Mirsultan Osman pütün ömrini uyghur tili tetqiqatigha béghishlap, hayatini menilik ötküzüwatqan hörmetke sazawer alimimiz bolup, uning we oqughuchillirining izdinishliri we ilmiy emgekliri saheside Uyghur medeniyiti jümlidin Uyghur tili xelqarada bugünkidek tonuldi we ilmiy shrhiylendi.
Meshhur alim, tilshunas Mirsultan osman ependi 1929-yili 7-ayning 31-küni hazirqi qazaqistanning yarkent shehirige qarashliq aqkent yézisida tughulghan .
Mirsultan osman ependi 1932-yili ata-anisi bilen bille ghulja nahiyisige köchüp kelgen, 1935-yilidin 1940-yilighiche ghulja sheherlik «ayding» bashlan’ghuch mektipide oqughan.
Mirsultan osman ependi 1943-yili ghulja gimnaziyisini püttürgen. 1945-yilidin 1957-yilighiche naburchik we korréktor bolup ishligen.
Mirsultan osman ependi 1951-yilidin 1957-yilighiche, sabiq merkiziy milletler institutining az sanliq millet kadirlirini yétishtürüsh kursida oqughan. Bir yildin kéyin shu mektepte oqutquchiliqqa teyinlinip, til fakultétidiki ikki qarar xenzu oqughuchilargha uyghur tilidin ders bergen. Del mushu chaghda uning könglide omumiy tilshunasliqi bilimlirini etrapliq igilesh, ana tilini yéngiwashtin sistémiliq öginish we tetqiq qilish istiki qozghalghan.
Mirsultan osman ependi mushu arzuning türtkisi we oqutushning éhtiyaji bilen aldinqi esirning 50-yillirida uyushturulghan memliket boyiche az sanliq milletlerning til-yéziq ehwalini omumyüzlük tekshürüsh xizmet ömikining 6-etritige qatniship, 1955-yili qeshqer wilayitide, 1956-yili küz hem qish xoten wilayitide uyghur tilining di’alékt-shéwilirini tekshürgen.
Mirsultan osman ependi 1957-yili béyjingdin ana wetini Uyghuristangha qaytip kélip, 1965-yilighiche sabiq Uyghuristan (shinjang) institutining til-edebiyat fakultétidiki oqughuchilargha hazirqi zaman uyghur tili we omumiy tilshunasliq derslirini ötken.
Mirsultan osman ependi bu jeryandimu ana til oqutushini janliq tilni tekshürüsh bilen zich birleshtürüp, 1960-yili yazda lopnurning mirsali, chara, közlek, tikenlik we miren yézilirida, 1962-yili turpan hem ürümchilerde uyghur tilining di’alékt-shiwilirini tekshürgen. Mirsultan osman ependining tilshunas Nesrulla Yolboldi ependi bilen birlikte yazghan «Hazirqi Zaman Uyghur Tili» namliq üch qisimliq kitabi 1964-yili yéngi yéziqta neshir qilin’ghan.
Mirsultan osman ependi 1965-yilidin taki 1978-yilining axirlirighiche, Uyghur aptonom rayonluq milletler til-yéziq komitétining tetqiqat bölümide uyghur til-yéziqi tetqiqati bilen shughullan’ghan. Shu mezgilde, 1965-yili yazda uyghur tilining fonétika mesililirini chöridep, qeshqer hem xotende neq meydan tekshürüsh élip barghan.
Mirsultan osman ependi 1967-yili yaz we küzde, qazaq tili boyiche ürümchining nensen rayonida, altay, künesning yaylaqlirida élip bérilghan dala tekshürüshige qatniship, bir munche til matériyali yighqan. 1978-yili 10-ayda Xitayning tiyenjin sheride échilghan tunji qétimliq dewletlik tarixshunasliq yighinida, Türük dunyasi medeniyet xezinisidiki bibaha göher «diwanu lughatit türk» we «qutadghu bilik» ni hazirqi zaman uyghur hem xenzu tillirigha terjime qilip neshir qilish, sisitémiliq bir «uyghur tarixi» kitabini yézish mesilisi otturigha qoyulup, memliketlik pelsepe-ijtima’iy pen tetqiqat pilanigha resmiy kirgüzülgen. Bu projekit tebi’iy halda qurulush basquchida turiwatqan Uyghuristan aptonom rayonluq ijtima’iy penler akadimiyisining nuqtiliq tetqiqat türi bolghan.
1979-yili, mirsultan osmanning xizmiti Uyghuristan akadimiyining til tetqiqat institutigha yötkelgen. Bu orun ana tilgha ashiq her bir xadim üchün köngüldikidek meripet soruni idi. Mirsultan osman ependi shuningdin bashlap énsiklopédiyilik nadir eser «diwanu lughatit türk» ni hazirqi zaman uyghur tilida neshirge hazirlap neshir qilish projekti guruppisida bashlamchiliq rolini jariy qildurup, üch tomluq bu katta eserning 2- we 3-tomlirining muherrirlikini qilghan.
Mirsultan osman ependining dewirdashliri u heqte toxtulup“Mirsultan osman ependi «diwanu lughatit türk» ni terjime qilish-neshirge teyyarlash jeryani, emeliyette, uni chongqur öginish-tetqiq qilish hem janliq tilni etrapliq tekshürüsh jeryani boldi. Mirsultan osman ustaz ibrahim mut’iy bilen 1980-yili yazda artush we yéngisar nahiyiliride «diwan»gha a’it léksika mesililiri boyiche tekshürüsh élip barghan, 1982-yili qeshqerde «diwan»ni neshirge teyyarlash xizmitini ishligen.
Biz Uyghurlarda «tirishqan ozar, tirishmighan tozar» dégen maqal bar. Töhpikar ustaz, netijilik tilshunash mirsultan osmanning izdinish musapisi mushu hékmetlik sözning janliq delili bolalaydu; dep alimning xizmetlirige yüksek baha bergen…
Uyghur tilshunasliqigha ayit ilmiy izdinishlerde Mirsultan osman ependining töhpisi alahiyde yoquri bolup, uning zamandashliri alim heqqide toxtulup yene“ Uning tilshunasliq ilmi, jümlidin uyghur tilshunasliqi üchün tökken qan-teri da’ire nuqtisidin tilshunasliqning her qaysi sahelirige, zaman nuqtisidin hazirqi zamandin qedimki zaman’ghiche tutiship kétidu“-dep alimning mol ilmiy emgeklirini mueyenleshtüridu.
Mirsultan osmanof 1989-yili 8-ayda Uyghuristan aptonom rayonluq milletler til-yéziq xizmiti komitétining pen tetqiqat bashqarmisigha yötkelgen. U bu organdimu bir qolda tetqiqatni, yene bir qolda til tekshürüshni ching tutqan. U shu yilning axirida tilshunas Amine Ghappar xanim bilen birlikte qaghiliq nahiyisining paxpu yézisida neq meydan til tekshürüshi qilip, «qaghiliq nahiyisining paxpu shéwisi toghrisida» serlewhilik maqalini élan qilghan.
Mirsultan osman ependi 1996-yili yazda, sherqiy Uyghuristandiki qumul nahiyisining tömürti, aqtash yézilirida til tekshürgen. U etrapliq tekshürüsh, inchike tetqiq qilish hem hardim-taldim démey izdinish netijiside özi yalghuz we bashqilar bilen birlikte «hazirqi zaman uyghur tilidiki teqlid sözler toghrisida», «hazirqi zaman uyghur tilidiki rewishler toghrisida», «chaghatay tili toghrisidiki qarashlirimiz», «‹qutadghu bilik›te ipade qilin’ghan edebiy til toghrisida» qatarliq bir munche ilmiy ilmiy maqalilarni élan qilghan. «uyghurche-xenzuche lughet», «hazirqi zaman uyghur edebiy tilining imla lughiti», «hazirqi zaman uyghur edebiy tilining teleppuz lughiti», «hazirqi zaman uyghur tili di’aléktliri», «hazirqi zaman uyghur edebiy tilidiki tinish belgiler we ularning qollinilishi», «qisqiche tilshunasliq lughiti», «hazirqi zaman uyghur edebiy tili tawushlirining akustikiliq tetqiqati», «hazirqi zaman uyghur edebiy tilining imla we teleppuz lughiti», «hazirqi zaman uyghur tilining qumul shéwisi», «hazirqi zaman uyghur tilining lopnur di’alékti», «hazirqi zaman uyghur tilining xoten di’alékti» qatarliq yirik eserlerni özi yalghuz we bashqilar bilen wujudqa chiqarghan.
Bu eserlerdin bir qanchisi Uyghuristan boyiche élip bérilghan pelsepe-ijtima’iy pen tetqiqat netijilirini bahalashta alahide derijilik, 1-we 2-derijilik mukapatlargha érishken. Mirsultan osman ependi yene «jahanname», «uyghur shéwiliri sözlüki» qatarliq muhim eserlerning mes’ul muherrirlikini qilghan. 1985-we 1999-yilliri Uyghuristan uniwérsitétida échilghan chaghatay tili öginish kursigha chaghatay tili girammatikisidin deris ötken. Mirsultan osman ependi yene 80-yillarning otturiliridin étibaren, yette qararliq 10 nechche aspirantqa hazirqi zaman uyghur tili di’aléktliri we chaghatay tili derslirini ötüp, uyghur tilshunasliqi boyiche magistir terbiyilesh xizmitigimu tégishlik hesse qoshqan.
Mirsultan osman ependi Uyghuristan uniwérsitéti aspirantlirining magistirliq dissértatsiye yaqlash yighinlirida bahalighuchi bolghan. Mirsultan osmanof yene chet’ellerde ilmiy ziyaretlerde bolup hem ilmiy muhakime yighinlirigha qatniship, chet’eldiki kesipdashlargha özining tetqiqatide heqqide bir qanche qétim léksiye sözligen. 1999-yili yaponiyining kiyoto uniwérsitétida «lopnur di’aléktining alahidiki toghrisida» dégen témida, 2000-yili türkiyide xoten di’alékti heqqide léksiye sözlep, léksiye anglighuchilarning qarshi élishigha sazawer bolghan.
Mirsultan osman 1960-yili sabiq Uyghuristan institutining til fakultétida léktorluq ilmiy unwanigha, 1983-we 1987-yilliri kandidat tetqiqatchi we tetqiqatchi ilmiy unwanigha érishken. 1983-yili Uyghuristan boyiche munewwer mutexessis bolup bahalan’ghan. 1991-yili Xitay dewleti boyiche töhpe yaratqan munewwer mutexessis dep bahalinip, hazirgha qeder ilim dunyasining alahide muamilisidin behrimen bolup kelmekte. Mirsultan osman ependi 1992-yili 3-ayda resmiy dem élishqa chiqqan bolsimu, emma uning tilshunasliq sahesidiki tirishchanliq suslashmidi, qolidiki qelimi toxtimidi, yénidin shagirtliri üzülmidi, netijilirimu özlüksiz chiqip turiwatidu.
Mirsultan osman ependi «diwanu lughatit türk» ni retlesh, neshr qilish, tetqiq qilish xizmitige qoshqan töhpisi üchün nurghun shereplerge na’il boldi. 2005-yili qeshqerde échilghan «mehmud kashgheriy tughulghanliqining 1000 yilliqini xatirilesh memliketlik ilmiy muhakime yighini» da mirsultan ependi bilen bashqa toqquz alimgha «diwanshunasliqtiki töhpikar» sherepnamisi bérildi. 2008-yili Uyghuristan uniwérsitétida échilghan «Mehmud Kashgheriy tughulghanliqining 1000 yilliqini xatirilesh ilmiy muhakime yighini» da Mirsultan ependi bilen Imin Tursun ependige diwanshunasliqtiki töhpisi üchün ton keydürüldi.
Alimning dewirdashliri Mirsultan osman ependi heqqide toxtulup yene „Ana til millet mewjutluqining yiltizi. Ana tilni öginish, qollinish we rawajlandurush ene shu til arqiliq tili chiqqan her qandaq kishining bash tartip bolmaydighan mejburiyiti, burchi we ana til aldidiki qerzi. Bir némis alimi shundaq deydu: bir milletning tili shu milletning rohi, bir milletning rohi shu milletning tilidur. 60 nechche yildin buyan ana tilimizning sapliqi, mukemmelliki we tereqqiyati üchün méhnet qiliwatqan, muqeddes burchini ada qilish üchün minnetsiz tetqiq qiliwatqan, ter töküwatqan, hérish-charchashni bilmeydighan alim Mirsultan Osman yéshining chongiyip qélishi, salametlikining burunqigha yetmeywatqanliqigha qarimay, xuddi 50 nechche yil burunqidekla xizmetke özini urup turidu. U hazirmu yashan’ghinigha qarimay, döletlik we aptonom rayonluq tetqiqat témilirini ishlewatidu,“ dep yazdi.
Akademik Alim Mirsultan Osman Ependi özining hayati we ijadiyiti heqide toxtulup: Bu yil toptoghra 85 ke kirdim. Emeliy yéshimni sürüshtürsengler men alliqachan yüz yashtin éship kettim. Chünki türmidiki bir yilim on yilgha teng désem artuq ketmes. Türmidiki toqquz yilning tört yilini alte kilo éghirliqtiki kishen bilen ötküzdüm. Achliq, dehshetlik qiyin qistaqlar destidin ölüp qalmighinimgha heyranmen. Türmide urulghan qattiq shapilaq bir quliqimni pang qilip qoydi, yene bir quliqimmu qériliq destidin ajizlashti.
Men 83 yashqa kirgende newayining chahar diwanidin ikki tomni neshrge teyyarlidim. 84 yéshimda qutadghubilikning perghane nusxisini neshrge teyyarlidim. 85 ke kirginimde ming bettin artuq diwan xarabatiyning tehrirlikini tügettim. On ikki muqam ili uslubining tékistlirini ishlep yéqinda tügettim.
Qériliq, késellik terep tereptin qistap kéliwatidu. Aldimda taghdek döwilinip turghan ishlarni men bireylen tügitip bolushumgha közüm yetmidi. Yashlargha nurghun témilarni bérip baqtim héchkim qilmidi.
Emdi aram alay dep qelimimni tashlighan bu üch kün manga goya üch yildek bilindi. Manga qeghez, qelem, kitaptin bashqa yaxshi dost yoq iken. Barliq xushalliq manga ilim bilen shughullinishtin kélidiken.
Milletning bir ishi bolsimu aziyip tursun, özüm qilalaydighan ishlarni bashqilargha qaldurup qoymay, yashlarning kelgüsidiki wezipisidin birni bolsimu azaytay. Ular tosalghusiz ilgirilisun_mirsultan osman dostlar tarqitip qoyunglar, barliq uyghurlar körsun, hayatning qimmitini bilsun…, dep weten-millet üchün ilmiy izdinish ichide ötken hayatini xulasileydu we ilim-pen sahesidiki yash ewlatlardin özining kütidighanlirini jiddiy, estayidil we semimiy shekilde otturgha qoyidu.
Mirsultan Osman Ependining hayati harmay-talmay bir kishining küchi bilen on kishining ishini qilghan hayat bolup, qedirlishimiz, ülge qilishimiz we teshwiq qilishimizgha erziydu. Mirsultan Osman Ependi Quddus Xojamyarof we Abdushkur Memtimin qatarliqlar bilen birge Uyghurlarning 20-esir ilim dunyasida chaqnighan üch alimning biri bolush shertini hazirlighan mol hosulluq yoruq yultuzimizning biridur. Mirsultan Osman Ependi yoqarqi ikki alimimiz bilen birge Uyghur medeniyet saheside dunyawiy shöhret qazanghan bolup, bugün tarixning tirik shahidi süpitide arimizda yashawatqan, meshhur tilshunas, shundaqla Mehmut Qeshqiriydin kéyin Uyghur xelqi yétishtürgen yene bir enisklopedik alim hésaplinidu.Uning qedimki türük tilirini, ottura zaman türük tillirini jümlidin Uyghur-Uzbek tillirini tetqiq qilish jehette qolgha keltürgen netijilliri ilim dunyasida nur chéchip turghusi,(K.Atahan)
10.08.2015 Germaniye
Tengritagh Akademiyesi 