Autori: Qahar Barat

20- esir axirlashqanséri edebiyat institutlirida bir tarixqa xulase chiqirish keypiyati meydan’gha keldi. Her qaysi akadimiye, institut, klub, neshriyat we hetta shexsler bir – biri bilen besliship oz aldigha dangliq kitablar tizimlikini chiqirishqa bashlidi. Bu tizimliklerning kopinchisi edebiy eserler heqqide bolup bashqa yene ijtima’‍i pen da’‍iriisidiki antropologiye, arxélogiye, démografiye, iqtisad, tarix, insan jughrapiyesi, qanun, tilshunasliq, bashqurush, siyaset, medeniyet, psixologiye, muhit taziliqi we sotsiyologiye qatarliq sahelernimu oz ichige alidu. Bezi mexsus organlar kitablarni aldi bilen teswiri we riyali eserler dep ikki türge boldi. Elwette ular gherp qamuslirini asas qilghan. Bu tizimlikler jezmen dunyawi da’iride eng wekillik isil eserlerni tallap chiqishqa tirishti. Tizimlik chiqarghan her bir organning oz aldigha ayrim chiqish nuqtisi, ölchimi we meqsidi we hetta soda raklamlarnimu oz ichige alidu. Uningdin bashqa yene alahide mezmundiki kitablar, tetil oqushluqi we bezi shexsiler özliri yaxshi koridighan kitablarmu bar. Bularni tallashta beziler mutexesislerning bahalirini awazgha salghan bolsa, beziliri kitablarning bésilish sanining az-koplikini olchem qilghan. Bu yerde nopuzluqlar qaysilar we her bir projékitke ketken emgek qanchilik dégenlerni perqlendürüsh bir az tes. Norwegian Book Clubs tallashni bashlashta aldi bilen 100 yazghuchini her birsi ondin kitab körsütüshke teklip qilip hemmini jemlep tallighan. Tizimliklerning sani 303ke yetken. Com‪.librarything hazir qarighanda bundaq tizimlik chiqirish ishliri bésiqip qaldi. Yighip qaraydighan bolsaq mahiyette bular bir chong ilmi pa’aliyet bolup, buni insanlarning yéziq medeniyetige chiqarghan bir qétimliq yekün dep qarashqa bolidu.

Dunyada hazir 13 milyon kitab bar. Bunchiwala jiq kitablarni qandaq oqush we qaysilirini oqushning özi bir bilim. Ademlerning hemmisi digidek her-qaysi kesp we qiziqishi boyiche bulung-bulunglargha kirip ketken. Bezi yazghuchilarning qelimi guzel, öyde olturup onlap yuzlep kitab yazidu, emma hemmisi yaxshi muteppekkur bolushi natayin. Meqsetsiz xalighanche ming kitab oqup hich unumge irishelmigen ademler jiq. Undaq oqush xuddi «kurtlar wadisi» ni korgendekla bir ish. Balilar öz yéshigha layiq kitablarni oquydu. Bizde sawadi chiqqan balilarning we yaki qaysi kitabni oquymen digen bir ademning aldigha aldi bilen mawularni oqu dep tashlap bireleydighan birer yaxshi tizimlik yoq. Bundaq tizimilklerde qanche kitab bolushi kirekliki heqqidi éniq olchimimizmu yoq. Köpinche organlar na’‍ilaj 100 yaki 1000 digendek désimallarni birlik qildi. Yuqurdiki 303 tizimlik nurghun bash qaturushlardin chiqqan bir analitik tetqiqat netijiliri. Gerche ular ‍arsida birlikke kelgen birer ilmi olchem bolmisimu ularning her qaysisi oz alidigha qoyghan melum ilmi olchemler asasida köp sélishturushlar arqiliq tallap chiqqan netijiler. Meyli qandaq bolmisun ijtima’i pen sahesidiki bu toplamlargha melum mixanik olchemlerni tépish we ular arqiliq birer éniq san’gha ige bolush tes (303 tizimlik)

Ming kitab

Uyghur ali terbiye programmisige bir yürüsh oqushluq lazim bolup qaldi. Biz oz teleblirimiz boyiche kitab tallashta kitablarning dangqila emes yene wekillik xaraktéri bilen terbiyewi ehmiyitige diqqet qilduq. Kitab tallaymiz dep yuqurdiki hemme tizimliklerni toplap qara-qoyuq bir qazan’gha salghili bolmidi. Bizge bir uniwérsal tizimlik kérek idi. Tizimlikler arsida teswiri eserlerning tizimliki köp, riyali eserlerning az. Eger ularni noqul halda bir yerge qoshup tallisa riyali eserler saylamda sandin köp utturatti. Shunga ta eng axirqi basquchqa kelgiche bu ikki kanalni bir yerge ilip kelgili bolmidi. Yuqurqi 303 ‍analitik tizimliklerni aldi bilen teswiri, riyali we uniwérsal dep üch guruppigha bolduq we shu guruppilar ichidiki kitablarni jemlep her bir kitabning körun’gen qétim sani boyiche ochirette turghuzduq. Netijide barliq ‍analitik tizimliklerge oxshimaydighan bir statistik tizimlik peyda boldi. Bu xil dimokratik saylamda chonglarmu bir san, kichiklermu bir san we qatnashmighanlar yoq san bolghan naheqliqler bilen tolghan bir umashning ichidin 10-1000 ghiche meshhur teswiri eserler, 10-1000 ghiche meshhur riyali eserler digendek we hetta ulardinmu köp konkirit statistik tizimlikler meydan’gha keldi. Bu tizimliklerning bir ishenchlik yéri shuki dangliq kitablar her qandaq tizimlikte beribir dangliq bolup ular birla tizimlikte olturup qalghan emes.

Yuqurqi ikki guruppa ichidin bir uniwérsal chong tizimlikni chiqirish üchün yéngi chiqqan teswiri bilen riyali ikki statistik tizimlikni tengmu teng qoshtuq. Bu toyda teswiri tizimlik ziyan tartti. Teswiri kitablarning tizimliki köp bolup «xamlet» 50 san’gha ige bolghan bolsa riyali kitablar tizimliki az bolghachqa «nispilik» aran 5 san’gha ige ‍idi. Ozimizning ayrim bir uniwérsal «meshhür ming kitab »ni meydan’gha kelturush uchun, chong tizimlik ‍ichide saylam sani boyiche qisqartip méngip üch mingdin ikki minggha we ikki mingdin dawamliq qisqartip ta axiri «ming kitab » digen bir tizimlikimizge ige bolduq (ming kitab). Bu jeryanda qurban bolup ketken san-sanaqsiz isil kitablardin bashqa yene shunche köp yaxshi yazghuchilarning ismi qélip qaldi. (tizimlikke kirmigen dangliq yazghuchilar)

Bu «ming kitab» insaniyetning közini achqan eng muhim kitablarning ichidiki eng muhimliri, kitab dunyasidiki padishalarning padishaliri, guzellerning guzelliri we baylarning bayliri. Bir ademning hayati bu yoruq dunyada nahayiti cheklik. Rumi: “sen bu dunyada yashimaywayisen ayrilwatisen” epsuski biz bu dunyadin köz yumushtin burun insaniyet yazghan eng isil kitablarni oqup, eng isil nersilerni körup bolalmaymiz. Bu kitablarni mexsus obzorchi, heweskar we yazghuchilarni hisapqa almighanda hemmisini oqup chiqqanlar nahayiti az. Chunki burun bundaq tizimlikler yoq idi. Hichqandaq mekteb we hichqandaq mu’‍ellim bu kitablarni ret qilmaydu. Emma mektebler bu kitablardin köp bolsa 30ni oqutup bolalisa chong gep. Biz kitab oqutush mektebning ishi dep a’‍ile terbiyesining ornini towen chaghlaymiz, mekteblerde wezipining éghirliqini, waqtining qanchilik qisliqini chushenmeymiz, balilirimiz 5 nomir élip kirsila boldi.

‍én’giliz, girman we fransuz tillirida bu kitablar toluq. Buningliq bilen hemme én’giliz ularni oqughan bolmaydu. Emma biz shu milletni oqudi deymiz. Yeni bu kitablardiki mikroblar shu milletlerge tarqilip ulardiki tepekkur, sen’‍et we uslublar shu doletning mingisini hisablan’ghan bir xil intéléksiye we medeniyet qatlimini peyda qilidu. Mesilen UAA bilen freebird largha kirip ularning ichidiki gep we sewiyelerni silishturup köreyli. «Ethnologue» chiqarghan 21nchi sanliq statistikida körsutishiche hazir dunyada bar tirik tillar 7097, ularning ichide yiziqi bar tillar 3909. Yuqurqi kitablarning toluq terjimisi bar tillar yighip kelgende %01 gimu yetmeydu. Bir milletning medeniyet sewiyesini her xil penjirlerdin marap béqishqa bolidu. Terjime bir milletning medeniyetke otushtiki birdin bir koruk. Hazir birer yaxshi kitab chiqsa yawropa tilliri bir aygha qalmay terjime qiliwalidu. Biz jahan medeniyetini oz aldimizgha yingi bashtin ijad qilip bollalmaymiz emma terjime arqiliq yétisheleymiz. Katoliklar ispaniyede ilim-penni erebchidin terjime qilghan. Yaponlar 19- esirdin bashlapla terjimide eng tiz mangghan we gherpke terjime arqiliq yetken millet bolup, 20- esirde en’giliye, girmaniye we fransiyedin qalsa italiye we ispaniyedin yoquri bir derijige yetti. Hazir koriye bilen xitay chiqti. Hindilar én’gilizche oqughanning paydisini korwatidu. Mesilen mushu ming kitabning etrapimizdiki rusche, yaponche, turkche, xitayche, qazaqche, uzbekche, qirghizche, mongghulche we uyghurche terjimilirini istatistika qilip baqsaq ozimizning we bashqilarning qanche pirsént ikenlikini köreleymiz. Xitayda uyghur ma’aripi olmekte. Chet’‍eldiki uyghurlar wetendikilerdin erkin yashawatimiz, emma mushu piti kitiwersek mushu 21- esir ichide hemmimiz pargha aylinip tugeymiz. Kona uyghurlarning baliliridin qaytip kelgenliri yoq diyerlik. Birinchi turkum 80-90 yillarda chetke chiqqanlardin balilirimizning %50 chet’ellik bolup boldi. Biz balilarning ana tilini saqlap qilish uchun tirishwatimiz emma uning arqidin dawamliq qollap biridighan kitablirimiz az. Tilimizni saqlap qilishning tedbiri uyghur arallirini berpa qilish we meshhur kitablarni uyghurchige terjime qilish. Bu kitablarning hemmisi uyghurchige terjime bolsa milletning bilim, pisxologiye we medini hayatida bir inqlab peyda bolup uyghur tili dunyadiki %01 medeniyetlik tillar qatarigha kiridu. Terjimanlar axirqi hisapta bizni saqlap qalghan qehrimanlar bolup qilishi mumkin.

Ali terbiye oqushluqi 300 kitab

Bizning ali terbiye programmimiz bir 10-15 yilliq jeryan. Bu programma heptide bir kitab oqushni telep qilidu. Shundaqta bu jeryanda eng az digende 600 kitabni oqup bolush kirek. Programmimiz shert qilghan mexsus oqushluqlar 300-400 etrapida bolghan muwapiq. Oqughuchilargha kam digende %50 özi xalighan nersilerni oqushqa purset bérish kérek. Bu 300 kitab uyghur ali terbiye programmisidiki ikki shert we alte telepning birinichi sherti «her kuni 30 minut oqush» qa tewe. Uni balilar toluq otturni putturgiche oqup bolush shert. 30 minut oqush bizning eng towen shertimiz, elwette uningdin kop oqusa téxi yaxshi. Eger bir kunde toluq 30 minut oqusa bir yilda 100 kitabni tugetkili, 10 yilda 1000 kitabni tugetkili bolidu. Biz yuqurda 1000 kitabni endi qisqartqili bolmaydighan bir eng towen chek dep otken iduq. Bu 300 kitabni qandaq chushinish we tallash kirek? Buning uchun aldi bilen yuqurqi biz tallap chiqqan meshhur «ming kitab» ni yene bir qétim shallap, yérimini hesret ichide qisqarttuq. Bu kitablar birsidin birsi isil, axiri 500din towen’ge chushmey turwaldi. Uningdin kéyin chong hejimlik tarixi klassiklarni qisqarttuq. Ular uzun yillardin buyan insaniyetning közini échishta ulugh rollarni oynighan qimmetlik miraslar. Ularning torde orun élishida bir en’‍eniwi hörmet saqlan’ghan. Bizning meqsitimiz shundaq kitablarni oqush emes oqushqa bashlash. Insanlarning eqil parasiti nahayiti tiz tereqqi qilmaqta. Yéngi chiqiwatqan eserlerning supiti birsi birsidin ustun bolwatidu. Bezi bir yéngi kitabning terbiyewi ehmiyiti 10 kona kitabtin chong. Uchinchi qedemde meshhur yazghuchilardin plato, shékspér we tolstoy qatarliq zomigerlerge rehim qilmay birla kitabini qaldurduq, chunki xamletni oqughan adem romi’o we juliyetni jezmen özi tipip oquydu, urush we tinchliqni oqughanlar .‍anna karéninani oquydu. Axiri én’gliz, fransoz, gérman, rus we ispan edebiyatidin bir-ikki wekilni saqlap qalduq. Ishinimenki xugoni oqughanlar zola, mupassantlarni oquydu; Solzhinitsynni oqughanlar sholoxow we uliskayani oquydu. Shundaq qilip nurghun échinishliq qan tokushlerdin kéyin bu sanni az sanliq milletke étiwar bérish yuzisidin 300ge yaq 375ke chushurelidim, emdi qisqartalmaymen. (300 kitab)

Biz dewatqan 10-15 yilliq ali terbiye adem hayatining beshtin bir waqtini öz ichige alidu. U peqet «eng toluq teyyarliq» digen bir shahadetnamigha teng. Ali terbiye programmisi a’‍ile terbiyesi ichidila cheklen’gen bolup, pa’aliyet waqti tapshuruqtin sirt chushtin kiyin bir sa’‍et bilen azna kunlirinila öz ichige alghan. Bizning mexpi wezipimiz oydiki 300 kitabni shu 1000 tügurning ichige tugup yiguzwitish. Warén bufét kunige 600-1000 bet, bil geytis yiligha 50 kitab oquydiken. Businessinsider0 kompaniyesi mexsus 1200 millionérni tekshuruptiken ulardiki bir ortaqliq hemmisi özi oqup bashqa chiqqan. (businessinsider.com).

Dunyada bash kötergen milletlerning öz aldigha mexpi desturliri bolidu. Yehudilar tarixta esli tugeshken bir xelq idi. Ularni shamning tigide kitab oquydighan bir nechche rabban tirildurup qaldi. Yehudilaring on wesiyet, tawrat digendek kitabliri bar. Ular her jume bir oyge yighilwélip kichiche oquydu we muzakire qilidu. Xitaylarda 4 kitab 5 nom bar. Ular balilirini 4 yéshidin bashlap shu chushunuksiz geplerni yadilashqa mejburlaydu. Kungzi mundaq deydu: «bir yilni közliseng uruq ter, on yilni kozliseng derex tik, 100 yilni kozliseng terbiyele» yene «‍elning kuchi a’ilining ejiridin bashlinidu» deydu. Ularning desturliri iptida’iy tar milletchilik asasida yézilip qélip, din’gha aylinip qalghan nersiler bolup özlirining qeddini köturgen bilen bashqilargha palaket kelturmekte.

Bizning mexpi desturimiz «300 kitab». Ali terbiye programmisigha qatnashqanlar 300 kitabni élishi shert. Bu oqumaydighan ademni oquydighan qilishtiki birinchi tedbir. Biz balilérimizni xarwrdqa yétishturimiz deydikenmiz shuninggha kétidighan kuch, waqit we pullarni xeshleshke maqul bolishimiz kirek. 300 kitab bir parche gilemning puli. Xoward gardnir deyduki: «‍eger terbiyeni qimmet korseng qara qosaqliqning ziyinini hisaplap baq». Bu kitablar koplep bésilghan we terjime bolghan. Bularni kutubxanilardin tépish ongay we tordimu hemmisining digital nusqiliri chiqip boldi. Bezilirimizning birinchi bolup kallimizgha kilidighini «ariyet alsam, tordin oqusam bolimidimu?» emeliyette bu «‍oqumaymen» ning uyghurche terjimisi.

A’‍ile kutubxanisi

Qedimde kitab qimmet we etiwarliq nerse bolup peqet orda, mekteb we alimlarning öyliridila bolatti. Yawropa oyghunush dewrige kirgendin kéyin a’‍ile kutubxanisi qurush borzhu’‍azlarning bir modisigha aylandi. Yawropaliqlar kitab oqup tereqqi qilghan. Sherqning hikaye chochekliride baylar körpide olturup, yep-ichip, xotun qatlap yurgenni hewes qilidu. Char padisha nikolayning baliliri yastuqi yoq qattiq korpilerde yétip, bir kun kechikche her xil derslerni élip oqughan iken. A’‍ile kutubxanisi qurush modisi kitabning köpuyishi we iqtisadning tereqqiyati bilen orta siniplargha otti. Emma bular yawropaliqlarning ‍ishi bolup biz pul tapsaq ishkaplarni beribir waza, istakanlar bilen toshquzimiz. 21- esir kirgende kompiyotér, téléwizor we radi’olar tereqqi qilip kitab oqush aziyishqa bashlidi. Isil klassiklarning bahasi 5$ gha chushup qaldi, kutubxanida kitablarning sani azaymaqta. Bu kunlerde balilirimiz kitab oqumay sap komputorgha qaraydighan bolup ketti. Bu keypiyat bizning ali terbiye programmimizgha tesir qilmisun. Kitablar 50-100 yilghiche chirimaydu, yeni 3-4 ewlatqiche öyimizde turidu. Eger bu kitablarni sétip élip öyge tizip qoysingiz jahanning 300 alimni ekirip torege olturghuzup qoyghan bilen teng, qalghini ghulach arliqidiki ish. Mushundaq bir kutubxanisi bar oyde chong bolghan balilirimiz, newrilérimiz we chewrilirimizning bilim sewiyesi, supiti, jemiyettiki orunliri ustun ademlerdin bolup bizge bolghan hormiti cheksiz bolidu.

Biz chet’‍ellerde qélip qalduq. Turmushning helekchiliki bizning aldimizdiki eng chong tosalghu. Bundaq dert-‍elem, ghezep we qulluq astida yashighiche oqushqa teslim bolup til ogunup kitab oqayli. Kitab oqushning ozimu bir xumar. Melum noqtidin éytqanda siz 300 kitabni élishni biling oqushtin ghem qilmang. Bu kitablarning jelip qilish kuchi dehshet kuchluk, hergiz béshigha topa qondurmaydu. Ishinimenki kitablar öyde peyda bolghandin kiyin baliliringiz we ozingiz bashchilap kirip ketisiz. Balilar 3-4 yéshidin bashlap yamghurdek so’al sorashqa bashlaydu we bizning otturimizdiki ortaq tillar ichimizdiki bilimimizge qarap dawamlishidu. Bezi oqumaydighan a’‍ililerde balilar 15-10 yashtin ashqandin kéyin ishtin hérip kilip yatqan ata-‍anisighan gep qilmas boliwalidu. Balilar bilen birer kitabni bille oqup shu heqte paranglashqandek köngülluk ish yoq. Baylar baliliri uchun milyon dollar xeshleydu. Amérikada fujenlikler ashxanida 10 sa’‍et ishleydu, birla meqset balilirini birer yaxshiraq uniwérsitqa kirguzwélish. Nekem baliliri birer kompiyotér yaki doxturxanida ish tapqan kunning etisi ashxanini taqap majang oynap téléwizor körushni dawamlashturidu. Balilarni qandaq yaxshi terbiyelesh her bir yash ata anining aldidiki bir tépishmaq. Qara-quyuq tirishqanning ornigha tégishlik ishlarni qilayli. Métodimiz toghra bolsa xapiliq ornigha xoshalliq, japa ornigha rahet we dotning ornigha elachi kélidu. Emeliyette bizning ali terbiye programmimizda unchiwéla jiq japa ish yoq, muhimi turmush aditimizni ozgertish. « yérim sa’‍et oqush» bilen «yérim sa’‍et yézish» mektep terbiyesi bilen ong tanasip. Bundaq balilarning mingisi uchuq, eqillq bolup mektebning guherlerige aylinip hemme derste elachi bolidiken. Balilarda bir tughma ogunush qizghinliqi bolidu. Qolimizdin kelse ulargha terbiye bérimiz, kelmise hichbolmighanda shu shara’‍itlarni hazir qilip bérishimiz lazim. Bular addisi «300 kitab» ni élish, her-kuni bir sa’‍et oqush we yézish, her shenbe kutubxanige apirish, mekteb ichi we sirtidiki her xil pa’aliyetlerge apirish bolup uningdin artuq ish yoq.

Bu kitablar insaniyet jem’iyetini özgertken iken balilirimizni we özimiznimu özgertidu. Menche 50 kitabni oqup bolghandin kéyin qalghan 300ge we 1000ge özila kirip kétidu. «300 kitab» öyimizde mushundaq bir xil yushurun kuchning dawamlishishigha tiklen’gen bir menggu tash bolup turidu. Ishinimenki xarward uniwérsitining elachisi, mushu sheherning hakimi, mushu wilayetning gobérnatori we mushu doletning re’‍isi choqum mushu ailidin chiqidu!