05.2018 Gérmaniye