Bésharetname


 

 

Bésharetname

 

 

54730255_3174490679243169_203055174602719232_n

 

Autori: Küresh Ümer  Atahan

 

 

 

 

 

 

 

 

Neshriyattin:

Aptorning qisqiche terjimhali 3

Kirish Söz. 3

Birinchi bab: Diniy Etiqat we Xiristiyan dini heqqide omumiy chüshenche……….3

Ikkinchi bab: Muqeddes Kitaplar we Bible heqqidiki bezi mesililer………………….3

Üchinchi bab: Xiristiyanliq Enenisi we Biblediki Birqisim Ixtilaplar……………………3

Tötinchi bab: Islamiyet we Xiristiyanliq Muqeddes Kitabliri Ottursidiki Ixtilaplar.3

Beshinchi bab: Muqeddes Dinlarda Peyghemberlik we Samawiy kitablar 3

Altinchi bab: Ilim Pen Bilen Xiristiyanliq Arisidiki Bezi Ixtilaplar ………………………3

Yettinchi bab: Xiristiyanliq Enenisi Yawropa Medeniyitining Özi Emes…………….3

Sekkizinchi bab: YawropadaKI Medeniyet Oyghinishi we Jahaletning zawali……..3

Toqquzinchi bab: Millitimiz we Milliy Mawjutliqimiz Heqqide Oylighanlirimiz…3

Oninchi bab: Milliy Herikette Diniy Meselilerni Helq Qilish Heqqinde Semimiy Agahlandurush…………..3

Axirqi Söz. 3

 

 

 

 

 

 

 

 

Küresh Ümer Atahan

Aptorning Qisqiche Terjimhali

 

Neshriyattin

 

Mol hosulluq, Talantliq Uyghur yazghuchisi, musteqil tetqiqatchi we jurnalist Küresh Atahan 1966-yili 5-ayning 24-küni Xitay mustemlikesi astidiki Uyghuristan Jumhuriyitining jenubidiki tarixiy makan Artush shehiride wetenperwer, milletperwer, meripetperwer bir maaripchi ailiside tughulghan.

Küresh Atahan bashlanghuch ottura we toluq ottura mekteplerni Artush shehiride ela netijiler bilen oqughan. Küresh Atahan1982-Yilidin 1987-yilighiche uyghuristanuniwérsitéti (atalmish shinjang uniwérsitéti)ning Filologiye inistituti til-edebiyat Fakultitida oqughan, 1995-yilidin 1997- yilighiche ürümchide inggliz tili ögen’gen. 1997-yilidin 1998-yilighiche yene Uyghuristan univérsitétining chetel tili fakultétida magistirlarni yetüshtürüsh kursida inggiliz tili

ebiyati boyiche bilim ashurghan. Aptor 2002-yili chetelge bilim tehsil qilish üchün seper qilghan. 2002-Yilidin 2003-yilighiche Germaniyedeiki martin lutér uniwérsitétida chetelliklerdin dokturlarni yitishtürüsh kursida bir mezgil Gérman tili we edebiyatini we ishtin sirit Gérman pelesepisi ögengen. 2006-Yilidin 2007-yilighiche firankfortta Xeliq Bashqurishidiki bir aliy mektepte gérman til edebiyati kespide bilim ashurghan.

Küresh atahan 1987-yilidin 1989-yilighiche Artushta oqutquchiliq kespi bilen shughullanghan bolup, 1989-yilidin 2002-yilighiche Uyghuristan xelq neshriyatida muherrirlik wezipisini ötigen we yüzligen muhim eserlerning neshir qilinishigha sewepchi bolghan. Küresh Atahan yene 2003-yilidin 2007-yilighiche Germanyiede türükche neshir qilinidighan höriyet gézitide, 2008- yilidin 2015-yilighiche firankfurtta germanche gezit we kitaplarni neshir qilidighan Frankfurter Sosaitet neshriyatida xizmet qilghan. Küresh Atahan yene 2016-yilidin hazirghiche Germaniye Awiatsiye qatnishi bixeterlik idariside ishlewatidu.

Küresh atahan hazirgha qeder ijtimayi penlerdiki til-edebiyat, pelesepe, tarix, sotsologiye we siyasetke berip chetilidighan köpligen janirlarda her xil ijadiyetler bilen shughullanghan bolup, nurghunlighan, hékaye-powéstlarni, ilmiy maqalilerni yézip oxshimighan metbuatlarda élan qildurghan. Küresh atahan shundaqla yenenurghun eserlerni engiliz, xitay  we german tilliridin terjime qilip chiqip xelqimizge teqdim qilghan. Bulardin sirt Küresh atahan yene nurghunlighan kitablarni yazghan we chetel we milliy aptorlarning yüzligen kitaplirining tehrirlikini öz üstige alghan. Alihan Törem saghuni hezretlirining „Tarixiy Muhemmediye“ we Abdureshid Haji Kerimiyning „Qarajüldiki Jengk“ qatarliq kitaplarning uyghurche neshrining tehrirlikini ishligen.

Küresh atahanning eserliri köp bolup, «Bayawan» namliq powistlar toplimi, «Qara Perishte» namliq hikayilar toplimi, «Firanz Kafka we uning ijadiyiti», «Uyghurlar we Uyghur medeniyiti hadisisi», «Bésharetname» qatarliq kitabliri we «Memtili Ependining hayati we ijadiyiti», «Bizdiki siyasiy sapa we pisxologiyelik ajizliqlar» qatarliq 150 parchigha yéqin ilmiy maqalisi we 500 parchidin artuq herxil janérdiki bedihiy eserliri bar bolup, weten ichi-sirtidiki metbuatlarda we tor betlerde élan qilinghan.

Küresh Atahan edebiy terjimichilik bilenmu shughullanghan bolup, «nobél mukapatigha érishken yazghuchilar» namliq kitabni, dangliq dunyawi yazghuchilardin firanz kafka, dékkins, turginif qatarliqlarning bir qisim eserlirini uyghurchigha terjime qilghan. Bulardin sirt Küresh Atahan yene «Turan Tarixi-merkizi asiya tarixi», «Uyghur islam medeniyiti», «Sewdaliqteejüpnamisi» we «Hazirqi zaman uyghur edebiyati» qatarliq yüz parchidin artuq yirik eserlerning tehrirlikini öz aldigha qilghan.

Küresh atahan nöwette Sherqiy Türkistan sürgündiki Hökumetning Parlamént reisi we Gérmaniye Uyghuristan Kültür Merkizining Pirezidentliq wezipisini ötep kéliwatqan bolup, hazir Gérmaniyening Firankfurt shehiride ailsi bilen yashimaqta.

Biz Tenritagh Akademiyesi mushu munasiwet bilen Uyghur ziyalisi, yazghuchisi, shairi, tetqiqatchisi, siyasiy paaliyetchisi  we jurnalisti Küresh Atahan ependining tinige salametlik, ailisige bexit we ijadiyitige teximu köp utuq tileymiz!

-Tengritagh Akademiyesi

01.08.2019 Germaniye

 

Kirish Söz

 

Biz bu kitabta hazirqi zaman uyghurliri arisida peyda bolghan «xiristiyan dini qandaq bir din?», «Uning heqiqiy étiqad bilen alaqisi barmu-yoq?», «Islam dini bilen xiristiyan dinining otturisida qandaq baghlinish we perqler bar?», «Yawropaliqlarning ilim-pen, pen-téxnika, iqtisad, ma’arip we pelsepe jehette tereqqiy qilishining xiristiyan dini bilen, asiyaliqlarning, jümlidin musulmanlarning arqida qélishining heqiqeten islam bilen alaqisi barmu?», «Din bilen tereqqiyat, yerlik medeniyet bilen zamaniwiliq heqiqeten chiqishalmamdu?»… Dégendek bir qatar mesililerge xiristiyan dini we xiristiyan étiqadigha alaqidar bir qatar mesililerni chöridigen halda, ilmiy tereptin jawab bérishke tirishimiz.

Xiristiyan dini ottura sherqte dunyagha kelgen bolup, xiristiyan medeniyiti xiristiyan dinining peyda bolushi we kéngiyishige alaqidar bolghan medeniyet hadisisi bolghachqa, u ottura sherqning medeniyet endizisige ige bolghandin sirt, yawropa medeniyitining del özini körsetmeydu. Bu xiristiyan dinining yawropagha tarqilishi makan, zaman we medeniyet arqa körünüshi tereplerdin birdeklikke ige bolmighachqa, yawropa jemiyitining tereqqiyati we medeniyet tereplerdiki güllinishimu tekshisiz we turaqsiz halette bolup kelgen. Yawropaning esirlep dawamlashqan xiristiyanlishish jeryani oxshimighan rayon we milletlerge tarqilish jeryanida noqul haldiki muqeddes bir dinning tarqilish alahidilikidin yiraqlap, bezide yerlik medeniyetlerni küchlük derijide cheklep, bezide yerlik medeniyet teripidin qattiq cheklimige uchrap, bir tereptin özining tüp pirinsipliridin uzap ketken bolsa, yene bir tereptin yawropa jemiyitining qanuniyetlik tereqqiyatini qélipidin chiqirip tashlap, xiristiyan dinini diniy xususiyettin, yawropa medeniyitini sap yerlik xaraktérgha ige medeniyet bolushtin ibaret tüp xaraktéridin yatlashturuwetken. Bu ehwal yawropada siyaset, medeniyet, iqtisad we hakimiyet tereplerdin axirini asan yighishturuwalghili bolmaydighan, tarixta az körülidighan kirzislarni élip kelgen idi. Bügünki dewrde yawropa jemiyitide közge körünmes shekilde küchiyip kétiwatqan ijtima’iy kirizislarda xiristiyan étiqadidiki cheklimilik tereplerning yéterlik derijide hessisi barliqi perez qilinmaqta.

Miladi 711-yili ereb impériyesining shimali afriqidiki bash waliysi musa yette ming kishilik qoshhunni serkerde tarikning qomandanliqida yawropagha hujum qildurdi. Qoshun üch yolgha bölünüp, urush qilip, tézlikte ispaniyening paytexti tolédoni ishghal qildi. Kéyinki yili 6-ayda musa özi on ming kishilik eskerni bashlap, ispaniyege kirdi. 759-Yili ereb qoshuni ispaniyede zor ghelibilerge ériship, pütün yérim aralni dégüdek hamiyliqi astigha éliwélip, ispaniyeni ereb umewiyler impériyesining bir ölkisige aylandurup qoydi. Umewiye impératorluqining kéyinki warisi bolghan abdurahman 756-yili ispaniyede musteqilliq élan qilip, bu döletning musteqil ereb döliti bolush tarixini bashlidi.

Abdurahman(756-788) hökümranliq qilghan mezgilde ispaniye medeniyet, iqtisad we herbiy küch jehette tereqqiy qilip, yawropadiki eng qudretlik bir döletke aylanghan idi. Abdurahman üchinchi (912-961) dewrige kelgende hazirqi zaman yawropa medeniyitining yiltizi bolghan rasa güllen’gen islam medeniyitining tesiri bilen ispaniyening siyasiy, iqtisadiy, medeniyet we dölet mudapi’e tereqqiyati nahayiti téz boldi.

Bu dewrde ispaniye iqtisadida yawropada az körülgen yüksilish meydangha kélip, bu döletning nami yiraq-yéqingha pur ketken idi. Yawropaliqlar bu dewrge kelgende asiyaliqlarning déhqanchiliq téxnikisi, su insha’atchiliqi, shal térish we méwe östürüsh usuli qatarliqlarni özleshtürüp, ispaniyeni sheher-yéza iqtisadiy pa’aliyetlirining yawropadiki merkizige aylandurdi. Qol hünerwenchilik jehette kordiwaning yung toqumichiliqi, yipek toqumichiliqi we kön-xurumchiliqi, tolédoning tömür we qoghushun rudisi, urush qorallirini yasash we pishshiqlap ishlesh téxnikisi, almériyning eynekchiliki bilen malaganing merwayitchiliqi pütkül yawropaliqlarni heyran qaldurdi. Musulman ispaniye dölitining mehsulatliri yawropada sétilishtin sirt ispaniyediki ching prlar arqiliq pütkül ereb dunyasi, ottura asiya, gherbiy we jenubiy asiya we yiraq sherqtiki döletlerge qeder toshulup sétilishqa bashlidi. Qarimaqqa ilim-penning xasiyiti shu yillardin béri asiyani terk étishke bashlighandek idi.

Ereb ispan dölitining sheher qurulushi bilen medeniyet tereqqiyati oxshashla yawropadiki herqandaq bir döletning aldida bolup, ispaniye islam dölitining barliq sheherliri mislisiz bir güllinish dewrige kirgenidi. Bir kordowaning ahalisila 500 minggha yetken bolup, eyni dewrde medeniyet we ahale jehette dunya boyiche aldinqi qatarda turidighan sheherge aylanghanidi. Bu yerde yawropa boyiche eng dangliq bolghan kordowa uniwérsititi we ilim tehsil qilidighan zahire sariyi bar bolup, dunyaning herqaysi jayliridin kelgen alimlar we oqughuchilar ilmiy pa’aliyetler bilen shughullinatti we dunyaning herqaysi jaylirigha, bolupmu yawropagha bilim uruqini chachatti. Kordiwa kutupxanisi dunyagha meshhur bolup, uningda 400 ming xildin artuq asiya we yawropada yashap ötken qedimki büyük alimlarning, bolupmu islam we yunan alimlirining eserliri etiwarlinip saqlanghanidi. Kéyin islam dinining yawropadiki muweppeqiyetlirige chidiyalmay közi qizarghan xiristiyanlar qomandanliqidiki türlük bayliqlarni bulang-talang qilghuchi armiye bularni köydürüp tashlidi.

Yawropadek xiristiyan dini chongqur yiltiz tartqan bir rayonda néme üchün sherqliqlerning idé’ologiyesi asasiy menbe qilinghan? Bolupmu islam idé’ologiyesi hökümranliq qilghan ereb ispan döliti miladi 711-yildin 1492-yilgha qeder 700 yildin artuq qed kötürüp turalidi? Buning jawabi addiy bolup, ular bu rayonlarni idare qilip güllendürüshte insaniyetning merkizi asiya, babilon, misir, qedimki yunan, xitay we merkizi asiyada barliqqa keltürgen ilim-pen jewhiri bilen toyunup, alliburun xelqaraliship ketken islam medeniyitining küchlük énérgiyesige tayanghan idi. Yawropaliqlar hazir özliri pexirlinidighan qedimki yunan medeniyiti bilen, islam medeniyiti arqiliq tunji qétim tonushti.

Biz uyghurlar medeniyet jehettiki milliy oyghinish we milliy mewjutluqimizni saqlap qélish üchün idé’ologiye saheside aghriq azabigha tolghan tepekkur basquchlirini bashtin kechürüp kelduq we kechürüwatimiz. Meyli néme ish qilmayli, her qétimliq zor özgirishte tölen’gen bedelning chongluqidin asan hoshimizgha kélelmey kelduq. Buninggha tarixtiki sheherlishish, din we yéziq almashturush, kiyim-kéchek we örp-adetlirimizni özgertish qatarliqlar, bolupmu yawropaliqlarning medeniyet heqqidiki qimmet qarishining bésip kirishi bilen xitaylarning ikkinchi türlük hujumi bolghan meniwiyet tereptin assimilyatsiye qiliwétish herikitige tutqan pozétsiyelirimiz tipik misal bolalaydu. Bizdiki herbir özgirish milliy mewjutluqimizni inkar qilidighan passip amillargha bolghan istixiyilik qarshiliq ichide élip bérilghanliqigha qarimay, bezi muweppiqiyetlerning netijiside tarix sehnisidin yoqap ketmey, bügün’ge qeder bir étnik birlik süpitide mewjutluqmizni dawamlashturuwatimiz. Bizdiki bu milliy mewjutluq din we diniy étiqadni meniwi dunyarimizni normallashturup turidighan tengshek qilidighan melum aktip amillarni özige mujessemligen bolsimu, zamaniwi milletlerning özini qoghdash yoli bolghan milliy ma’arip, pen-téxnika we ilim-pen hüjeyriliri bilen zamanisi teqezza qilghan teriqide toyunmay kelgechke, mesililerni chüshen’gende herda’im dindin ibaret renglik közeynekni taqap, sheyilerning esli mahiyitini haman diniy chüshenchiler asasida sherhleshke mejburlap, milliy tepekkurimizni pendiki barliq möjiziwi hadisilerni tasadipiyliqqa oxshap kétidighan mesililer qatarigha kirgüzüwétidighan radikal métafizikliq dunya qarashning koyza-kishenliri bilen chirmap qoyup, gewdimizni siyaset, iqtisad, medeniyet, pelsepe, ma’arip we edebiyat-senet tereplerde asan kötürelmeydighan patqaq ichige paturup qoydi.

Jemiyitimizni teshkil qilghan kishiler topining medeniyet sapasi jehettiki perqliri, kishlik qarashlirimiz we barliq dunya qarashlirimiz özimizge paydisiz bolghan tashqi ghidiqlash amilliri seweblik, tebi’et hadisilirige bolghan inkas we közitish jehette ze’ipliship ketkenliki, milliy topimizni melum tereplerdin eqliy küchi yüksek bolghan haywanlar türkümidin üstün turidighan, insaniyet jemiyitidin töwen turidighan alahidilikke ige qilip qoydi.

Perqliq milliy medeniyetlerning ichide öz alahidilikimizni tereqqiy qildurush, diniy we penniy chüshenchilirimizni özimiz qilalaydighan eng yüksek imkaniyette qéliplashturush we zamaniwilashturushni telep qilmaqta. Bundaq qilish üchün aldi bilen medeniyet we dingha bolghan türlük pozitsiyelirimizge aktip tesir körsitidighan tarixiy hadisilerni tépip chiqip xelqimizge bildürüsh we shu asasta toghra bolghan dunya qarash yétildürüsh meqsitide kitabning bu qismida medeniyetke intilip turghan, emma melum cheklimiler tüpeylidin chiqish yoli tapalmaywatqan xelqimizge toghra bolghan meniwi yönilish belgilep bérish meqsitide «xiristiyan dini biz ozuqlinishni xalawatqan yawropa medeniyitining özimu yaki emesmu?» Dégen témida izdinip, bu heqtiki deslepki qarashlirimizni kitabxanlar bilen ortaqlishimiz.

 

 

 

 

 

 

Birinchi bab

 

Diniy Etiqat we Xiristiyan dini heqqide omumiy chüshenche

 

Diniy etiqat insaniyetning baliliq dewridin hazirghiche dayim nazuk bir tema bolup keldi. Dinning xuda, adem we jinlar heqqide, tughum we ölüm heqqide, madda we roh heqqide bizge bildüridighanliri ilmiy tereqqiyatning musapisini belgülep keldi. Pelesepe, edebiyat, sennet we sotsologiye diniy etiqatlar tereqiyati bashtin kechürgen chighir yollarni boylap mengip özlirining güllengen deweirlirini yaratti.

Her bir dinning muqeddisatliri arisida ilahiy kitaplardin bashqa yene peyghember we peyghember warisliri temisi bar. Shundaq bolghachqa Xiristiyan dinidimu hezriti iysa (isa) dégen nam islam dunyasidakidek keng qollinilidighan isim bolup, ibraychidiki «yeshu’a» yaki suriyeniche «yeshu»din kelgen) peyghember arqiliq kelgen din bolup, bu dinning nami gérikchidiki «xiristos» dégen kelimidin barliqqa kelgen. «Xiristos»ning erebchidiki atilishi «mesih»tur. «Mesih» atalghusining menisi heqqide oxshimighan izahatlar bérilmekte. Bezilerning bildürüshiche, bu atalghu qedimki ibraychidin élinghan bolup, «xushxewer» yaki «muqeddes» dégen menini bildüridiken. Bezilerning heziriti iysani mesih, mesihni iysa déyishi buning bilen munasiwetlik. Biz buningdin «xiristiyan» yaki «mesihya» déyilgenlerning iysa peyghemberning emrimeruplirigha, wez-nesihetlirige we u arqiliq kelgen wehiylerge, yeni injilgha ishinidighanlarni körsitidighanliqini bileleymiz.

Uyghuristan rayonigha «xiristiyan», «iysa», «injil» dégen kelimilerning qachan kirip kelgenliki heqqide azraq bir nerse bilishni xalisaq tarixqa hawale qilishqa toghra kélidu. Xiristiyan dini miladi 1-esirde ottura sherqte meydangha kelgen bolup, u meydangha kelgende teshebbus qilghan eqidiliri muqeddes islam dinimizning rohigha tamamen uyghun idi. Xiristiyan dini meydangha kelgen dewrlerde tarim oymanliqi, jungghar oymanliqi, turpan oymanliqi, yette su rayoni we perghane tüzlengliki qatarliq keng ketken zéminlargha tarqilip olturaqlashqan ejdadlirimiz chong bostanliqlarni merkez qilip, etrapini orap turghan égiz taghlar we yaylaqlarda téxiche köchmen hayat kechürüwatqan türkiy qowmlerdin perqliq halda, medeniyti yüksek derijide güllen’gen sheher hayatini kechürüwatqan, yuqiri tereqqiyat basquchidiki fé’odalliq jemiyette yashawatqan idi. Bu waqitta uyghuristan rayonining gherb dunyasi bilen bolghan medeniyet we soda alaqisi qoyuq bolup, bu xil ewzel shara’it dinlarning özara tesir körsitishige paydiliq bolghan bolushi mumkin.

Ereb we rim tarixchilirining yézip qaldurghan xatiriliri we kéyinki arxé’ologiyelik tekshürüshlerdin melum bolushiche, miladi 3-esirge kelgende merkizi asiyadiki chong sheherlerde xiristiyan dinining chong mezhepliridin biri bolghan néstoriyan chirkawlirining bolghanliqi we bu dinning uyghurlar olturaqlashqan rayonlarda xéli keng tarqalghanliqi ashkarilinidu. Buningdin qarighanda yuqiridiki atalghularning tilimizgha kirgen waqtini we u heqte xelqimizning melum bir chüshenchige kelgen tarixini 1700 yildin ashti déyishke bolidu. (Alahide eskertip qoyushqa tégishlik bolghini shuki, u dewrdiki néstoriyan eqidisi bilen bügünki xiristiyan eqidisi otturisida asman-zémin perq bar bolup, tarixtikisining mahiyiti yerlik medeniyitimizni arqa körünüsh qilghan milliy kimlikimizge we hazirqi zamandiki islam eqidisige yéqin, kéyinkisi ottura sherq we yawropadiki qedimi yerlik dinlar bilen yughuruwétilgen.)

Bizge eng awwal xiristiyanliq heqqide mukemmel chüshenche bergen muqeddes kitab «quran kerim» we hedis sherifler bolup, bu kitablarda biz yuqirida tilgha alghan atalghu we isimlardin bashqa yene «nasara» dégen kelimimu bar. Nasara dégen söz pelestindiki nasire kentining ismidin kelgen bolup, iysa peyghemberning bu yerde tughulup din tarqatqanliqi we uning éytqanlirigha eng deslep ishen’genlerning nasirelikler bolghanliqi üchün, kéyin bu dingha étiqad qilghanlarmu «nasara» nami bilen atalghan. Buningdin qarighanda «xiristiyan», «mesihya», «nasara» dégen isimlarning dinimizda bildürgen meniside anche chong perq yoq.

Hezriti iysa eleyhissalam hayat waqtida bu dingha kirgenlerning sani nahayiti az bolup, u ölgendin kéyin murtliri asta-asta köpiyip, 4-esirge kelgende xiristiyan dini bir dölet dini halitige kelgen. Deslepte jemiyetning töwen qatlimidiki kishilerning ishenchisige érishken bu din kéyinche asta-asta dölet erkanliri we yuquri qatlam ahalilirimu étiqad qilidighan dingha aylanghan. Deslepte bu dinning tarqilishigha yehudiy dini qatarliqlarni destek qilip, jan-jehli bilen qarshi turghan yuqiri tebiqe kishiliri dinning téz sürette kéngiyishige taqabil turalmay, bu din arqiliq özlirining türlük menpe’etlirini qoghdap qélish meqsitide, xiristiyan dini rohaniylirini yalliwalghan we özlirimu arqa-arqidin bu dingha kirip, siyasiy, iqtisadiy we meniwi mesililerni bu din arqiliq bir terep qilip, xelqni idare qilghan.

Bu din dunyagha kelgen ottura sherqte yehudiy dinining nopuzi küchlük bolghanliqtin, xiristiyanliqning yéyilishigha imkan bermigechke, qedimki köp xudaliq dinlargha (butqa) choqunidighan rim dölitige qarap kéngiyishke bashlighan. U dewrde rim impériyesining hakimiyet ishlirini bir terep qilishta qedimki dinlar (butperestlik) döletning siyasiy éhtiyajini qamdiyalmighachqa, köp til we köp irqqa mensup bolghan herxil bidet dinlargha étiqad qilidighan xelqlerni idare qilishqa meniwi jehettin bir xudaliq bir dinning bolushini jiddiy teqezza qilatti we bu wezipini orundiyalaydighan yene bir dinmu yoq idi. Deslepte bu dölette yéyilishqa bashlighan bu din rim impériyesining yawropagha bolghan kéngiyishige egiship, bu rayondiki herqaysi milletlerge tarqilishqa bashlidi.

Xiristiyanlar deslepki mezgilde özlirining zulumgha uchrighanliqidin shikayet qilip, méhribanliqni tekitligen bolsa, miladiy 4-esirdin kéyin hakimiyet ishlirigha ariliship, özlirining ötmüshlirini untughan halda dölet qanunliri arqiliq yat dindikilerge zorawanliq bilen özlirining étiqadini wasite tallimay téngishqa bashlidi.

Ular güllen’gen dewrge kelgende ézilgüchiler, ach-yalingachlar we xarlanghanlar terepte turushtek bir qatar rehimdil mewqeliridin waz kéchip, «bu dinni qobul qilmighanlarning yashighinidin ölgini ela» deydighan qarashni tekitlep, dölet hakimiyiti bilen birliship, esli dindin asta-asta uzaqliship, bu dingha kirmigenlerge bolghan öchmenlikni küchep tekitligen we qan töküshni dinning emrimeruplirigha uyghun teriqide chüshendürgen.

Bir nechche esir ichide dunyadiki eng chong dingha aylanghan xiristiyanliq 7-esirning bashlirigha qeder erkin-azade tereqqiy qilip, insaniyetning nechche ming yilliq eqil-parasiti bilen bézep chiqilghan we diniy xususiyettin bara-bara uzaqlashqan.

Éytip ötüshke tégishlik yene bir muhim mesile shuki, xiristiyanlarning muqeddes kitabi 14-esirlerge qeder téxi toluq birlikke kélelmigen bolup, ular éytqan xudaning bu muqeddes sözliri yüzligen kitabta bir-birige oxshimaydighan bayan qilinghan. Muqeddes quran kerim arqiliq dindin uzaqlishiwatqan kishiler hörmetlinishke bashlighandin kéyin, xiristiyan dinining jelp qilish küchi tézdin ajizlap, kéngiyishi astilap qalghan we bir izda toxtap qalghan. Muqeddes din(lar)diki peyghemberlerni, kitablarni we u din(lar)diki tüp pirinsiplarni testiqlaydighan we ulardin asta-asta yiraqliship kétiwatqan kishilerge heqni batildin ayrip béridighan muqeddes quran kerim dunyagha kelgendin kéyin, ilgiriki ikki muqeddes din – yehudiy dini bilen xiristiyan dini, bolupmu xiristiyan dini özi peyda bolghan muqeddes tupraqtiki seltenitini islam dinigha ötküzüp bérishke mejbur bolghan. Intayin qisqa mezgilde ottura sherqte hakimmutleq orunda turghan xiristiyanliqning ornini islamning élishi allahning insanlargha körsetken bir möjizisi ikenliki ispatlanghan.

Quddus, sham qatarliq xiristiyanlarning bir qisim muqeddes jaylirining asta-asta musulmanlishishi xiristiyan dunyasida türlük endishilerni peyda qilip, buninggha qarshi jiddiy chare-tedbir izdesh kérek bolup qalghan. Xiristiyanlar islamning tarqilishini cheklep, qoldin ketken quddus qatarliq muqeddes jaylarni qayturuwélish üchün, bir tereptin keng kölemlik herbiy hazirliqlarni kücheytse, yene bir tereptin türkümlep missiyonérlarni teshkillep, parallil yönilishte heriket qilishni özlirining küntertipige kirgüzgen.

Xiristiyan diniy jemiyetliri islam eqidisige buzghunchiliq qilish üchün herbiy küchini chéniqturush bilen birge, missiyonérlargha meqsetlik halda quran bilimlirini we ereb tilini ögitip, islamiy döletlerge ewetip, musulmanlarning diniy eqidilirini meqsetlik türde qalaymiqanlashturup, üzlüksiz élip bérilidighan herbiy heriketlirige asas salghan. Missiyonérlar ichki jehette masliship bergen ehwaldimu, he dése meghlubiyet bilen axirlishiwatqan qanliq ehliselip yürüshliri közligen meqsetlirige yételmisimu, héchbolmighanda bügünki künde dunyaning her teripige tarqalghan keng kölemlik missiyonérlar teshkilatlirining qurulup qélishigha seweb bolghan.

Missiyonérliq heriketliri islam dunyasida küchlük tesirge ige bolalmighan bolsimu, qedimki bidet dinlargha ishinidighan rayonlarda özlirining közligen meqsetlirige az-tola yetken idi. Dunyada xiristiyan dinigha ishinidighanlarning nopusining téz köpiyishide tajawuzchiliq bilen parallil élip bérilidighan missiyonérliq herikitining oynighan roli nahayiti küchlük bolup, bu hadise ularning din tarqitishni mustemlikichi herbiy küchlerning dunyani, dunya bayliqlirini bölüshüwélishtin ibaret qanliq heriketliri bilen birge élip barghanliqi bilen intayin zich munasiwetlik.

Tajawuzchilarning yuqiri qatlam emeldarliri xiristiyan muxlislirining diniy rohaniliridin teshkillen’gen bolup, ular bir tereptin dinni suyi’istémal qilip xelqni aldisa, yene bir tereptin qoral arqiliq tehdit sélip, mustemlike rayon xelqlirini eneniliridin, yerlik medeniyitidin we diniy étiqadidin waz kéchishke mejburlidi. Ular diniy étiqadi ajiz, butperes we bedewi dinlargha ishinidighan, tereqqiyati arqida qalghan, namrat döletlerni bésiwélip, xelqning étiqadini özgertip, bayliqlirini talan-taraj qilghachqa, bu dingha kirgenlerning nopusi téz köpiyip, ishinidighanlarning sani bir milyardtin éship ketken.

Ular achközlük bilen shu rayon kishiliri arisidiki nahayiti az sanliqni teshkil qilidighan baylardin érishken urush oljilirining nahayiti az bir qismini shu rayon xelqining 99 pirsentini teshkil qilidighan namrat xelqning ijtima’i ishlirigha ishlitip, islamdin xewiri yoq yaki diniy étiqadi ajiz we yaki dingha ishenmeydighan töwen qatlam xelqining könglini mayillashturup, bir tereptin bayliq toplash meqsitige yetse, yene bir tereptin namrat ahalini pulgha sétiwélip, ular arqiliq din tarqitish meqsitige yétip, özlirining mustemlike rayonliridiki menpe’etini qoghdap qaldi.

Eyni waqitta yehudiy, xiristiyan we islam dini peyda bolghan rayonda yashighuchi xelqler bu üch din arisida yüz bériwatqan keskin riqabet ichide arqa-arqidin közini échip, heqiqetke eng yéqin bir dinni talliwélish imkaniyitige ige idi. Ular u chaghlarda bu üch dinni dunyadiki her qandaq xelqtin yaxshi chüshinetti we u heqte azade pikir yürgüzeleytti.

Kishiler axiri bu üch dinni islamiy meydanda turup testiqlaydighan, hayatning hemme tereplirini özige mujessemligen, insan bilen dunya, ka’inat bilen xuda otturisidiki munasiwetler, janliqlar bilen jansizlar, rohiyet bilen tebi’et otturisidiki baghlinishlar, tarix we kelgüsi mesililiri keng türde eqildin üstün bolghan bir xil möjize sheklide otturgha qoyulghan muqeddes quran kerimni özlirige yolbashchi qilip talliwaldi. Shuning bilen xiristiyan dinigha ishinidighanlar bu üch dindiki mahiyetlik perqlerdin toluq xewiri yoq yawropa, awstraliye, amérika qatarliq qitelerde köp sanliqni igiligen bolsa, islam dini küchlük bolghan asiya, afriqa qatarliq rayonlarda u yerlerdikidek kéngiyelmigen.

Din insanning eqliy énérgiyesidin yüksek bolghan küchni özige mujessemligen bolup, bir milletning uningdiki heqiqetni bayqishi her waqit nahayiti küchlük eqliy quwwetni telep qilghachqa, kishiler bundaq mesililerge yoluqqanda sezgür we yiraqni köridighan, millet we rayon kishilirining omumiy menpe’etini perwerdigarning iradisige uyghun halda qoghdap qalalaydighan meniwi bayliq igilirining bu mesilidiki yardimige mohtaj bolidu. Xelqimiz 21-esirning kirishi bilen tarixtiki herqandaq waqittikidinmu keskin bolghan siyasiy we iqtisadiy kirizis ichige kirip qalghandin bashqa, yene bir qétim balayi-apetning uruqini tériydighan étiqad kirizisi ichige kirip qalidighandek turuwatidu. Buni bir tereptin islamiy chüshenchilirimizning dewrge uyghunlishalmighanliqi keltürüp chiqarsa, yene bir tereptin xiristiyan din tarqatquchilirining pursetni ching tutup, étiqadimizgha buzghunchiliq qilish heriketlirining qanat yéyishi keltürüp chiqiriwatidu.

Xelqimiz bir tereptin özlirining ming yildin béri dawamliship kéliwatqan islamiy étiqad adetlirini enenilirimiz asasida qoghdap qélishi, bizning islamiy chüshenchilirimizge yat bolghan rayon xaraktérlik islamiy eqidilerning singip kirishini cheklishi, yene bir tereptin yat dinlarning, yeni xiristiyan dinining étiqadimizgha sighdilip kirip, milliy birlikimizge ziyan sélishining aldini élishi kérek boluwatidu. Yuqiriqi ehwallarni nezerge élip, islam dini, xiristiyan dini we uyghur milliti heqqide semimiy bir niyette oylinip béqish meqset qilinghan bu kichikkine xizmitimizge janabiy allah paydiliq yol körsetküsi, amin!

Bügünki künde xiristiyan missiyonérlirigha oxshash özining eqidisini dunya miqyasida teshwiq qilishni alahide küntertipke kirgüzgen, bu ish üchün siyasiy, iqtisadiy we eqliy jehettin sistémiliq küch chiqiriwatqan yene bir teshkilat yoq. Ular meqsetlirige yétish üchün nurghunlighan döletlerning hakimiyet küchini, iqtisadiy küchini we meniwi bayliqlirini ishqa séliwatidu. Ular aran-aran turghan xelqimizning bashqa ghemliri yetmigendek, bizning béshimizgha éghir kün kelgen bu peytni diniy étiqadimizni özgertiwétishning pursiti dep bilip, xelqimiz ichidiki türlük tehditlerdin qachalmaydighan, rohiy jehettin késel, xaraktéri ajiz ademlerning gejgisidin aldi. Uningdin bashqa bügünki islam dini biz bu muqeddes din bilen izzetlen’gen eshu yillardiki dindin perqliq yosunda tereqqiy qilip barghachqa, umu türlük guruppilargha parchilinip, ixtilaplarmu keskinliship ketkechke, bezi guruppilar özlirining türlük meqsetlirige yétish üchün xelqimizni dessep ötidighan köwrük qilip, diniy étiqadimizgha, xiristiyan muxlislirigha oxshash shekilde xelqimizge yat bolghan bir türdiki islamiy teshwiqatni küchep dawamlashturmaqta.

Xiristiyan missiyonérlar teshkilati we gheyriy mezmundiki islamiy teshwiqatchilar üchün uyghurdek bir milletning menggülük ziyan tartishi yaki millet süpitide yoq bolup kétishi we yaki esirlep xorluq ichide yashishi bir chiwinning tughulushi yaki ölüshige oxshash héchqanche ish bolmighachqa, ular bu xeterlik oyun ichige millitimizni tartip kiriwatidu. Ular her da’im béshigha éghir kün kelgen uyghurlargha hésdashliq qiliwatqan qiyapette meydangha chiqmaqta. Ular heqiqeten heqqaniy bir étiqadni teshebus qiliwatamdu? Ularning teshebbus qiliwatqanlirini bizdin kolliktip eqil paraset jehette üstün turidighan yaki xélila üstün turidighan özlirining diniy mewjutluqini milliy mewjutliqi bilen birge qoghdap qéliwatqan bizge étiqad jehettin alahide oxshiship kétidighan milletler chüshinelmey qéliwatamdu? Bu ademning közige hereng-sereng körünidighan, bizning öler-tirilishimiz bilen kari yoq, ölgendin kéyinki teqdirimizge bekrek köngül bölidighan missiyonérlar heqiqeten heqiqetke wekillik qilalamdu? Ular rastinla biz uyghurlarning milliy menpe’itige köngül bölüwatamdu? Ular rastinla shundaq méhriban, yardemxumar, aq köngül we heqqaniyetchimu? Ular heqiqeten sizning milliy teqdiringizge köngül bölemdu yaki sizni bir künlik ma’ash élip ishlewatqan xizmitini ghelbilik orunlashning qurbani qiliwatamdu? Bu heqte azraqla bash qatursingiz mesilining mahiyitini asanla chüshiniwalisiz. Andin hijiyishlarning yalghanchiliq, méhribanliqlarning saxtipezlik, köyünüshlerning ziyankeshlik ikenlikini hés qilalaysiz. Siz da’im ularningkini toghra dep testiqlighan chéghingizda hemme ishlarning aptomatik yürüshüwatqanliqini, ularning chirayigha külke yügürüwatqanliqini, özingizning qimmet qarishini otturgha qoyghanda, ata-bowiliringiz heqqide sözlewatqanda chiraylirining tömürdek tatirip, daghdam ochuq turghan ishiklerning taqiliwatqanliqini köreleysiz.

Biz bu heqtiki bezi mesililerge tebi’iy yosunda jawab bérish we yekke-yégane quran bilen dunyada bir-birige oxshimaydighan, ular toghra dep kökke kötürüwatqan wekil xaraktérgha ige töt xil injilni sélishturup, toghra yolni özingizning talliwélishi üchün bu erzimes emgikimizni sizge teqdim qilimiz.

Biz bu emgikimizde xiristiyan dinining muqeddes kitabi bolghan injillardin parchilarni élip, 2000 yildin béri xiristiyan dunyasida dawamliship kéliwatqan bu din heqqidiki nopuzluq eserlerdin neqil keltürüsh usuli arqiliq izdinishimizni dawamlashturimiz. «Bu kitablar qachan, kimler teripidin yézilghan? Ilgiriki nusxiliri kéyinkilirige oxshamdu? Oxshisa qaysi tereplerdin oxshaydu? Oxshimisa qaysi tereplerdin perqlinidu? Qedimki dep körsitiliwatqanliri heqiqeten qedimki nusxilirimu? Qollinilghan yéziqlar heqiqeten eyni dewrdiki yéziqqa wekillik qilamdu? U kitablarning mezmunliri qandaq? Uningdiki alem we hayatliq heqqidiki bilimler 21-esirning bilim dunyasi bilen birdekmu? Töt aptor teripidin xatirilen’gen injil nusxilirida qandaq perqler bar? Bar bolsa qismen tereplerdimu yaki keng kölemdimu?» Dégen so’allarni chöridigen mezmunlar arqiliq, bir obdan dini tursimu, yenila ularning din tarqitish obyéktigha aylinip qalghan uyghur xelqige bu dinning mas kélidighan yaki kelmeydighanliqi heqqide diniy nuqtidin biterep meydanda turup, emeliyetni chiqish qilghan halda toxtilimiz.

Bir ademning dingha étiqad qilish yaki qilmasliq erkinliki bolghinidek, bir milletningmu bir dingha étiqad qilish yaki qilmasliq erkinliki bolidu emesmu!? Kishiler tarixtin béri özliri duch kelgen yéngi sheyiler heqqide pikir yürgüzmey turup, qara-qoyuq qobul qilghan emes. Bir milletning jama’et pikiri yéngi sheyilerge tutqan pozitsiye jehette belgilesh xaraktérge ige bolup, u duch kelgen yéngi sheyilerni yaki yéngi sheyilerning bir qismini tallaydu yaki shalliwétidu. Jama’et étrap qilmighan nersining yaxshiliq élip kélishi yaki xeyrlik bolushi mumkin emes.

Bizningmu xuddi talaylighan gherb we ottura sherq té’ologlirigha we diniy jemiyetlerge oxshash dinni özimizning milliy menpe’eti asasida tetqiq qilish we toghra jama’et pikiri hazirlap, xelqimizge toghra yolni belgilep bérish heqqimiz bar. Bizning ilmiy izdinishlirimiz gherblik we ottura sherqliq din missiyonérliridek he dése bir étiqadni yaki bir mezhepni wasite tallimay inkar qilishqa yaki shu xil étiqadtikilerning dinini özgertishke qaritilghan bolmastin, nechche ming yillardin béri xelqimizning hayat we pelsepe chüshenchiliri bilen birliship ketken, islam bayriqi astida muhapizet qilinip kéliniwatqan milliy kimlikimizni perwish qilishni meqset qilidu.

Biz tetqiqatimizda oxshimighan töt xil injilni merkez qilip turup, bizning muqeddes kitabimiz quran kerimni ret qiliwatqan, bizning öler-tirilishimiz bilen kari yoq, rohiyet tüwrükimizni ghulitishqa urunuwatqan bir qisim missiyonérlargha, ular mensup bolghan étnik toplardin yétiship chiqqan nopuzluq bilim igilirining ilmiy tetqiqat netijiliri arqiliq reddiye bérimiz.

Bizning bu heqte izdinish jeryanida neqil keltürgen oxshash bolmighan töt xil injil perwerdigarimiz teripidin hezriti iysa peyghemberge chüshürülgen muqeddes kitabning özi bolmighanliqi üchün, kitabxanlarning bashqiche qarashta bolup qalmasliqini alahide tekitleymiz. Chünki quran kerimdin bizge kelgen melumatqa qarighanda, iysaning ümmetliri heqiqiy dindin chiqqandin kéyin yaki ular muqeddes dep qarighan kitab küchtin qalghandin (özgertiwétilgendin) kéyin islam dini dunyagha kelgechke, biz uyghurlar bir-birige oxshimaydighan bu kitablarni küchke ige dep qarimaymiz. Biz bu eserde neqil keltürüwatqan oxshimighan kitabi muqeddeslerni hezriti iysa peyghemberning hayatidin nechche esir kéyin her kim özaldigha xatirileshke bashlighachqa, uningda éytilghan sözler we bayan qilinghan hékayiler bu dingha düshmenlik bilen kirgen ümmetler teripidin burmilanghan bolup, uning nahayiti köp qismining hezriti iysa eleyhissalam bilen héchqandaq baghlinishi yoqtur.

Biz uyghurlarning diniy chüshenchiside hezriti iysa eleyhissalam allahning bir kelimisi bilen dunyagha apiride bolghan resuldur, mesihtur, nebidur. Uninggha allah teripidin nazil qilinghan muqeddes kitabning ismi quranda tilgha élinghandek, bizge bügün toluqi bilen yétip kélelmigen yaki din dunyasidin yoshurun tutuluwatqan «injil»dur.

Biz toxtalmaqchi bolghan u kitablarda hezriti iysa eleyhissalam süpetlen’gen «xudaning oghli», «perwerdigar», «muqeddes roh» qatarliq atalghular bilen allahning hezriti iysa eleyhissalamgha wehiy qilghan kitabi injilning we allahning resuli bolghan hezriti iysa eleyhissalamning héchqandaq alaqisi yoqtur. Bu süpetleshler bügünki künde özlirini bu dinning ümmiti dep qarighan xelqler muqeddes bilidighan kitablargha ularning xiristiyan dinidin ilgiriki bidet dinliridin yéngidin kirgen nersilerdur.

Yuqiriqi seweblerdin biz töwendiki izdinishlirimizde uyghuristanliq qérindashlirimizgha qolayliq bolsun üchün, shundaqla islamdin ilgiriki xiristiyanliqni islamdin kéyinki xiristiyanliq bilen, islamdin ilgiriki resul namini islamdin kéyinki bu kitablarda tilgha élinghan nijatkar bilen, islamdin ilgiriki muqeddes kitab namini islamdin kéyinki xiristiyan dunyasidiki oxshimighan töt kitab bilen perqlendürüsh üchün, islamdin ilgiriki xiristiyanlarni ehli kitablar, islamdin kéyinkisini xiristiyanlar, islamdin ilgiriki resul namini hezriti iysa eleyhissalam, islamdin kéyinki xiristiyanlar muqeddes bilidighan kitablarda tilgha élinghan nijatkarni jizes nami bilen, islamdin ilgiriki muqeddes kitabni injil, xiristiyanlar muqeddes bilidighan islamdin kéyinki muqeddes kitablarni bible metta, bible markos, bible luqa, bible yuhanna (we bible logiye)… qatarlq namlar bilen ataymiz. Shuning bilen birge, yüz bergen we yüz béridighan türlük xataliqlarning aldini élish üchün, qérindashlirimizdin bu namlarni yuqiriqi pirinsip boyiche qollinishni töwenchilik bilen iltimas qilimiz.

Xiristiyanliqning esli menbesi oxshimaydighan türlirini tapqili bolidighan «bible» namdiki töt kitab bolup, bu perqliq kitablar köp bésilish jehette dunyada birinchi orunda turghan bilen, oqulush jehette undaq bolmasliqi mumkin. Chünki bu kitablarni neshir qiliwatqanlarning meqsiti dingha meblegh sélish üchünla emes, sodidin kélidighan bir türlük paydigha meblegh sélish üchün bolghachqa, ularning ishtihasining chongiyishigha egiship, kitab terjime qilinghan tillarning sanimu on mingdin éship ketken. Biz uyghurlar duch kelgen kishilik hoquq depsendichiliklirining qanchilik derijige bérip yetkenlikini bilmeske séliwatqan, bu heqqaniyetsizlikler üchün xelqara sorunlarda bir éghiz lilla gep qilip qoyush xushyaqmay kelgen diniy jemiyetler bir tereptin bizge milliy zulum séliwatqan tajawuzchilar bilen éghiz-burun yalashsa, yene bir tereptin ölüsh aldida turghan méyitning namizini chüshürüsh zörüriyiti tüpeylidin oqup qoyulidighan kitablirini kötürüshüp, xuddi alwastilargha oxshash bizni untulup ketken bulung-pushqaqlardin izdigini we bu kitabni tilimizgha terjime qilip bolushi ajayip bir «möjize».

Insaniyetning 21-esirigiche özlirining milliy mewjutluqini saqlap kélip, atalmish «dunyaning yéngi tertipi» tekitlen’gen, xelqara kishilik hoquq heqqidiki qanunlarni öz tilida oqushqa muyesser bolalmighan bu xelqning tallash erkinliki bolmighan ehwalda bashqa étiqadlargha ishinishke mejbur qiliniwatqanliqi bizning tajawuzchilardin azad bolmay turup, xelqaradiki yene bir tiragédiyege teyyar qiliniwatqanliqimizning yene bir janliq ispatidur.

Dunyada eng köp tiraj we eng köp tillarda bésilidighanliqi bilen nami chiqqan bu kitabning alahidiliki zadi qandaq? Qachan xatirilen’gen? Qandaq toplanghan? Qandaq neshr qilinghan? Bu kitab rastinla missiyonérlar teripidin éytiliwatqandek muqeddesmu? U heqiqeten insanlarni nijatliqqa érishtürgüchimu? U rastinla heqiqetke wekillik qilamdu? Bu so’allargha jawab tépish üchün urunup béqishqimu elwette heqqimiz bar.

Dunyadiki bir-biri bilen oxshimighan diniy qarash tüpeylidin kélishelmeydighan missiyonérlar teshkilatliri uyghur we uyghuristan mesiliside oxshash qarashqa kelgen bolup, ularning hemmisi milliy hakimiyiti bolmighan, özining milliy menpe’etlirini öz küchige tayinip qoghdap qélishta qiyinchiliqqa uchrawatqan, diniy telim-terbiye erkinlikidin mehrum qaldurulghan, siyasiy, iqtisadiy we meniwi tereplerdin milliy bohrangha uchrawatqan xelqimizni tar yerge qistap, milliy birlikimizge tüptin qarshi bolghan, xelqimizning parlaq istiqbalini xireleshtüridighan bir qatar pa’aliyetlerni élip bérip, pakittin xewiri yoq, aq-qarini chüshenmeydighan awam xelqni xata yolgha bashlimaqta.

Missiyonérlar merkizi asiyadiki we uyghuristandiki kishilik hoquqliridin mehrum qilinghan xelqimizning yénida «qutqazghuchi» qiyapette meydangha chiqip, diniy jemiyet, chérkaw we mekteplerni qurup, ilim-meripet we insaniy hayatqa telpünüp turuwatqan xelqimizning héssiyatidiki ajizliq tereplerni tutuwélip, burnining uchidiki meqsetliri üchün gödek yash-ösmürlirimizni wasite qilishqa urunmaqta. Bir qisim kishilirimiz azghine menpe’etni dep kelgüside milliy birlikimiz ichide qanliq weqelerni keltürüp chiqirish éhtimali bolghan, idiyeni chiritidighan bu hadisilerge eqil közi bilen qarimaywatidu.

Yéngidin ösüp yétiliwatqan yash-ösmürlirimiz a’ililerde uyghurlargha xas bolghan milliy, diniy, siyasiy, iqtisadiy, exlaqiy terbiyege érishelmey, biwasite özige paydisiz bolghan missiyonérlar herikitining tesirige uchrighachqa, kündilik turmush we dunya qarash jehettin islamiy chüshenchilirimizge yat bolghan adetlerni shek-shühbisiz dep qobul qilmaqta. Anilirimiz, qizlirimiz milliy we diniy terbiyening sirtida qalghanliqi üchün yaki xurapiy we radikal diniy eqidilerge chirmilip qalghanliqi üchün, ishimizni buzidighanlarning netijisi tüzeydighanlarningkidin zor bolmaqta. Wetinimizge her waqit tesir körsitip kéliwatqan gherblik gheyriy islamiy we xiristiyan missiyonérliri ajayip méhriban qiyapetke kiriwélip, qoligha ögitiwalghan qérindashlirimiz özining kélip chiqishidin nomus qilidighan, diniy étiqadimizgha öchmenlik bilen qaraydighan gheyriy dinlardiki radikal chüshenchilerde chong bolmaqta.

Hazir xiristiyan missiyonérliri we gheyriy islamchilar nahayiti köp iqtisad ajritip, diniy étiqadi xitay kumunistliri teripidin zeyipleshtüriwétilgen, musteqil halda aq-qarini perq ételmeydighan, janbaqar, xushametchi, munapiq ziyalilirimizni sétiwélip, her türlük kitab, jurnal, filim we ün-sin mehsulatlirini ishqa sélip bichare xelqimizning béshigha yene bir qétimliq balayi-apetning sayisini tashlawatidu. Bizning néme üchün bundaq dewatqanliqimizni azraqla eqli bar her qandaq adem chüshineleydu. Biz yoq hésaptiki weten millet dawayimizgha a’it radi’o, téliwizor, kino, tiyatir, gézit jurnal we mejmu’e qatarliq neshir boyumlirimizni weten’ge tarqitalmaywatimizyu, bizningki bilen oxshashla xitay dölet chigirisi ichide cheklen’gen, missiyonérlarning u türdiki xiristiyanliqqa we gheyri islamgha a’it neshir boyumliri xelqimiz arisida kengri hem qolay bir shekilde tarqiliwatidu. Bu yerde xitay hökümiti bilen xiristiyan we gheyri islam missiyonérliri qilishqan, milliy menpe’etimizni bughidighan bir ichki kélishimning meqsetlik türde ijra qilniwatqanliqi, ular öz meqsetlirige yétish üchün melum mezgillik shériklik munasiwet ornatqanliqi besh qoldek éniq tursimu, bu mesilige xelqimizning qayturiwatqan inkasi aktip bolmaywatidu. Eger undaq ehwal yoq déyilgen teqdirdimu uyghurlarning milliy we diniy étiqadini özgertish, suslashturush yaki yuqutiwétish üchün ular bir-birining qiliwatqanlirini körsimu körmeske séliwatidu. Bizning diniy étiqadimiz ajizlap, xelqimiz bir rohiy tüwrükke éhtiyaj buliwatqan, diniy jemiyetlirimiz xelqimizning diniy hésiyatini qoghdap qélishning bixeter yolini tépishqa ajizliq qiliwatqan, bash qaturalmaywatqan mezgilde, ular chaqqanliq bilen xizirning saqilini taqap, dunyaning oxshimighan yerliride xelqimiz topliship olturghan rayonlarda bolupmu uyghuristan, qazaqistan, qirghizistan, özbikistanning sheherliride peyda boldi. Bizni islam dunyasimu, xiristiyan dunyasimu aldimaqchi boliwatqan bundaq bir künlerde étiqad, millet we gheyri étiqad heqqide öteshke tégishlik mejburiyetlirimizni ada qilsh hemmimizning bash tartip bolmaydighan burchimiz ikenlikini unutmasliqimiz lazim.

Biz eqliy, siyasiy, herbiy we iqtisadiy jehettin bizge tehdit élip kéliwatqan, bizni tügimes balayi-apet patqiqigha tiqip qoyushni pilanlawatqan gheyri diniy küchlerge teng kélelmisekmu, ata-bowalirimizdin miras qalghan, özimizni türlük tashqiy ziyankeshliklerdin qoghdap qalalaydighan parlaq milliy medeniyet we pakiz bir uyghurgha xas xaraktérdiki islamiy étiqadqa igemiz. Biz uyghurlarning béshimizgha kéliwatqan kelgülikler bizge oxshaydighan xelqlerning béshigha héchqandaq bir dewrde kelgen emes. Biz millet süpitide bügünki zamaniwi milletlerde bolushqa tégishlik nurghun nersilerdin mehrum qéliwatimiz. Düshmenning küchlüklikidin emes özimizning bixestelikidin qanliq tiragidiyelerni béshimizdin kechürüshke mejbur boliwatimiz. Étiqad meseliside segek bolmisaq, özimizni, milliy kimlikimizni qoghdap qélish u yaqta tursun tariximizgha, milly medeniyetimizge, milyonlighan qehrimanlirimizning issiq qéni bedilige kelgen ana wetinimizning nam sheripige dagh tekküzüp, dost-düshmen aldida menggülük pushaymangha qalimiz. Qoral arqiliq qarshi turidighan nersilernighu cheklep qalalmiduq, qoghdap qélish imkaniyitimiz 100 pirsent qolimizda bolghan islami eqidimizni yisimu-yimisimu kün ötüp kétidighan bir qacha «umachqa» tégishiwetsek ejdadlirimiz we kelgüsi ewlatlirimiz aldida yüz kélelmeymiz. Bir ademning özige a’it gunah ishlishi anche chong mesile emes, chünki uning jawabini özi béridu. Birimiz yaki bir qanchimizning weten-milletni xata yolgha bashlap ishligen gunahimizning jawabini kim béridu?! Néme bolsaq bolup özimiz-özimiz bilen ketseqqu yaxshi, özimizning paskinichiliqi bilen milly medeniytimizni, dini étiqadimizni, muqeddes tupriqimizni, xelqimizning milliy ghururini, kolliktip istikini bulghashqa héchqandaq heqqimiz yoq. Xelqimizge ich aghritayli! Ular bizni bu dehshetlik éghir künlerdin qutulushqa bir kishlik hesse qosharmikin dep béqip chong qildi, oqutup qatargha qoshti. Biz bir kéchidila yer astidin köklep chiqip qalmiduq. Bizni terbiylep yétishtürüsh üchün xelqimiz az bedellerni tölimidi. Bizning yetilgenlikimizning özi xelq aldida bir türlük mejburiyetke buruch bolghanliqimizdur. Janabi allah «qan-qérindashliri, weten we milliti üchün paydiliq xizmetlerde bolarmikin» dep bizge eqil-paraset, bilim-hikmet we hüner-senet berdi. Dindin chiqip ketmigen bolsaqla, qilghan yaxshi-yaman ishlirimizning axirqi hésapta sürüshtürilidighan zamani kélidighanliqini obdan bilimiz. Eqilni, parasetni, bilimni, hünerni xelqingning bexti üchün ishlettingmu yaki zawal tépishi üchünmu?-Dep soralghanda néme dep jawab bérishke hazirlinishimiz lazim. Bilim we eqide aldi bilen öz wetiningizge mensuptur. Xelqimizning türlük menpe’etlirige, étiqad we örp-adetlirige zit bolghan «bilim» we «eqide» meyli u kimde bolsa bolsun idiyimizni chiritip, bizni gunahqa bashlap, xelqimizni menggülük qulluq qepizige bent qilidighan epsundur. Arimizda kimlerningdur ottura sherqliq bilen uchrashqanda ereb, yawropaliq bilen uchrashqanda in’giliz, jungguluq bilen uchrashqanda xitay bolghusi kéliwatidu. Biz undaqlarni öz qelbidin chiqiwatqan sadani anglap béqishqa dewet qilimiz. Ularning intiliwatqini hakimiyet, qudretlik milliy dölet, herbiy hoquq, pakiz étiqad we ejdadlirimizningkidek shan-sherep bolup, ösüp yétilishidiki melum bir terbiyening binormal bolghanliqi sewebidin küchlüklerning arqisidin diwanidek egiship yüriydu. Biz ulargha seltenetlik tarixidin, parlaq milliy medeniytidin, pak-pakiz islamiy eqidisidin, nur chaqnap turidighan milliy kimlikidin her waqit pexirlinidighan roh ata qilishimiz kérek. Biz yene uyghuristanliqlardin bashqa qérindishimizning, islamdin bashqa dinimizning yoqliqini, bashqilirining ötkünchi we saxta ikenlikini her waqit untup qalmastin, özimizning türlük diniy munasiwetlirini eqilge uyghun shekilde tengshep turishimiz, bashqilar bilen riqabette bille yashashni ügünishimiz, héch bir zaman milliy kimlikimizni xireleshtüridighan weqe we hadiselerning ishtirakchisi bolup qalmasliqimiz lazim. Yatlar teripidin qiliniwatqan din we étiqad heqqidiki tatliq sözler, biriliwatqan shirin-shéker wedilerning we siz érishken saqaldiki ashning arqisida néme barliqini oylap körüng. Eger allah sizge shundaq bir ilham bexish étip, u yerdiki heqiqi menzirini körelisingiz idi, qattiq qara bésip kétiwatqandek chüchüp, yaratquchidin baldurraq oyghutiwétishni telep qilghan bolattingiz.kéling qérindishim, ejdadlirimiz üchün, weten üchün, millet üchün, hör-azat kélechikimiz üchün özümizni qoghdap qélishning eng axirqi qorghini bolghan uyghuristan islam medeniytini birlikte qoghdap qalayli! Semimiy niyette, yekke allahqa tewekkül qilip niyet qilsaq, biz uyghuristanliqlarning rohiy dunyasida nur chaqnap turghan «quran kerim» bizning zéhnimizni urghutup, milliy zulumdin qutulishimizgha ilham bexish étidu.

Diniy étiqad meseliside hemmimizning bir éghizda «bolidu» bir éghizda «bolmaydu» dep irade bildürishke tégishlik nuqtilarda, janabi allah bizge paydiliq bir tereptin medet bersun! U bizni özi nepretligenlerning emes, meghpiret qilghanlarning qatarida qilsun!…Amin!

 

Ende

 

06.03.06

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ikkinchi bab

 

Muqeddes Kitaplar we Bible heqqidiki bezi mesililer

 

Biz kitabning aldinqi baplirida tilgha alghandek biblening téxiche neshir qilinmighan, oxshimaydighan we kemtük dep qaralghan yüzligen nusxisidin bashqa xelqara xiristiyan jemiyitining ruxsiti bilen bésiliwatqan metta bibeli, markos bibeli, luka bibeli we yuhanna bibeli qatarliq töt türlük nusxisi bar

Xiristiyan dunyasida «saxta bible» we «rast bible» dégen atalghu nahayiti köp qollinilidu. Ularning qarishiche saxta dégenlirining ichide téxi biz yuqirida namlirini tilgha alghan töt türlük oxshimaydighan nam bilen atilidighan bibleler yoq bolup, bu töt biblening yiltizi bir kitabmish. Ejiba bu töt biblening ottursidiki periqler héchnimige erzimemdighandu?

Biz kitabimizning bash teripide tilgha alghandek miladi 2-esirdin kéyin xiristiyan dunyasida bashlanghan oxshimaydighan bible we sani igikendidin köp bolghan kitablar heqqidiki talash-tartishlar 1 ming 800 yildin kéyinki bügünki kündimu dawamlashmaqta. Xiristiyan mezhepliri özlirining qolidikidin bashqa biblelerning özgertiwetilgenliki we saxtiliqi heqqide detalash qilishmaqta. Bu talash-tartishlar jeryanida kishining alahide diqqitini tartidighan bir ish bir zamanlarda metta biblesining saxta kitabqa chiqirilghanliqi we kéyin yene xiristiyan jemiyetliri teripidin testiqlanghan töt biblening terkiwige kirgüzilgenlikidur. Eger hazirqi metta biblesi héch waqit cheklenmigen déyilse, u zaman hazirqi yéngi ehdide yer alghan metta biblisige oxshimaydighan yene bir metta-2 biblesi otturgha chiqqan bolidu. Cheklen’gen metta biblisigha «pütükler» menasini béridighan «logi’a» dégen namni bergen idi. Riwayet qilinishiche matta bu pütüklerni jizes téxi hayat waxtida uning bilen birge yürgen künlerde qelemge alghanmish. (1) Bu kitab undaq bolishigha qarimay ming yillardin béri yawropa chirkaw jemiyetliri teripidin saxta kitablar tizimlikige kirgüziwétilgen bolup, téxi dunya jama’itige ashkarilanmighan (2).

Metta teripidin xatirlen’gen bu pütükler willi’am ramseyning bildürishiche hezriti iysa (yesus) kirsitqa mixlinishtin awalqi jeryanlarni yorutup bergen bolup, téximu emiliyetke uyghun bolushtek alahidiliklerge ige iken. E.kelletning baltimorede neshir qilinghan «the short history of religi’ons» dégen kitabning 1962-yilliq neshiri 169-bettiki melumatidin qarighanda bu kitab hezriti iysa (yesus) kirsitqa mixlanghandin kéyin yézilghanmish. Uning éytishigha qarighanda hezriti iysa kirsitqa mixlanghandin kéyin, u hayat waqtida iman éytqanlar arqa-arqidin dindin chiqip kétish ewj alghaniken, metta bu yaman weziyetni konturul qilish üchün «pütükler»(logi’e)ni xatirege alghan iken. Yene bezilerning déyishiche «pütükler» muqedes kitablarda tilgha élinghan injilning özi bolushi natayin bolup, injil dégen kitab (qandaq derijide özgertiwétilgen yaki özgertiwetilmigen bolishidin qetiynezer)ning saqlinip kelginining eng awalqisi gérmanche xatirelen’gen «qu’elle» (qaynaq yaki bulaq) dep atalghan qedimki qol yazmidur. Bu kitabning qol yazmisimu ghayip bolghan. Ti’olog harnak u kitab heqqide xatirelen’gen melumatlar asasida kitabni eslige keltürüsh üchün tirishqan bolsimu ghelbilik bolmighan. «Qu’elle» ning hazirqi nopuzluq töt bibledin burunqi kitab ikenlikide shek yoqken. Uningdin bashqa w.k. Lowther klarkning «konkise bible kumuntary» dégen kitabining 693-betide déyilishiche markos biblesi dep atalghan hazirqi markos biblesige oxshimaydighan, yene töt bibledin ilgiri xatirelen’gen bir kitab heqqidimu melumatlar bar. Markosning kéyinki sergüzeshtiliri pitros bilen birlikte ötken bolup, bu jeryanda u özining jizes heqqide bilgenlirini tertipsiz bir shekilde xatirligenken. Del shu kitab tüzeshtürülüp hazirqi markos biblisi dunyagha kelgenmish. Biz yuqirida tilgha alghan üch dane qedimi qol yazma hazir xiristiyan dunyasida étrap qiliniwatqan töt türlük bibledin ilgiri heqiqi étiqadchilar teripidin qelemge élinghan kitab bolghanliqigha qarimay iz déreksiz ghayip bolghan.

Yoqurda bayan qilghinimizdek hazirqi biblede yer alghan töt kitabtin bashqa biblilerningmu bolghanliqini bezi muqedds kitablardin we din tetqiqati arqiliq bileleymiz. Bu heqtiki eng nopuzluq delilni yene «luka biblesi» din tapqili bolidu. Jizesning sadiq shagirtliridin luka özining yazghan bibleside «béshimizdin ötken ishlarning heqiqetlirini, bizdin ilgiri ötken talay kishilerning öz béshidin kechürgenliri, öz közi bilen körüp, öz qulqi bilen anglap we bashtin-axir xatirligenlerning asasida, nurghun kishilerning kitab yézishqa kirishkenlikini körüp, menmu mumkin bolghan qol yazmilar ning hemmisini estayidil oqup chiqip tetqiq qilish arqiliq peziletlik te’ofilosqa oxshash bu kitabni yézishni munasip kördüm» dep yazidu. Hazirqi nopuzluq töt bibldin zadi ikki danisi yeni mette we markos bibleliri lukkadin ilgiri yézilghinigha raxmen ulardin bashqa bek köp injil heqqide kitab yazghanlar kimler bolushi mumkin? Xiristiyan chérkawliri bundaq so’allardin ming yillardin béri özini qachurup keldi yaki müjimel bayanlarda boldi. Lukas hezretlirining bu bayanlirigha köre hazir kishiler bible (injil) dep qarawatqan töt nopuzluq kitabqa oxshaydighan pütüklerni yazghanlar biz bileligenlerdinmu köp bolushi mumkin. Démek buningdin hazir kishiler bible(injil) dewatqan kitab injilning özi bolmastin injil heqqide yézilghan bibliler dégen xulase chiqidu.

Töt injil yézilishtin awal uninggha asas bolghan bir kitabning barliqi heqqide muqeddes kitablarda mexsus bayanlar bérilgen. Islam alimi ibin hazmaning éytishiche hezriti iysa eleyhissalam hayat waqtida injilning nazil qilinghanliqi we qelemge élinghanliqi, meryem oghli wapat bolup uzaq ötmey yeni 2-esirge kelgüche bolghan ariliqta kapirlarning we yudestlarning xiristiyan étiqadchilirigha qaratqan wehshiy iskenjiliri we diniy étiqad erkinlikini boghidighan pashistik siyasetliri tüpeylidin étiqadchilar jamesi kitabi muqeddes-injilni köngüldikidek muhapizet qilalmay qalghan.

Hezriti iysa eleyhissalam alemdin ötkendin kéyinki üch esir uning toghra dinining jahalette qalghan yilliri bolup, hökümran siniplarning zeherxendiliki we buzghunchiliq qilishi, kitabning rohini özlirining menpe’iti asasida izahlashqa serip qilghan emgekliri netijiside 4-esirge kelgendila kitab ehli bilen tajawuzchilar arisida bir türlük sülhi (ular dinni qubul qilidighan, bular kitabni ularning menpe’etige mas kélidighan tebligh qilidighan) shekillinip xiristiyan dini dölet we döletler étrap qilidighan bir dingha aylanghan. Uningdin ilgiri injilni oqughanlar we köpeytkenler we yene u heqte kitab yazghanlar qattiq nazaret astigha élinghan. Insaniyet jahalet ichide qalghan bu üch esirde hezriti iysaning heq dinining muqeddes kitabi bolghan injil buzghunchiliqqa uchrap, étiqadchilar dindin uzaqlashturulghan. Hazirqi bibleler asasi qismi ghayip bolghan injil parchilliri we shahitlarning éytqanlirigha asasen taki yéqinqi esirler giche özgertilip we köpeytilip yézilghanliqining sewebi udur …

Tarixi melumatlargha qarighanda bezi rayonlarda hezriti iysa eleyhissalam bu alemdin xoshlashqandin kéyinki bu üch yüz yil ichide, turalghusidin hezriti isagha we kitabi muqeddes injilgha we injil heqqidiki bayanlargha a’it her qandaq bir matériyal we étiqadchi bayqilip qalghan a’ililer ölüm jazasigha buyrulatti, menggülük türmige tashlinatti yaki ömürlük qul qilinatti. Din heqqidiki matériyallar yighiwélinip köydüriletti.

Hezriti iysa eleyhissalam bu alemdin xoshlashqanda pawlus otturigha chiqip din tarqatqili bashlidi. Uning yazghan mektublirining köpi waqitning ötüshi bilen egeshküchiliri teripidin muqeddes kitab derijiside qobul qilindi. Chünki u waqitqa kelgende mukemmel bir kitab halitige keltürülüp bolalmighan injilni nahayiti köp ademler unutqan bolsa bir qisimliri uningdiki köp nersilerni özgertip xatirliwalghan yene bezilliri uningdiki bezi tereplerni sözleshke amalsiz qalghan we yaki meqsetlik yoshurup qalghan. Shuning bilen zaman ötkensiri esli kitab ghayip bolushqa qarap yüzlen’gen. Injilning ilahi qudriti ghayip bolghandin kéyin étiqadchilar muqeddes kitabning ornigha hezriti iysa eleyhisalamning terjimihalini, wez -nesihetlirini anglitidighan kitablar arqiliq özlirining étiqadini qoghdap qélish üchün tirishchanliq körsütüp kelgen. Bundaq kitablar oxshimighan dinlargha étiqad qilidighan milletlerning yashighan rayonlirigha tarqalghanche kitablar téximu yerlik tüs élip kétip, uninggha bidet dinlargha a’it parchilar we xurapiy epsane-riwayetler kirgüzilgen.

Uningdin bashqa hezriti iysaning allahtin kelgen wehilerni anglatqan waqtining bek qisqa bolushi we muhitning bu kitabning waqtida yéyilishigha pütünley paydisiz bolishimu injilning özidin bashqa muqeddes kitablardek mukemmel xatirlinip qélishigha imkaniyet bermigen bolishimu mumkin. Eger u kitab köngüldikidek toluq we estayidil xatirelinish imkaniyitige ige bolghan bolsa, yaki xatirlen’gen qisimliri buzghunchiliqqa uchrimighan bolsa, hemmige qudretlik allah xiristiyan eqidisi téxi mukemmel bir din halitige kélip bolmay turup, insaniyetni igikenayetke yéngidin bashlaydighan muhemmet eleyhissalam arqiliq quran kerimni nazil qilmighan bolatti.

M.k 325-yilda impirator kostanten étiqad jehette bir-birige anche oxshap ketmeydighan 2 mingdin artuq étiqadchilar goruppisining wekillirini yighip, mewqe we kitablirini birleshtürüp, diniy qérindashliq ornutishqa chaqirghan. Ularning ichide peqet 318 ademning qoshulishi bilen xiristiyan dinidiki buddizimgha mayil pawloschilarning étiqadini quwetleydighan töt dane bible heqiqisi dep tallinip, qalghan biblelerdin yüzdin artuq kitab saxtigha chiqirilip, ikki minggha yéqin diniy ölimaning éytqanliri yoqqa chiqirilghan. Kéyinki waqitlarda échilghan din yighinlirida dawamliq türde xiristiyan bolmighan bir buddist impiratorning din heqqide chiqarghan bu qarari dawamliq xiristiyan dinining dinni qéliplashturushtiki pirinsipi bolup qalghan.

Kishining diqqitini hemmidin tartidighan yene bir mesele 325-yildiki we 364-yildiki ikki qétimliq heqiqi biblelerni tallap, saxtilirini cheklesh herkitide xatagha chiqiriwétilgen biblelerdin bashqa yene merkiler biblesi, deysani biblesi we maniha’ist biblesi qatarliqlar bar idi.(3 G.P.Fishirning eserliridin melum bolishiche uningdin bashqa isimliri melum bolghanliridin tomas biblesi, yehudilar biblesi, marki’on biblesi, heq bible, petrus biblesi, misir biblesi qatarliqlar. M.ye’arsleyning eserliridin melum bolishiche pütükler(logi’e); nasara biblesi, hawariler biblesi, matiyas biblesi, nekomedi’os biblesi, ushshaqlar biblesi qatarliqlar, x.jakopning eserlirge köre arap injili, ermen injili qatarliqlar, undin bashqa m.y shelebining eserliridin melum bolghan yetmishler injili, xatire injil we barnaba injili qatarliqlar bar.

Barnaba injili bularning ichide meshhurraqlirining biri bolup, xiristiyan chirkawi teripidin qattiq ret qilinishqa uchrighan. Esli ismi yüsüp bolghan barnaba hezriti iysaning shagirtlirining biri bolup, pawloschiliqning xiristiyan jama’etige yéyilishigha alahide tesir körsetken. U pütün hayatini xiristiyan dinining tarqilishigha béghishlighan bir meshhur shexistur. Barnaba markosning ustazi, pawlosning teshwiqatchisi süpitide tonulghan erbap turuqluq xiristiyan jemiyetliri teripidin bügün’giche ret qilinmaqta. Xiristiyan chirkawlirining éytqanliridin qarighanda barnaba injili 14-esirde xiristiyan dinidin islam dinigha köchken, özining din almashturghanliqining toghriliqini ispatlap yézilghan bir injilmish. Halbuki kishini chöchütidighan bu töhmet bashqilar teripidin toqup chiqirilghan bolup, islam dini dunyagha kélishtin ikki yüz yil awal, mundaqche qilip éytqanda 5-esirning axirilirida yeni m.k 492-yili texitke chiqqan rim papisining saxta kitablarni chüshendürgen bir parche mektubida barnaba injili cheklen’gen kitab salahitide alahide tilgha élinghan. Bu emeliyet xiristiyan chirkawining barnaba injili 14-esirde yézilghan dégen qarishini pak-pakiz süpürüp tashlaydighan pakit bolup, xiristiyan din ademliri bu heqte dé’alog qilishtin özini élip qachidu. Xiristiyan chirkawining bu injilni ret qilishtiki asasiy seweb, bu kitabta hezriti iysaning xudaning oghli we ilah ikenlikining ret qilinishi we uning bir peyghember ikenlikini keskinlik bilen teshebbus qilishi qatarliq seweblerdindur.

Gheriptiki xiristiyan alimlirining tehlillirige asasen éytqanda injil eng deslepte islamiy bir mewqede emes eksinche hazirqi xiristiyan chüshenchilirige toyunghan halda otturigha chiqqanmish. Uning gheripte otturigha chiqishini xw we yaki xwi esirlerge baghlap chüshendüridighanlarmu bar. Bu xiristiyan dunyasidiki barnaba inijilidiki heqiqiy ehwalni yoshurup qalalmay ikkinchi bir xil saxta dinni qurashturup chiqmaqchi bolghanliqi heqqidiki yene bir pakittur. Latin rahip framinyo, xiristiyan ti’ologi aryanos qatarliqlarning eserliride tilgha élinishiche pawlosning mektublirida barnabas injilining tilgha élinip, uning eqidisining testiqlanghanliqi heqqide ispatlar bar. Ariyosning mektuplirini tepsili tetqiq qilghan framinyo barnabaning injilini tépip bu kitab heqqide tetqiqat élip barmaqchi bolghan iken. Rahip framinyoning ishliridin xewer tapqan rim papisi uni derhal yénigha chaqritiwélip, (xw esirning axirida) mexpiyetlikke hörmet qilishni jikiligen. Bu bilimde kamaletke yetken rahip papaning ishenchisige érishkendin kéyin mexpi halda watikan kütüpxanisida saqliniwatqan barbanus injilini oqup chiqqan. Rahip framinyo xiristiyan dini jemiyitide mertiwisining qanchilik derijide öskenlikige qarimay barnaba injilini oqup chiqqandin kéyin islam dinigha kirip, ömrining axirghiche xiristiyan dunyasigha barnaba injilini anglitishqa tirishqan.

Bügün’giche yétip kelgen barnaba injilining eng qedimki nusxisi prusiye padishahining ordisida meslihetchi bolghan krimer teripidin 1709-yili köchürüp chiqilghan kitabtur. Bu nusxa italiyanche bolup, kéyinki waqitlarda awustiriye impiratorluq kütüpxanisida pichetliwétilgen. Kirimerning bu nusxisi kéyin namelum bir aptor teripidin italiyanchidin ispanchigha, in’giliz alimi sayel teripidin ispanchidin in’gilizchige, uningdin kéyin in’gilizchedin erebchige, erebchidin yene in’gilizchige terjime qilinghan. Bu kitabning xiristiyan jemiyetliri teripidin xiw esirde dinini özgertken bir xiristiyan teripidin yézilghanliqi heqqidiki qarishini, bu kitabning pawlosning mektublirida w esirde cheklen’gen kitablar qatarida tilgha élinishi xiristiyan chirkawlirigha chüshendürüsh qiyin bolghan problimatik bir mesilini tughdurup bergen. Bu injilning eng deslepki nusxisining tili rim papisining esirlep qollinip kelgen til uslubida bolghanliqi, kéyin uning qoyuq bir xiristiyan eqidisi puriqida islamiy dewrlerge oxshimaydighan til uslubida ispanchigha we in’gilizchige terjime qilinghanliqi, kitabta islami dewrlerning héchqandaq tamghisi yoqliqini ispatlap turmaqta. Barnaba injilining kéyinki nusxilirida islami dewrning héchqandaq iznasi bolmighanliqigha qarimastin xiristiyan diniy jemiyetlirining bu kitabni saxtigha chiqarghanliqi xiristiyan dinidiki eng zor saxtiliqni ispatlap béridu.

Bezi xiristiyan alimliri latin rahip framiniyoning barnaba injilini oqughandin kéyin islam dinini qobul qilghanliqini bilgendin kéyin, bu kitabni framiniyo yézip chiqqan dégen hikayeni toqup chiqqan. Framiniyo ariyanosning risaliside bu injil heqqide toxtalghanliqini tilgha alghan. U bu injilni özining yazmighanliqini, ariyanosning risaliliridin bu heqtiki uchurgha ige bolup, bu kitabni rim papisining kütüpxanisida qolgha chüshürgenlikini tilgha alghan. Uningdin bashqa barnaba injilining eng kona nusxisini muhapizet qilghan kishi framiniyo bolmastin küchlük bir xiristiyan döliti bolghan prusiye xanliq kütüpxanisida ishligen bir danishmen xiristiyan muxlisi ikenliki bashqa pakit telep qilmaydighan heqiqettur.

Bu kitabning quran bilen her qandaq bir dewrdashliq alaqisining yoq bolghanliqi eyni dewrdiki radikal xiristiyan jemiyetlirining bu kitab arqiliq quranni ret qilishqa orunup we shu arqiliq endulus(ispaniye) musulmanlirini yawropadin qoghlap chiqarmaqchi bolghanliqi heqqidiki tarixi pakitlar barnaba injili heqqidiki söz-chöcheklerge éniq reddiye béreleydu. Uningdin bashqa barnabs injilining xiristiyanliqning eng radikal mezhipi bolghan protestanchilar teripidin eyni waqitta in’gilizchige terjime qilinishidur. Eger kitab heqiqeten saxta bolsa ular némishqa yene terjime qildi? Cheklen’gen bu kitab heqqide xiristiyan dunyasida élip bériliwatqan tetqiqat hazirghiche öksüp qalghini yoq. Eger bu kitab musulmanlar teripidin saxta yézilghan bir kitab bolsa idi, xiristiyan dunyasida u qeder shöhret qazinalmighan bolatti.

Hemmidin kishini heyran qalduridighini xiristiyan yighinliri heqiqi dep tallap chiqqan töt biblening yazghuchilirining u kitablarni yézip chiqishta biz yuqirida tilgha alghan, saxta dep qaralghan kitablardin bolushiche paydilanghanliqi, mundaqche qilip éytqanda heqiqi kitabta ular saxta dep élan qilghan kitablarning terkiwi qisimlirining yer alghanliqidur. Undaq bolghanda, ular toghrisi dep qarighan töt bible heqqide qandaq logikiliq höküm chiqirish mumkin ikenlikini kitabimizni obdan oqughan adem özi belgülise bolidu.

Xiristiyan dini jemiyiti özning diniy chüshenchilirini qéliplashturush üchün élip barghan tirishchanliqlarning biri kishilerning qolida mewjut bolghan bir-birige oxshimaydighan nechche yüz xil bibleni özlirining diniy teshebbusi we yerlik alahidiliki asasida birlikke keltürüp, qutsal kitablarning sanining köp bolushining aldini élish bolup keldi. M.k 325-we 365-yilliridiki din islahati netijiside töt dane injil tallap chiqilip bashqiliri qisqartiwétilgen idi. Bu hadise kishige xuddi yudestlarning tarixidiki kitab qisqartish we toghrisi-saxtisi dep kitablarni malimatang qilghan weqelerge oxshayti. Yudestlar tewrat meseliside del xiristiyanlar gha oxshash tewratning «saxtiliri» ni shalliwétip, nopuzluq töt danisini heqiqisi dep tallap chiqishqan idi. Xiristiyanlarning yighinida élinghan qarar del u hadisening parallél shekilde yene bir qétim yüz bérishi idi. Qiziqarliq bolghini tewrat üchün yahwist, elohist, rahip we tesniye qatarliq töt menbeni asas qilghan bolsa xiristiyan qutsal kitawining menbesini bir emes markos, luka, metta, yohanna xatirelirini asas qilghan töt menbege baghlap qoyghan idi. Qarighanda bu ikki din arisida bir-birige miras qéliwatqan, eyni waqitta, allahning peyghemberliri, bolupmu hezriti yesus teripidin qattiq tenqitlen’gen gunahlar tekrarliniwatatti. Tanach bilen biblege sélishturmashunasliq nezeriysi bilen tenqidi baqqan yudest we xiristiyan alimlirining bu ikki kitab heqidiki bayanliridin qarighanda, biblening yézilishtin awal tanachni teqlit qilip ish bashlash heqqide pilan tüzülgenlikidin xewer tapqili bolidu. Biblelerde sözlen’gen hezriti yesus hikayisining nahayiti muhim bolghan nuqtilarda tanachta teswirlen’gen moses(mosa)ning hayati heqqidiki hikayelerge bek oxshap kétidighanliqimu kishining alahide diqqitini tartidu. Tanachning töt menbesi bilen töt dane bibleni sélishturup baqqan her qandaq bir adem markosqa yahwistning, lukagha elohistning, mettagha tesniyening we yuhannagha rahipning örnek qilinghanliqini chüshiniwalalaydu. Tetqiqat netijiside yahwistqa oxshap qalghan markos biblesidiki hikaye we riwayetler emeliyette hezriti yesusqa a’it hikayeler ikenlikidin bekraq hezriti mosesqa a’it hikayelerge oxshaydighanliqi bayqalghan. Buningdin qanche ming yildin béri éghizdin éghizgha köchüp kelgen diniy riwayetlerning hezriti yesus dewrige kelgende uninggha yüklinip tebligh qilinghanliqini, hem bible yazghuchiliri kitabni qelemge alghanda shu dewrdiki muqeddes kitab tanachtin uslup jehettin zor derijide paydilanghanliqini körümiz.

Xiristiyan dinidiki shagirtlar (xawarilar)ning sanining 12 bolishimu bir tasadipiliq bolmastin yudezimdin öz péti köchürüp kélin’gen bir hadisedur. Yudezimda bezi sanlar qutsal hésaplinidu. Bulupmu 12 dégen san yudezimda qutsal hésaplinidu. Chünki yehudiy qewmini teshkil qilghan 12 qebilining ejdadi hezriti yaqubning 12 oghligha bérip chétilidu.

Xiristiyan alimlirining qarishiche bible hezriti yesus zamanida yézilmighan iken. Hezriti yesus xuda bolghini üchün heqni anglitishta yudist we musulmanlardek wehi yoli bilen nazil bolghan tewrat we qurandek bir kitabqa éhtiyaji yoqmish. Uning özi xuda, özi wehi, özi xudaning oghlimish. Hezriti yesustin kéyin injilni yazghanlar uning biwasite wehi qanili bilen yollighan uchurliri asasida qusursiz yézip chiqqanmish. Ular (yüzligen) biblelerni yézish jeryanida muqeddes roh biwasite medet bergenmish, biblening yézilishida her qandaq bir xataliqning körülüp qélishining aldini alghanmish. Kitablarning hemmisi her qandaq bir yétersizlik we kemchiliktin xali, her qandaq bir xataliqqa yol qoymighanmish. Xiristiyan dinining xuda bilen qutsal kitab, étiqad bilen wehi… heqqidiki bu meshhur meydanini xuhanna biblesi xireleshtürmekte. Chünki kishiler u kitabtin bir türküm kemchiliklerni bayqighan we étrap qilishqan. Bu heqte yohanna mundaq deptiken: «yesus shagirtliri bilen birge yürgen künlerde ajayip köp möjizilerni körsettiki bularning hemmisige bu kitabta yer bérilmidi. Uning körsetken möjizilirining hemmini birmu-bir yézishqa toghra kelse, yézilghan kitablarni dunyagha sighdurmaq teske toxtayti…»dep yazghan. Emdi xiristiyan alimlirining nuxsansizliq nezeriysi bilen buninggha qarisaq, yesusning talay möjizilirining beziliri yézilip beziliri shalliwétilgen. Undaq bolsa yuhanna biblesi xiristiyan alimlar éytqandek nuxsansiz we mukemmel emestur. Yuhannaning éytqanlirining xulasesidin qarighanda bu yétersizlik peqetla yohannaning biblesidila emes eksiche yer yüzidiki barliq biblilerde xataliq bardur. Chünki xiristiyan dini alimliri tekitlewatqandek kitabning yézilishigha xuda biwasite yétekchilik qilghan bolsa injil we bible weqesi bu qeder murekkep tarixni bashtin kechürmigen bolatti. Eslide hezriti yesusning peyghemberlik qilghan üch yilliq hayatidiki muhim ishlirini qa’idilik bir shekilde yazsa eng köp bolghandimu bir-ikki kitabqa yighinchaqlash mumkin idi. Emma biz yohannaning hésiyatini toghra chüshen’gen teqdirdimu bashqa biblelerning hem hezriti yesusning hayati we möjizilirini yézish jehettin intayin köp yétersizliklerge yol qoyghanliqini köreleymiz. Démek töt kitab bilen cheklen’gen bibleler hezriti yesusqa a’it matériyallarni, u peyghemberlik qilghan üch yil waqittiki özliri muhim dep qarighan hadiseler bilen tolduralmay qalghanliqini bir terepke qayrip qoyghandimu temel nuxsan we kemtükliklerning bolghanliqi, bu dinni insaniyet jemiyitige paydiliq bolghan nuqtilardin idi’ologiylik bir wasite süpitide paydiliniwatqanlargha qarighanda özlirining siyasiy we iqtisadiy menpe’etliri nuqtisidin we perdazlap körsütishke oruniwatqanlarning teshebbusini tewritip qoyidu.

Xiristiyan dinidiki peyghemberlik we wehi chüshenchisi gheriptiki kapitalizimning yene bir qoshkéziki bolghan kumunistlarning shexsiyetchiliki netijiside din tereqqiyatidiki qanuniyetke zit halda burmiliwétilgen bolup, uning arqa körünishi maddichiliq we atalmish insanperwerlikke a’it eqli bilimler bilen yasandurulghan. Hezriti yesusning öz etrapigha uyushqan étiqadchilardin tallighan üch gurupa kishi bar idi. Birinchi gorupida yesusning eng sadiq 12 shagirti yer alghan; ikkinchi gorupida uning tili boyiche élip éytqanda yetmish ikkiler yer alghan; üchünchi gorupida yüz yigirmiler yer alghan. Bular özlirining diniy salahiti tereptin deslepkiler birinchi orunda, otturdikiler ikkinchi orunda, axirdikiler üchünchi orunda turidu. Dimekchi bolghini étiqadchilar ottursida barawerlik inkar qilinghan bolup, eger allahtin bu din heqqide wehi kelse eng deslepte yuquri qatlamgha mensuplargha kélidiken, ularning xuda heqqide xatireligenliri eng ünümlik bolup, kemtüklik we xataliqlardin mustesna iken. Bu nezeriyedin mundaq bir kütülmigen logikiliq weqe kélip chiqidu. Biz yuqirida tilgha alghan xiristiyanlarning büyük yighinlirida tilgha élinghan «büyük» töt biblening eng az bolghandimu ikkisining aptorining we yene uning ichige kiridighan ikkeylenning bibleside yazmiliri yer alghan bezi böleklerning eng yuquri qatlam étiqadchilarning ichidin chiqish uyaqta tursun yetmish ikkiler we yüz yigirmilerningmu ichidin chiqmay, yuqiriqi üch goruppigha kiridighan 204 ezizning qatarigha kirelmey qalghan kishilerning qolida xatirege élinghanliqidur. Bizni bu yerde oylandurudighan ish kitabqa kitabni xatireligenlerning nami bérilmey xiristiyan diniy chüshenchiside muqeddes bilin’gen birinchi guruppigha kiridighan kishilerning namida, kitabni xuddi ular yézip chiqqan bir teleppuzda atighanliq ularning özlirining yuqiriqi nezeriysi arqiliq u ikki bible we uningdin bashqa biblelerde yer alghan tégi pes étiqadchilar yazghan böleklerni yoqqa chiqiridu. Uningdin bashqa bibleliri tallanmighan 202 ezizge hezriti yesustin héchqandaq wehining kelmesliki mumkin emes. Undaq bolsa ulargha kemtüksiz we toghra kélidighan wehiler xatirelen’gen kitablar qéni? Eger wehilerning hemmisi xatirelinip kitab halitige keltürülmise kéyinki ewlatlar hidayettin chékinip xata yolgha ketmesmu? Wehining yesusning wedisige asasen, özi tallighan 1-,2-,3-derijidiki xiristiyanlargha chüshmestin hezretning neziri chüshmigen pawlos we luka qatarliq ademlerge chüshkini xiristiyan dinining bu heqtiki meydanigha xilap emesmu? Yesus eger ular dégendek wede qilghan turup kéyinche u wedisidin yéniwalmighandu!? Yaki imtiyazliqlar wehi dep xatireligen kitablar saxta bolushi mumkin. Gepni eger bundaq uzartqili tursaq belkim qanche ming sehipini israp qilghan bolimiz. Xiristiyanliqning wehi we peyghemberlik chüshenchisi, bu dinni yighishturiwalghili bolmaydighan ichkiy we tashqiy késelliklerge griptar qilghan bolup, bu dingha étiqad qilish we toghra yolni tépip méngish insanning qolidin asanliqche kelmeydighan derijige bérip yetken bolup, ular özlirining jama’etini insaniyetning tebi’et we ilahyet, senet we edebiyat penliridiki eqil paraset enggüshterliri bilen muhapizet qilip turiwatqan bolsimu, mukemmel bir kitabning yoqliqi yaki bar bolsimu egishelmeywatqanliqidin perishan halette yashaydu.

Biz tilgha alghandek biblening bésilishqa yol qoyulup kélin’gen yuqiridiki töt nusxisining qachan we kim teripidin yézilghanliqi, uni némini, qandaq sewebni asas qilip yézilghanliqi we kimlerning yazghanliqi, biblege nam qilip qoyulghan shexislerning heqiqeten shu kitabning yazghuchiliri yaki emesliki heqqide kétiwatqan ixtilaplar, kishilerning qelbide tarixtin béri shühbe tughdurup kéliwatidu. Eger u nusxilarda biblening yézilghan tarixi bilen uni kimning yazghanliqi heqqide éniq melumat qaldurulghan bolsa bek yaxshi bolghan we bizning bible heqqidki bilimlerni élishimizgha qulayliq tughdurhan bolatti. Hezriti yesus we uning bible yazghuchiliri dep tonulghan étiqadchilar bilen bir dewrde yashighan tarixchilarning köpinchisining eserliride bu heqte yeni xiristiyan dinining meydangha kélishi we bibliler heqqide xiristiyan dinining tüp mahiyetliri we uninggha a’it hadiselerni ekis ettürüp béridighan melumatlarning yoq bolghanliqi kishini oygha salidu.

Tarixchi go’uldning kitablirida hezriti yesus bilen bir dewrde yaki xiristiyanliq taza tarqiliwatqan bir mezgilde yashighan emma u hadiseler heqqide héchqandaq bir nersini tilgha almighan seneja (m.k. 3-65), Petroni’us ( ?-M.k.66), büyük pliny (m.k. 23-97), Juwenal (m.k. 60-140), Marti’al (m.k. 40-104), Qu’intili’an( m.k. 40-118), Epiktetus (m.k. 40-120), Api’on(m.b 20-m.k.48) qatarliq meshhur tarixchilarni misalgha keltürishke bolidu. Emma shu dewrde yashighan kéyinki pliny (m.k. 61-105), Tajitus(m.k. 55-120) Qatarliqlarning kitabida xiristiyanliq heqqide intayin qisqa melumatlar bérilgen. Xiristiyan din ademlirining u dewrge a’it wezliridin qarighanda bundaq bir zor hadisening tarixta keng da’irilik halda tilgha élinmay qalghanliqimu bir shühbe. Xiristiyan kitablirida shu dewrdiki ijtima’i we siyasiy ishlargha eng küchlük tesir körsetti dep teswilen’gen bu zor weqe shu dewrde yashighan iskenderiyelik philo(M.b.20-M.k.60) we josephus (M.k.37-100) qatarliq ikki meshhur kishining kitabidimu héch tilgha élinmighan.

Klementning (M.k.95-140) larda korinoslulargha yazghan bir mektupta bible heqqide yene tepsiliy toxtalmighan bolsimu, peqet pawlosning mektubidin az tola bésharet bérilgen. Bu mektupta hezriti yesusning sözliri azraq tebligh qilinghan bolup uning hayati heqqide héchqandaq melumat berilmigen. Yuqiriqi bayandin shuni köriwalghili boliduki, u dewrdiki xiristiyanliq bashqilar sözlep yürgendek zor ijtima’i we siyasi hadise derijisige yetmigen.

Din tetqiqatchillirining qarashlirigha qarighanda xiristiyan jemiyetliri neshir qilip tarqitishqa ruxset qilghan pawlosning mektupliri m.k. 57-62-Yillarda, metta kitabining 50-yillarda, markos kitabining 55-75-yillarda, luka kitabining 80-90-yillarda, yuhanna kitabining 100-yillarda yézilghan bolup, emma u kitablarning esli orginali heqqide ne arxilogiylik pakit ne tepsiliy bolghan tarixi melumat yoq. Meyli u kitablar yüz yil awal yaki kéyin yézilsun, xiristiyan eqidisi boyiche xuda teripidin wehi qilinghan bu «ayetler» ning nazil qilinishidiki ilgiri kéyinlik, uning wehi yaki emeslikige shühbe tughduridu.uningdin bashqa bu wehi hadiseliri heqiqeten shu dewrde yüz bergen bolsa yuqiriqi meshhur bilim ademlirining kitablirida némishqa bu xil yaki u xil shekilde tilgha élinmaydu. Bu yerde melum bir ajizliq sewebidin we qalaymiqanlashturiwétilgen pakit we tarixi uchurlar bar, elwette.

Bu töt kitabning m.k. 60-Yildin 100-yilghiche melum bir kitabning örnek bolushi yaki qelemge alghuchining biwasite ilhami bilen yézilghanliqini peqet tesewwur we bezi wastiliq uchurlar arqiliq hökum qilalaymiz. (4) Hazir xiristiyan chirkawliri teripidin heqiqisi dep qobul qilinghan töt biblening orginal qol yazmiliri bilen ulardin köchürüp chiqilghanliqi texmin qilinghan kitablarning arisida eng az dégendimu ikki yérim esirlik bir boshluq bar. Shuningdin qarighanda eng qedimki bible dep sanalghan nusxilarning eng qedimki bir orginal qutsal kitabtin sözmu-söz köchürülgenlikini ispatlap béridighan we pakit bolalaydighan bir ispatmu yoq. Chünki bashqa kitab we hikayelerde tilgha élinghan bir samawi kitab ghayip bolghan we uni qiyas qilmaq bek tes. Tilgha élinghan eng qedimki samawi kitablar bilen hazirghiche muhapizet qilip kélin’gen kona orginal kitablarning 200 yildin 250 yilghiche bolghan yil perqi ottursidiki qarangghuluq nurghun sirlarni yutup yatmaqta. Héch bolmighanda kéyinki kitablarning ilgiriki kitablar yaki shu kitablar asasida yézilghanliqi heqqide birer xelq arisida saqlinip qalghan küchlük riwayet tüsini alghan ilahi zilzilimu yoq. Yaki bashqa shekildiki meselen: arxilogiylik, tarixi we shejerege oxshap kétidighan delil mewjut emes. Hemme nerse qiyas we yéngilinip turidighan toqulma hikayeler arqiliq bayan qilinmaqta.

Bu hadisege bir qeder ilmiy rewishte qarighinimizda M.k.325-yiliqi butperes impirator kostantin orunlashturghan iznik yighini we M.k.365-yilqi lodesiya yighinidin ilgiri hem shu hadisedin kéyinki xiristiyan döletlirining memuri buyruqi bilen yüzligen bible nusxilirining saxtigha chiqirilishi we heqiqi étiqadchilarning rim impiratorliri teripidin uchrighan siyasiy iskenjiler sewebidin qedimki ishenchlik nusxilar künimizge qeder kélelmigen. Kelgen bolsimu ijtima’i we siyasiy jehettiki mülükdarlarning menpe’itige uyghun bir shekildiki jemiyet we rohiyet muqimliqini saqlash yüzisidin yoq qiliwétilgen yaki ilan qilinmay kelgen bolushi mumkin.

Xiristiyan chirkawliri yuqiriqi ikki yighindin ilgiri mewjut bolghan muhim qolyazmilarni, u ikki yighinda qarar qilinghan kitabqa jümlidin butpereslikke sülhi yoli tutqan pawloschiliqqa uyghunlishish üchün, eslidiki tallanghan töt bible oxshutup kitablarni yézish jeryanida yoq qilghanliqi ilim sahesidikilerge sir emes. Alimlarning bayan qilishiche bible qoldin qolgha köchürülüsh jeryanida eng köp ish qoshiwétilgen kitab bolup, insaniyet medniyet tereqqiyatida melum bir kitabning u qeder özgertiwétilgenliki heqqide ikkinchi bir misalni tapqili bolmaydiken. Bügünki künde bible(yéngi ehde)ning peqetla gérikche yézilghan besh mingdin artuq yiraq qedimqige oxshimaydighan qedimiy nusxisi bar. Emma bu besh ming qol yazmining ichide bir-birige pütünley oxshaydighan ikki nusxini tapmaq tes. Uningdin bashqa u kitablargha türlük ilawe yézilghan on mingdin artuq qol yazma saqlanmaqta. Uningdin bashqa kishilerning qolida neshir qilinip qalsa hazirqi xiristiyan dinining mewqelirini astin-üstin qiliwétidighan yüz minglarche kitab saqlanmaqta. Bu kitablar arisidiki perqler 150 mingdin 250 minggha qeder dep perez qilinmaqta. Peqet luka biblesining 150 xil qol yazmisida 30 mingdin artuq öz-ara perqlinidighan jayi bayqalghan.

20 -Esirdin kéyin ilghar pen téxnikining yardimi bilen kitablardiki periqler insan eqlige uyghun bir shekilde organizatsi’onlashturulghan bolsimu, eslisini perq etküsiz derijide buzulup ketken kitabni birlikke keltürmek we eslidiki nopuzini tiklimek, xataliq we kemtükliklerni yoshurmaq xiristiyan diniy jemiyetlirige éghir kelmekte.

Xiristiyan dinining qutsal kitabi bibleler( injil heqqidiki kitabliri) eng deslepte hezriti iysa eleyhissalam bu alem bilen xoshlushup texminen on töt esirdin kéyin yeni m.k. 1481-Yili tunji qétim metbe’e bilen bésilghan bolup, uningdin kéyin uning basmiliri qéliplishishqa bashlighan. Xiristiyanlarning bu qutsal kitabi resmi neshir qilinghanda kitabning bezi terkipliri téxiche neshirge hazirlanmighan idi. 1516-Yiligha kelgende yeni islam dini dunyagha kélip üch esirdin köprek waqittin kéyin erasmus yunanche neshir qilinghan bibledin parchigha birleshtürüp kitabning latinche qol yazmidiki yene bir böliki (wulgata)ni qoshup neshir qilghan. Kitab neshir qilinghandin kéyin qol yazmilarning eslisige warisliq qilinmighan dep qarilip, xiristiyan chirkawlirining qattiq tenqidige uchrighan. Shuning bilen u basmigha ulapla «komplutensi’on polyagot» dégen yene bir kitabni neshir qilishqan. Bu kitab nahayiti köp talash we tartishlardin kéyin neshir qilinghan bolsimu watikanning testiqidin ötmigen. 1546-Yiligha kelgende stehphanus kitabni bashqidin neshirge teyyarlighan. Biblening bu neshri testiqtin ötken yazmilar dégen mezmunduki «textus rekeptus» dégen nam bilen atalghan. Arqidin bu kitabmu saxtigha chiqirilip qattiq tenqitlen’gen. Bu weqedin yüz yilgha yéqin waqit ötkendin kéyin, andin hazirqi biblege biraz yéqin bolghan bir bible gollandiyede tüzüp chiqilghan. Gollandiyede tüzüp chiqilghan kitabqa xiristiyan alimliridin charlis lachman nahayiti köp bash qaturup ish qoshqandin kéyin 1850-yilgha kelgende bir dane yéngi bible neshir qilinghan bolup, quran kerim yawropa tillirigha terjime qilinghili nechche yüz yil bolghanda neshir qilinghan bu nusxa ilgiriki nusxilardin yene köp derijide perq qilidighan bügünki biblelerning anisi bolup qalghan. Xiristiyan alimlirining déyishiche bu kitab 4-esirdiki qol yazmilargha asaslanghanmish. 1857-We 1872-yillargha kelgende charlis lachmanning neshirge teyyarlishi bilen bésilghan bible beziler teripidin yene saxtigha chiqirilip samu’el pride’a’ux tregelles teripidin hazirlanghan, téximu ilgiriki qol yazmilarni asas qilghan bir bible yézilip neshir qilindi. Bu halet hala künimizgiche xuddi tarixta qandaq bolsa shundaq dawamlishiwatqan bolup, bible dawamliq özgertilip, dawamliq yézilip kelmekte. Shunga bir neshiriyat oxshimighan dewrde bir tilda neshir qilghan biblelerning arisidimu yüzligen periqlerni tapqili bolidu.

Buningda xiristiyan chérkawlirigha kim qomandanliq qiliwatqanliqini bilish intayin muhimdur. Miladi 4-esirdin kéyin taki hazirghiche xiristiyan dini dölet dini derijesige kötürülgen bolsimu, u peyda bolghandin tartip uchrap kelgen bir türlük rijimdin qutulup yene bir türlük iskenje ichige kirip qaldi. Hakimiyet üstidikiler bir tereptin étiqadchilarni bastursa, yene bir tereptin ularning küchi arqiliq xelqni idare qilishni oylaytti. Shuning üchün ular kitablarda özlirining menpe’etlirige uyghun teleppuzining peyda bolishini ilgiri sürdi. Kitabni özgertip yézishqa, periqleni azaytishqa we dinni rayon xaraktérige ige qilishqa köp küch serip qildi. Xiristiyan dinining qoghdighuchiliri qiyapitige kiriwalghan hökümran siniplarning yene qilghan bir ishi özlirining menpe’etlirige layiqlashturup yézilghan biblilerge yesusning sadiq shagirtlirining namini bérip, ular arqiliq kelgen qutsal kitablarning hemmini saxta kitabqa chiqiriwetkenlikidur. Saxta we rast dégen atalghular hazirqi xiristiyan étiqadchilirining özidin bashqilarning qolidiki biblelerge qaritip éytidighan erzan bir kelime ikenlikini biz ilgiri sözlep ötken iduq. Biz quran we tarixi kitablardiki injil heqqidiki bayanlardin, hezriti iysa eleyhissalamgha wehi arqiliq nazil qilinghan injilning we uning sadiq murtlirining injil we hezriti iysa heqqidiki heqiqi xatirelirining ghayip bolushi we hazirqi gospel (bibleler) ning meydangha kélishi qatarliqlarni qara niyet, sawatsiz we bilimsiz kishilerning kemtük we yaman gherezde dingha qilghan bir buzghunchiliqi dep qarisaq xatalashqan bolmaymiz.

(1) G.p. Fischer, essays on the supernatural origins of christi’anity, p. 156

(2) Arhur k. He’adlam, the life and te’aching of the jesus the christ, london,1924,p.15

(3) Ebu reyhan bironiyning “ el –asarul baqiye anil-quranil-haliye” le’ipzig, 1923, s.23

(4) J.paterson symith, “how we got o’ur bible” london, ?, P.3

 

Ende

03.06.06

 

 

Üchinchi bab

 

Xiristiyanliq Enenisi we Biblediki Birqisim Ixtilaplar

 

Bizning melumatimizgha köre uyghuristan rayonida 20-esir ning axirida xiristiyan missiyonérliri terjime qilip tarqatqan uyghurche bibledin bashqa, islam alimliri, du’axan we pirxonlar din tetqiqati we kisel saqaytish üchün ming yillardin béri qollunup kelgen qedimki uyghurche we erebche injil nusxiliri bar iken. Injil (biblening emes)ning qedimki nusxilirigha a’it bezi parchilarni bir qisim kishiler hélighiche yénida saqlap kelgenmish yaki yada bilermish.

«Injil» dégen nam eyni waqitta «quran kerim»de qollinilghandin bashqa qedimki semiti xelqlerning tilida we latin tilliridimu qollinilghan bolup bu atalghuning erebchidin yunanchigha yaki yunanchidin erebchige kirgenliki heqqide éniq bir nerse déyelmeymiz. Emma hazir gherb fililogiye alimliri bu namni qedimki yunanche «e’u+angeli’on» dégen söz birikmisidin özgergen «ewangile» dégen sözdin kelgen bolup, in’gilizche «gospil»ning del özi —«xudaning sözliri» yeni «xosh xewer» dégen meniliri bar,-dep qarimaqta. Kelimining tilimizgha qachan, qandaq sewebtin kirip kelgenliki heqqide biz yuqurida tilgha alghan tarixi we arxi’ologiylik pakitlardin bashqa ochuq bir nerse déyelmeymiz. Emma shu nerse éniqki bizning ikki ming yillardin ilgiri güllinishke bashlighan sheherlishish hayatimizning siyasi, iqtisadi we meniwi tereplerdin eyni waqitta allahning neziride qutsal atalghan «injil» arqiliq dunyawilishishqa qarap yüzlen’genliki, étiqadimizgha dunyawi medeniyet arqa körünüsh qilinghan musulmanliq eqidilirining singip kirgenliki wetinimizning her qaysi rayonlirigha keng tarqalghan diniy hékayetler we qisiler dep atiliwatqan ming öy bézekchiliki, tash-qiya sizmiliri, we yüzlep tépilghan tarsha pütükler, arxitekturluqqa, toqumichiliqqa, kulalchiliqqa, edebiyat-senetke a’it arxi’ologiylik tépilmilar arqiliq melum bolmaqta.

Bizning bügün «injil»dep atawatqan kitabimiz, xiristiyan dindikiler «bible» dep muqeddes körüdighan kitab bolup, u bizge eng deslepte yétip kelgen we «quran kerim»de tilgha élinghan kitabning del özi emes. Hazir dunyada bible dep atiliwatqan bu kitabta quranda tilgha élinghangha oxshash perqler bar bolghandin bashqa, u kitabning hazirghiche neshir qilinmaywatqan nusxiliridin sirt bir-birige oxshimaydighan nopuzluq töt dane wariyanti bar. Shunga «injil» bilen «bible»ni we «bible» dep atilidighan bir-birige oxshimaydighan töt muqeddes kitabni öz-ara perqlendürüp chüshen’ginimiz yaxshi. Biz kitabning muqeddimisidiki pirinsipimizgha asasen bu namlarni téximu toghra bolsun üchün emeliy ehwalgha qarap periqlendürüp qollinimiz.

Xiristiyanlarning muqeddes desturi bolghan töt kitabning omumi nami «bible» bolup, bu nam eng deslepte hazirqi süriye, liwiye we pelestinde meydangha kelgen qoyuq iptidayi diniy xususiyetke ige qedimki eserlerni we ottura sherqte qurulghan poyenisiye (pho’eniki’a) impiratorluqigha a’it yazma yadikarliqlar we medeniyet hadisilirini ipade qilishta qollinilghan qedimki gérikchidiki «bible»(birlik isim) we «ta bibli’a» (köplik isim) dégen (uyghur tilida muqeddes xatire we xatiriler menisini béridighan) kültür we étiqad meniside kélidighan kelimidin kelgen. Kéyinche hezriti iysa eleyhissalamgha wehi bilen kelgen muqeddes kitabning namimu yawropaliqlar teripidin shu nam bilen atalghan bolup, uning birinchi qismi yehudiy dinining muqeddes kitabi «tanach» tin ikkinchi qismi hezriti iysa eleyhissalamning wez-nesehetliri bolghan «gospel» din terkip tapqan. Eyni waqittiki bu kitabning qurandiki namliri «zebur», «tewrat» we «injil» bolup, yawropadiki u kitablarning hemmisi we yawropaliqlarning qedimki yat dinlargha a’it idiyeler qoshulup birlikte neshir qilinghan kitabning nami «bible»dur. Shunga tilimizdiki «injil» dégen söz bu kitablarning hemmisini körsetmeyla qalmay belki shu kitabqa kirgüzülgen gospel (injil/yéngi bible) dégen nam bilenmu üstimu-üst chüshmeydu.

Bible biz yuqirida éytqandek xiristiyan dini taki mukemmel bir din haligha kelgüche bolghan ariliqta, shu din yéyilghan rayondiki xelqlerning tarixida saqlinip qalghan qedimki dinlarning eneniliri asasida yéngidin-yéngigha özgertip tüzülgen yiraq qedimki we qedimki, qedimdin hazirgha kelgiche birlikke kelmigen nopuzluq töt+bir chong kitabning omumi namini körsütidu. Shunga bu kitabning oxshimighan dewrlerge a’it oxshimighan nusxilirini oxshimighan milletlerning qolidin tapqili bolidu. Bibleni teshkil qilghan mezmunlar hazirghiche ikki chong türge ayrilghan bolup, bash teripi «kona ehde» (1) (hezriti iysa eleyihissalamdin ilgiriki qismi), axiri «yéngi ehde»(2) (hezriti iysa eleyhissalamdin kéyinkisi) dep atalmaqta.

«Quran kerim» xiristiyanlarning muqeddes kitabi bolghan «injil» dégen bir kitab heqqide we bu kitabning özgertilgenliki heqqide ré’alliqqa uyghun bolghan nahayiti nurghun melumatlarni béridu. «Quran kerim» de tilgha élinghan injil «yéngi» we «kona» dep ikkige ayrilmayla qalmay, injilning birdin bashqa nusxisining barliqi heqqidimu xewer bermeydu.

Bizning xewerdar bolghinimizgha oxshash, xiristiyan dinining tüp merkizide peyghembirimiz hezriti iysa eleyhissalam yer alghan bolup, u hazirqi zaman xiristiyanlarning neziride peyghemberdin üstün bolghan, qandaqtur qedimki yunan epsaniliridiki öy-ochaqliq, er-xotunluq we bala-chaqiliq munasiwetke ige tengriler ning «mertiwisige» ige qilinip qoyulghan. Ularning neziride biblediki yesus/jesus (isa) ata xudaning insan qiyapitidiki parchisi yeni xuda bilen meryemning oghlidur. Yaratquchi xudaning balisi-erkek bala xuda, ata xudaning hökmini ijra qilish üchün adem qiyapitige kiriwélip, insanlarning arisigha kélip azapliq dunyada yashap, insaniyetni qutulduriwélish üchün hesret-nadamet chékip, dunyaning wapasizliqi üstidin küresh qilip axiri ölüp kétidu. Qarang bu bible qissesi qedimki gériklarning epsane riwayetliridiki mehbutlar xudasi ziwis (3) we uning xudalashturilghan perzentliri heqqidiki fantaziylik hikayelerdin kelgenlikini besh qoldek körsütüp turidu.

Biblening ikkinchi qismida yésusning sadiq murtlirining yésus (xiristiyanlarning xudasi) ölgendin kéyin, uning dunyagha kélishi, hayati, hayat waqtidiki tesirlik ish-heriketliri, éytqanliri we iztirap chekishliri heqqide öz aldigha bir-biridin periqliq halda yézip chiqqan eslimiliridin teshkillen’gen(melum bir tereptin hedis sheriflerge oxshap kétidighan) hadiseler orun alidu. Yésus ölgendin kéyin uning heqqide yézilghan bu tesirlik hékayiler, u hayat waqtida allah teripidin wehi qilinghan injil eqidilirini asta-asta siqip chiqirip xiristiyanlarning muqeddes kitabi bolup qalghan. Yésusning nam sheripi bilen birlikte otturigha chiqirilghan kishilerni rehimdillikke, dostluqqa, méhri-shepqetlik bolushqa, düshmenni söyüshke, sewri-taqet qilip yashashqa, ölgen nijatkarning u dunyadiki iradisige boy sunushqa ündeydighan, xelq arisida tarqilip yürgen aghzaki qissiler, parche-purat berishuriler, mektuplar we yerlik dinlarning «muqeddes» hikayiliri öz-ara kirishtürülüp yézip chiqilghan bu kitab tilimizda hazir yudézimning tanah dégen kitabi bilen qoshulup xata halda injil dep atalmaqta. Emeliyette biz yuqirida éytqandek tanah dégen kitab tewrat we zeburning özi emes bolghinidek, xiristiyanlarning muqeddes kitabi biblemu «quran kerim» de tilgha élinghan injil dégen kitabning del özi emes bolup, bizning tilimizgha xata halda tewrat (kona ehdi) dep terjime qiliniwatqini xiristiyanlar old testament dep ataydighan biblening birinchi qismidur; injil(kona ehdi) dep terjime qiliniwatqini xiristiyanlar new testament dep ataydighan biblening ikkinchi qismidur. Yuqirida tilgha alghan kitablarda «quran kerim»de tilgha élinghan tewrat, zebur, injilgha oxshap kétidighan bezi mezmunlarning bolghanliqi, u kitablarning yuqarqi kitablarning del özi ikenlikidin dérek bermeydu. Xiristiyan missiyonérliri «quran kerim»diki tewrat, zebur we injilgha a’it bezi bayanlarni tanaxtiki yaki biblediki mezmunlar bilen ustiliq bilen baghlap, bu kitablar heqqide bilimi yétersiz bolghan uyghuristanliqlarning pikirini qalaymiqanlashturup, ularning özige yarisha shekillen’gen diniy kimlikidin uzaqlashturiwatidu. Biz tanah we bible dégen kitabta tewrat, zebur we injilning barliqini toluq inkar qilalmaymiz, emma tewrat, zebur we injilning dewrimizge öz pétiche yétip kélelmigenlikini yaki hökümranlar we yerlik xelqlerning esli dingha uyghun kelmeydighan türlük éhtiyajliri sewebidin özgertiwétilgenliki qatarliqlarni yudezim, xiristiyan we islam alimlirining öz-ara bes munaziriliridin asanla köriwalalaymiz.

Hazir dunyada bir-birige oxshimaydighan nopuzluq töt türlük bible bar bolup, xiristiyanliqning deslepki dewr liride bu dinda töt türlük kitabning barliqi heqqide héchqandaq melumat bérilmigen. Miladidin kéyinki tötinchi esirge kelgüche yeni bu din resmiy dölet dini bolup shekillen’güche bolghan ariliqta xiristiyanlarning qolida bu dinning muqeddes kitabi dep qarilip kéliniwatqan yüzdin artuq kitab bar bolup, hazirqi bu töt kitab yüzdin artuq kitab asasida diniy rohanilar teripidin bashqidin tüzüp chiqilghan, türlük ziddiyetlik mesileler sewebidin téxiche birleshtürüsh imkaniyiti bolmaywatqan kitablar bolup, uning téxi neshir qilinmaywatqan, hazirghiche mexpiy tutiliwatqan yene bashqa nopuzluq nusxilirimu bar. Xiristiyan dinining oxshimighan mezhipige mensup étiqadchilar öz-ara bir-birining qolidiki kitablarning özgertiwetilgenliki heqqide ixtilap qilishidu we shu arqiliq «quran kerim» ning bu kitablar heqqidiki meydanini özliri sezmigen halda testiqlaydu.

Perqliq biblelerde yer bérilgen «quran kerim»diki hedis sheriflerge oxshap kétidighan xiristiyanliqqa a’it (esli kitabtin bolmighan) kona bérishurilar, ruhanilar yézishqan mektublar we xiristiyanlashturulghan dindin ilgiriki qedimki diniy hikayeler bezi hazirqi zaman küchlük te’ologlirining neziride u kitablarning qutsalliqi heqqide guman tughdurmaqta.

Xiristiyanlar öz-ara bir-birining qolidiki kitablarni saxta déyiship qanliq urushlarni élip barghan we kélishtürgili bolmaydighan bes-munazire ichige kirip qalghan. Axiri xiristiyan döletliri bu dindiki hel qilghili bolmaydighan mesilelerni dini yol bilen emes siyasiy yol bilen hel qilishni qarar qilip, memuri buyruq we qanun arqiliq bashqurushni mejburi yolgha qoyup, biblening yéngi ehde qismi(töt bible)ni sadiq murtlar qissesi, pawlosning 14 dane mektubi, yaqubning bayani, petrusning ikki mektubi, yohannaning üch parche xéti we bayani we yehudaning bayani qatarliq, töt xil 27 kitabtin terkip tapidighan qilip békitip chiqqan we xelq arisida muqeddes sanilip kéliwatqan bashqa kitablarni zorluq bilen emeldin qalduriwetken. Xiristiyan dunyasi shuningdin kéyin bezi ushshaq ziddiytlerdin qutulghan bolsimu töt aptur teripidin töt xil tüzüp chiqilghan bezi mahiyetlik mesilelerde bir-biridin perqlinidighan yuqiriqi 27 kitabni asas qilip neshir qiliniwatqan töt türlük biblening bolghanliqining özila islami eqidimizning toghriliqini tuluqi bilen ispatlap turidighan pulattek pakittur. Yuqiriqi töt perqliq biblege kirgüzülgen ismi we bezi mezmunliri oxshap kétidighan 27 kitabning töt nusxidiki perqliri perezdikidinmu köp bolup, töt biblede yer alghan bir kitabning tékistidimu minglarche perqning barliqi éniqlap chiqilghan.

Xiristiyan dinidiki bezi ziddiyetlik mesilelerning yiltizi, bu din meydangha kelgen pewqulade özgichilikke ige muhit we shara’it bilen baghliq bolup, bu din yéngidin peyda bolghanda héchqandaq ishini ochuq ashkare halda élip baralmighan. Dinning emir-meruplirini normal bir shekilde anglitishta birinchidin radikal yudestlarning bésimigha uchrisa ikkinchidin tajawuzchi hökümran siniplarning qattiq cheklimisige uchrap, diniy pa’aliyetlerni mexpiy shekilde élip bérishqa mejbur bolghan. Muqeddes kitab nazil qilinip birla waqitta nahayiti köp sandiki étiqadchilargha anglitilish pursitige ige bolalmighachqa, mexpiy shekilde élip bérilghan diniy teblighler her kim özi xalighan bir shekil we til bilen anglitilip, xiristiyan dinining tüp pirinsiplirigha yat bolghan bir qisim idiyilerning qutsal atalghan kitabqa bolghan tesirini éghirlashturiwetken. Xiristiyan dinidiki sheri’etning terghip qilinishida merkizi bir konturul séstima bolmighachqa mundaqche qilip éytqanda jama’et birla waqitta toghra dep qarighan wehi sheklini alghan xelq ichige jakarlanghan emr-merup bolmighachqa sirliq tüs alghan diniy hadiseler éghiz edebiyati hadisisige parallil yölünishte barghanche burmulinip barghan. Chünki her qandaq bir jama’et topi yene bir jama’et topining yaki jama’et topini shekillendürgen yekke ezalarning bu din heqqide nime ishlarni qilip, qandaq teblighler bilen shughulliniwatqanliqini küchlik bir jama’et pikiri asasida konturol qilalmighan we dinni her kim özi xalighanche tebligh qiliwergen. Shuning bilen asta-asta bir-biridin nahayiti uzaq diniy mezhepler otturigha chiqqan. Xiristiyan étiqadchilirigha qaritilghan diniy zulum keltürüp chiqarghan bu perqler öz aldigha bir pikir pundamenti shekilendürüp, bu xil halet nahayiti uzaq zaman dawam qilip barghanche öz-ara yat bolghan étiqadchilar gurupilirining meydangha kélishige shara’it yaritip bergen. Peqet hezriti jizes bu alem bilen xoshlushup 400 yil ötkendin kéyinla bu din dölet hakimiyiti teripidin étrap qilinip, bir tereptin étiqadchilar jama’etige paydiliq imkanlarni yaritip bergen bolsa yene bir tereptin 400 yilliq dinni mexpiy tebligh qilishtin kélip chiqqan mezhepler ottursidiki keskin ziddiyetlerni su yüzige chiqartqan. Shuning bilen bir xiristiyan jama’etining diniy chüshenchlirining yene bir xiristiyan jama’etidin perqliq bolghan étiqad, köz-qarash we pikirge ige ikenliki xiristiyan dep bir nam bilen atalghan emma alla burun periqliq batil étiqadlargha özgirep ketken dinlar ottursidiki kélishtürgili bolmaydighan ziddiyetni otturigha chiqarghan. Shuning bilen géritsiyedin ichki erminiye giche, türkiydin türkistanghiche yéyilghan minglighan xiristiyan jama’etidin öz-ara oxshaydighan ikki jama’etnimu tapqili bolmaydighan haletke kelgen. Xiristiyan dinida tekitlen’gen diniy qérindashliq tekitlen’genséri hem étiqadchilar öz-ara mihri muhabbet we chüshünish hasil qilish üchün bu heqtiki xizmet salmiqini kücheytkenséri del meqsetning eksiche periqler ashkarilinip, bir jama’et yene bir jama’etke shühbilik qarashqa bashlighan. Bérish-kélish we dé’aloglar awughanche perqler keyni-keynidin ashkarilinip, ixtilap küchiyip düshmenlik ewj alghan. Xiristiyan dinining teshebbusining del eksiche xiristiyan jemiyetliride birlik baraberliktin héchbir söz achqili bolmaytti. Bezi siyasi goruhlar xiristiyan dinigha qaritilghan ichki jehettin konturol qilip, tashqi jehettin uning ichki potensi’alidin(tengpungliqidin?) Paydilinip, döletni idare qilish we kengeymichilik qilish üchün xiristiyan jama’eti arisidiki ixtilaplarni qayrip qoyup, bu din bilen héch alaqisi bolmighan xelqlerge bolghan nepretni yétildürishke her tereptin alahide küch serp qilghan. Buninggha 7-esirdin kéyinki xiristiyan dunyasining islam dunyasigha qaratqan ehli selp yürüshliri misal bolalaydu. Eger bu urushlar bolmighan bolsa xiristiyan dunyasi ichki ixtilaplar tüpeylidin bir-birini wehshi qirghin qilghan bolatti. Hökümran siniplar bir tereptin étiqadchilarni özliri bilen héch alaqisi bolmighan rayon xelqliri bilen urushqa sélip qoyup, yene bir tereptin heywetlik chirkawlarni sélip, oxshimaydighan yighinlarni oyushturup, periqliq kitablarni cheklep, qarshi chiqqanlarni qirghin qilip, her terepte qan töküp, axiri bir qanche öz-ara yéqin bolghan mezheplerning mewjut bolishigha yol qoyghan shekilde muresseliship, bu dinning her tereptin chak ketken we lingship qalghan kona binasini küchlük herbiy, siyasiy we iqtisadiy tirishchanliq bilen tinch shara’itta bir biri bilen öz-ara inaq yashalaydighan bu haletke ige qildi.

Xiristiyan dinini dölet dini qilip bikitkenlerning meqsiti özidin ayan idi. Ular bir tereptin öz hökümranliqini qoghdap qélishni oylisa yene bir tereptin bashqa döletlerdiki xiristiyan jama’eti bilen normal bolghan bir türlük alaqini shekillendürishni xalaytti. Shunga ular birlikni ilgiri süridighan yighinlarni oyushturushqa bashlidi. Buning meshhurraqi 325-yili échilghan iznik yighinidur(yighilishi-mejlisi?). Roland h ba’ingtonning 1967-yili en’giliyede neshir qilinghan «the pengu’in history of christi’anity» dégen kitabi bilen, ge’offerey barraklo’ughning 1968-yili en’giliyede neshir qilinghan «the medi’ewal papaky» dégen eserliride bildürilishiche, yighin impirator kostantin terepidin orunlashturulghan idi. Impirator bu yighilishni uyushturghan bilen özi bir butperes idi. Impiratorluqtiki xiristiyan jama’etining sanining köpliki we ixtilaplirining keskinlikini körgen kostantin bu ehwalning impirator luqning mewjutluqini sürdürüshke tehdit ikenlikini chüshünüp yitip, özi idare qiliwatqan cheksiz ketken yawropa tupraqliridiki xiristiyan rohanilirini iznik dégen sheherge toplidi. Meqsiti xiristiyan dunyasidiki ichki tepriqichiliktin kéliwatqan impiratorluqqa qarshi tehditni peseytip, ularning arisida birlik, itipaqliq ornutup döletni qudret tapquzushtin bashqa bir nerse emes idi. Bu yighilishqa 2048 neper oxshimighan mewqediki xiristiyan dinining meshhur erbapliri qatnashqan bolup, yighin öz-ara di’alog sheklide élip bérildi. Yighin ehlining ottursidiki u qeder keskin ixtilaplarning yoshurun saqlinip kelgenlikini körgen kostantin heyret ichide qaldi we chöchüp ketti. Ularning xuda, peyghember, insan we wehi heqqidiki qarashliri teswirligüsiz ziddiyetke tolghan bolup, ularning beziliri iysani peyghember dése beziliri xudaning oghli yene beziliri xuda, yene beziliri her ikkisining birleshmisi, beziliri peqetla oghul yene beziliri ikkinchi xuda deytti.

Bu qeder sanap tügetkili bolmaydighan ziddiyetlik mesileler bilen toyunghan xiristiyan eqidichilikidin wehimige pétip qalghan kostantin ularning hemmisini bir yerge solap qoyup we herbiy jehettin tehdit qilip, hemmisi ortaq étrap qilidighan bir mewqeni yasap chiqishni we uni özige chüshendürüshke emir qildi. Chare pütünley kar qilmighan bolsimu, 2048 ademning ichide aran 318 adem testiqlighan «hezriti yesus (isa) allahning oghli we yaratquchidur» dégen qarash birlikke kéleligen köp sanliqlarning mewqesi süpitide dölet dinining resmi meydani salahitide qobul qilinip yighin qatnashquchilirigha élan qilindi. (5) Xiristiyan tarixchisi ibin batrik özining yuqiriqi esiride tepsili chüshendürgen bu weqelerdin melum bolishiche yuqiriqi ikki mingdin artuq xiristiyan rohanilirining qolida pütünley periqliq bolghan, özlirining mewqesini kötürüp chiqishqa tamamen asas bolalaydighan az dégendimu yüz türdin artuq injil bar idi. Kostantin oxshimighan qarashtiki 2048 kishidin bezi ixtilaplarni unutqan halda köz qarashta birlikke kelgen 318 kishi qobul qilghan pawlosizimni yighinning qarari we döletning meydani süpitide élan qilip, az sanliqqa wekillik qilidighan, özining butpereslik eqidisige yéqin kélidighan bu mezhepning qoli arqiliq muxalipetlerning tesir da’irisini asta-asta taraytishqa bel baghlidi. Bu yerde ademning diqqitini eng tartidighini impirator kostantinning butperes bolghanliqi we butpereslikni quwetleydighan, az sanliqqa wekillik qilidighan pawloschilarni qollighanliqidur. R.H.Baingtonning bayaniche yighindin kéyin pawloschiliqni qollaydighan emma yene periqliq bolghan butpereslerning kitabi rast bible, qalghan yüzdin artuq jama’etning qolidiki kitablar saxta dep ayrilip, öktichi étiqadchilar bolishiche chetke qéqilip, qolliridiki kitab we imtiyazliri yighiwélindi.

Xiristiyan dinini qanuniy shekilde qéliplashturushni bashlap bergen iznik yighini kéyinki nöwettiki qéliplashturush heriketlirining örniki bolup qaldi. 364-Yili u xildiki yene bir qétimliq heriket bashlandi. Bu qétimqi herikette iznik kélishimide testiqlanghan töt biblening terkiwidiki parchilar yeni yéngi ehdidiki kitablarning sani meselisi muzakirige qoyuldi. Bu yerde yene éniqki bu tallanghan kitablargha kirgüzülgenlerning qaysisi rast, qaysisi saxta dégen mesile talash tartish qilindi. Deslepki muzakiride yéngi ehdide yer alghan kitablarning sanining 27 emes 21 ikenliki békitilgen idi. Bular töt bible, luka xatireliridiki resullarning ishliri, pawli’osning 13 risalisi, petrosning birinchi mektubi, yehudaning xéti we yohannaning birinchi mektubidin ibaret idi. Bularning sirtida qalghan petrosning ikki mektubi, yohannaning wehisi, yohannaning ikkinchi, üchünchi mektubi, pawlosning yodistlargha yazghan xéti, we yaqupning mektubi qatarliqlar saxtigha chiqiriwétilgen idi.

Xiristiyan alimi esebi’o’usning qarishiche, 324-yildiki yighinda u toghra dep qarighan emma ret qiliwétilgen kitablar bar idi. U toghra dep qarighan lékin imtiyazliq boliwalghanlar ret qilghan kitablarning ichide yehudaning xéti, yaqubning mektubi, petrosning ikkinchi mektubi, yohannaning ikkinchi we üchünchi mektubi, pawlosning sergüzeshtiliri, petrosning wehisi, barnaba mektubliri we ezizlerning ügütliri… Qatarliqlar bar idi. Eger ulargha qoyup berse hemmisi bir-birini saxtiliqta eyiplep, hazirqi bibleni teshkil qilidighan parchilar bolmighan bolatti. Ularning saxtini saxta, rastni rast deydighangha heqiqeten heqqaniy bir ölchemni tapqili bolmaytti. Muqeddes kitablargha qoyulidighan ölchemler arqiliq u kitablar ichidin qutsallirini ayrish mumkin emes idi. Xiristiyan dini yuqirqidek hökümran siniplar teripidin nazaret qilinishqa uchrimaydighan dewrge kelgende, ular bir-biri bilen kélishtürgili bolmaydighan tereqqiyatni bashtin kechürüp bolghanliqlirini hés qilishqan.

Xiristiyan dinidiki bügün’ge qeder dawamliship kelgen talash-tartishlargha tipik bir misal bérish teqezzasidin xiristiyan dini alimi we tarixchisi ibin batrikning iskendiriyediki xiristiyan episkopi ariyos heqqidiki hikayisini diqqitinglargha sunimiz. Ibin batrik mundaq bayan qilidu: iskendiriyede ariyos isimlik bir kapir bar idi. U «allah tek allahtur, oghul mexluqtur, yaritilghuchidur, ilah emestur, chünki oghlidin dada ilgiri idi» dégen. Iskendiriye kardinali bir shagirtigha yesosning ariyosni lenetligenlikini, ariyosning teblighini anglashning kupurluq bolidighanliqini, hezriti yesosning chüshide yirtiq kiyim bilen ayan bolghanliqini, kiyimlerni kimning yirtqanliqini sorighanda ariyosning yirtiwetkenlikini éytqanliqini, ariyosni chérkawgha kirgüzmeslikni éytqanmish. Biz buningdin xiristiyan dunyasidiki dada-bala mehbutlar heqqidiki talash-tartishlarning neqeder bir xurapiy derijige yetkenlikini köreleymiz.

Undaq bolsa heqiqi qutsal kitab(injil) zadi qandaq bolghan? Dégen so’algha xiristiyan alimlirining ichide «xiristiyan dinining deslepki dewrliride qutsal hésablanghan bir kitab bar idi. Bu kitab heqiqeten hezriti isa(yesos)ni öz közi bilen körmigen, teblighlirini öz quliqi bilen anglimighan étiqadchilar üchün wehi sheklide nazil qilinghanti. Bu kitabning heqiqi qutsalliqigha qarimay xiristiyan dini bir ilahi tertip we intizam ichide emes idi» deydu. Dinning bundaq zor derijide buzghunchiliqqa uchrap kétishige hökümran siniplar teripidin xiristiyan diniy pelsepisige zorlap téngilghan xuda we xudaning oghli, peyghemberlik we wehi, xuda we adem té’ormisidiki ilahi dinlargha yat bolghan cheklimilik terepler seweb bolghan. Biz kitabning bashqa terepliride belkim bu heqte yene chongqurraq pikir bayan qilishqa orunimiz.

Xiristiyanlar yéngi ehdini muqeddes bilgen’ge oxshash yehudular «tanah» dep ataydighan, tilimizda «tewrat» (quranni asas qilip) yaki «kona ehdi» (bibleni asas qilip) dégen nam bilen atilip kelgen kitabnimu qutsal bilidu. Bizge «quran kerim» arqiliq téximu toghra we éniq chüshendürülgen «tewrat» eslide injil we qurangha oxshash allahning qutsal kitabi bolup kéyin türlük sewebler bilen mahiyetlik mesileler özgertiwétilgen. Biz uyghuristanliqlar tewrat nazil qilinghan ümmetler dindin uzaqliship ketkendin kéyin injil, injil nazil qilinghan ümmetler dindin uzaqliship ketkendin kéyin quranning nazil qilinghanliqini étirap qilimiz.

Biz uyghuristanliqlar tewrat dewatqan kitabta zeburgha a’it parchilar, bible/injilda tewratqa a’it parchilar, muqeddes kitabimiz «quran kerim»de bolsa zebur, tewrat we injil dégen kitablarning tüp idiyesi yer alghan.

Yehudilarning xuddi xiristiyanlargha oxshash bir türlük shekilde muqeddes bilidighan «tanah/tewrat» dégen kitabi(xiristiyanlar teripidin kona ehdi déyiliwatqan kitab) ularning neziride xiristiyanliqtin ilgiri nazil qilinghan kitab bolup, uningda hezriti musa eleyhissalamdin ilgiriki peyghemberler heqqidiki qissiler, hezriti musa eleyhissalam bilen allahning di’alogi we undin kéyin dunyagha kelgen peyghemberlerning ish izliri we yehudiy millitining tarixigha a’it«telmut» dégen eserler yer alghan. Xiristiyanlar biblege yehudilarning muqeddes kitabi tanahning yehudiy tarixigha a’it bolmighan qisimlirini, yésusning hayatini belge qilip turup, «kona ehde» dep atap biblege birinchi qisim qilip kirgüzgen. Xiristiyanlar her waqit yéngi ehdini we özlirining uninggha a’it diniy risalilirini kona ehdidin we bashqa muqeddes kitablardin üstün köridu. Xiristiyanlargha köre biblening terkiwimu qimmet jehette periqliq bolup, ular üchün eng qimmetlik bolghini biblening yésusqa a’it qismi(yéngi ehdi yaki gospel) dur. Xiristiyanlarning bibleside ularning öz köz qarashliridin élip éytqanda muhim we anche muhim bolmighan ikki qisim bolghandin tashqiri her ikki qisimda muhim we anche muhim bolmighan terkiplermu bar iken. (Musulmanlarning tewrat, zebur, purqan, we «quran kerim» heqqidiki chüshenchilirige diqqitingizni aghdurung.) uningdin bashqa xiristiyanlarning bibleliride bezide kona ehde bash terepte yer alsa, bezide kitabning otturisida we bezide kitabning axirida yene bezide kitabning axirisida kélidu. Bezide bu ikki kitab melum terkiplerni merkez qilghan halda öz-ara arlashturiwétilgen halda neshir qilinghan bolup ademning bu kitablarning muqeddeslikige nisbeten ishenchisini tewritip qoyidu. Hemmimiz bilgendek quran kerimdiki ayetler melum bir qanuniyet asasida tertiplik we bash axiri baghlanghan shekilde bayan qilinghan bolup, ayet we böleklerni emes jümlilerni ilgiri-kéyin tizip baqsimu uning omumiy qurulmisi buzulup esli halitini saqlap qalalmaydu yaki bir pütün gewdisidin ajrap kétidu.uninggha yehudilardek we xiristiyanlardek muqeddes kitablar bilen biwasite alaqisi yoq shu dingha a’it yaki yaki shu dingha ishen’genlerning tarixigha a’it héchqandaq eserlerni qoshup neshir qilghili bolmaydu. «Quran kerim» diki bundaq möjizilerni dunyadiki yene bashqa herqandaq kitabtin tapqili bolmaydu. Biz éytqandek yehudilar özlirining muqeddes kitawini xiristiyanlar atighandek kona ehde dep atimayla qalmastin hezriti iysa eleyhissalamni nijatkar(xuda) déyish u yaqta tursun, peyghember depmu atimaydu we uninggha «injil» dep bir kitabning wehi qilinghinighimu ishenmeydu. Ular: kona-yéngi ehde dégen nerse bolmighan, bar bolsa peqet musaning tur téghida allah bilen sözleshkenlikige a’it birla ehde bar, musadin kéyin héchkim allah bilen sözliship baqmighan,-dep qaraydu we injilni yéngi ehde dep tonumaydu.

Islam, xiristiyan we yehudiy dinliridiki tarixi baghlinishlar, oxshashliqlar we keskin periqler sewebidin te’ologiye, pelsepe we sotsologiye tetqiqati jeryanida qalaymiqanliship ketken söz we atalghular nahayiti köp bolup, u heqte téxiche héchqandaq bir birlikke kelgen pirinsiplar bolmighanliqi üchün isim we atalghular qalaymiqan, mesililer müjimel we chüshüniksiz péti kétiwatidu. Meselen, xiristiyan we islam dunyasida «kona ehde» dep tilgha éliniwatqan kitabning bundaq atilishigha yehudiy alimliri chish tirniqighiche öch bolup, ular bu kitabni özlirining aditi boyiche «tanah» dep ataydu. Ularche bu kitab üch bölümdin terkip tapqan bolup, ular: tora (tilimizda tewrat), newim (tilimizda peyghemberler qissesi), ketuwim(tilimizda kitablar) qatarliqlardin ibaret. «Tanah»/«tanak» musteqil mena anglitidighan ayrim bir términ emes bolup, u oxshimighan dewrlerde yuqirida biz sanighan mushu kitabning ichige, namelum aptorlar teripidin kirgüzülgen üch kitab isimliridiki bash heriplerning ibray elipbesidiki oqulishigha asasen tüzülgen söz bolup, biz bilidighan tewrat, zebur qatarliq kitablarningmu del özi emes. Tanak yaki tanahqa kirgüzülgen u kitablarmu yene öz ichidin nurghun kitablargha parchilinidu. Meselen: tora/tewrat besh kitabtin, newim 19 kitabtin we ketuwi’im 11 kitabtin teshkil tapqan. Bu jehetlerdin yehudilarning muqeddes kitabi tanak/tanah we xiristiyanliqning muqeddes kitabi bible hergizmu quran kerimge oxshimaydu. Hazir xiristiyan missiyonérliri we gheyri islami din tarqatquchilar teripidin uyghuristangha injil we tewrat dep terjime qiliniwatqan kitablar hergizmu u kitablarning özi emes bolup, ularning ayrim alahidilikliri, biz az tula bilidighan injil we tewratqa oxshighandek qilghan bilen, u kitablarning bu «din» ademliri bizdin yoshurup kéliwatqan yene bir-biridin perqlinidighan talay nusxilirimu bar bolup u hergizmu quran kerimde tilgha élinghan muqeddes kitablar emes.

Ibrayche xatirelen’gen tanah bilen xiristiyanlar tanah (kona ehde) dewatqan kitab öz ichige alghan mezmunlarda, kona kitablarning tertiplik tizilishida we bezi mezmunlarning artuq we kemliki terepliride bir-birige alahide oxshimasliqlar bar bolupla qalmastin, yehudilarning qolida tarqilip yürgen tanah we xiristiyanlarning qolida tarqilip yürgen tanahlarningmu bir-biridin roshen perqlinidighan terepliri bar.

Qedimki ibraychida yézilghan tanah (tewrat yaki zebur emes) qa eng yéqin dep qariliwatqan «kona ehdi» yeni atalmish «tewrat» hazir xiristiyan dindiki chong mezheplerning biri bolghan protestantlarning muqeddes kitabidiki qismi bolup, ularning kona ehdi dégen kitabigha 39 kitab kirgüzülgen. Emiliyette qedimki ibraychida u kitablarning sani 41 din ashidu. Bundaq bolushi ibraychidikiside samu’el, kirallar we yehudilarning ayrim tarixliri protestantlarning kitawidikidek bashqa böleklerge qushiwétilmigen.

Yehudilarning muqeddes kitabi tanah bilen xiristiyan mezhipi protestantlarning kona ehdiside perq bolghan iken, elwette xiristiyanliqning yene bir mezhipi bolghan katoliklarning kona ehde dégen kitawidimu tanah bilen pirinsipliq periqler bar bolghan bolidu. Hetta katoliklarning ichki qismida tarqilip yürgen kona ehdeler bir-biridin periqliq bolup, katolik missiyonérliri erebchige terjime qilghan kona ehde 48 kitab bolup, uning latinchisi 46, fransuzchisi 45, qedimki yunanchisi bolsa 53 kitabken. Bu xil periqlerni xiristiyanlarning oxshimighan mezhepliri ichidinla emes belki bir mezheptiki her türlük étiqadchilar gurupilirining arisidinmu köplep tapqili bolidu. Uningdin bashqa xristiyanlar muqeddes kitablarning rohigha uyghun bolmighan bir shekilde yehudilarning tanah dep atawatqan kitabliridiki oxshimighan qisimlarning namini özgertip, shu qisimlarning asasiy mezmunlirigha layiqlashturilghan yéngi isimlarni qollanghan. Hazir bizge tewrat dep tonushturulghan kitabning terkiplirining ibraychidiki (yehudi/aramik yéziqi) nami bibildiki namlargha oxshimaydu. Uni tilimizgha terjime qilghanlarning bu heqtiki bilimliri yéterlik bolmighachqa, bu namlarni bizge bir qeder tonushluq bolghan islam we xiristiyan bilimi asasida ipadilep bérishke tiriship, bu dinlardiki nazuk söz-atalghularni qalaymiqanlashturiwetken. Bundaq özgertiwétilish xiristiyan missiyonérliri we ular pul bilen sétiwalghan zéhni ajiz medikarlarning birinchi qétim yol qoyghan xataliqi bolmighachqa, bu sewiyesizlik we dinlargha bolghan semimiyetsizlik ularning alliburun qélipidin chiqip ketken atalmish diniy xizmetlirige tesir körsetmigen bilen awam xelqning kallisida islam dini bilen xiristiyanliq, xiristiyanliq bilen yudezim oxshap qalamdu-néme? Qaysisigha ishense perqlenmise kérek! Dégen xata chüshenchini keltürüp chiqarghan we kitablarni tallimay, arilashturup oquydighan aqiwetni keltürüp chiqarghan.

Bizning bilishimizche xiristiyanliq yéngidin tarqilishqa bashlighanda, yudézim (4) ning qattiq cheklishige uchrighan bolup, xiristiyanlar birinchidin qanliq weqelerning kélip chiqishining aldini élish, ikkinchidin eyni waqitta öz dinlirini teshwiq qilishta bir muqeddes kitabning kem bolishidek boshluqni toldurush, üchünchidin tanah arqiliq özlirining eqidilirining toghriliqini ispatlashqa orunush… qatarliq seweblerdin, deslepki chaghlarda yudezimning bu muqeddes kitabidin öz péti paydilanghan bolsa, hökümran dingha, öz kitabi biblege yeni gospelgha ige bolghandin kéyin bolupmu yudezimning biwasite hökümranliqidin qutulghandin kéyin u kitabning terkiwidin özlirige mas kelmeydu,-dep qarighan we yehudiy millitining tarix, edebiyat, hakimiyet mesilelirige a’it qisimlirini, uningdin bashqa islami chüshenchilerge uyghun nurghun nersilerni shallap chiqiriwetken.

Islam alimliridin mütewali yusup shelebining 1968-yili kuweytte neshir qilghan hezriti iysa we yudezimgha a’it kitabida, bu dinlardiki bezi mesililer heqqide toxtalghanda xiristiyanliqni yudezimning, islamni xiristiyanliqning dawami ikenlikini ilgiri sürgen. U iysa tanahni, muhemmed injilni inkar qilish üchün emes téximu mukemmel chüshendürüsh üchün kelgen. Xiristiyanlarning tewratni, musulmanlarning injilni muqeddes bilishi tebi bir ehwal, emma kéyinki ümmetler bezi kitablarni xalighanche özgetip dindin uzaqliship ketken dep eqilge uyghun bolghan hökümni chiqiridu. Xiristiyan te’ologlardin makle’od ye’arsleyning 1948-yili londunda neshir qilinghan «bible qisseliri» dégen kitabida, 3-,4-esirlergiche xiristiyanlarning qolida hazir biblening ikkinchi qismi bolup tonulghan-yéngi ehde(new testament)ning kitab halitige keltürülgen mukemmel nusxisi bolmighanliqi üchün tanahqa tayinishqa toghra kelgen,-dep yézilsa, P.R.L. Birownning dunya tarixi eniskilopédiyesining (1971-yili londunda neshir qilinghan) 102-,120-betliride yer alghan «pelestinde xiristiyanliq» dégen maqalisida, qedimki xiristiyanlar ning eqidiside yéterlik derijidiki qanun we idare qilishqa a’it mezmunlarning yoq bolghanliqi, bu dinning yéngi muxlislirini bu heqte eyni waqitta eng nopuzluq dep qaralghan tanahni öz eqidilirige maslashturghan shekilde qobul qilishqa mejburlighan, dep yazghan. Miladi 7-esirgiche bolghan ariliqta yudezim bilen xiristiyanliq arisida hel bolmay kelgen hezriti musa yehudilerning peyghembirimu? Hezriti iysa kimge peyghember qilip ewetilgen? Ularning teblighliri ottursida qandaq periqler bar idi? Hezriti musa rastinla yehudilarning shexsiy peyghembiri, hezriti iysa yawropaliqlarning yaki bashqa milletlerning peyghembirimu? Dégendek keskin ziddiyetlik so’allar «quran kerim» ning nazil qilinishi bilen étiqad we eqilge uyghun chüshendürülgen bolsimu, ular muqeddes biliwatqan kitablar esli pétiche zamanisigha ulishalmighanliqtin, insaniyetni bir türlük étiqad kirzisi ichige paturup qoyghan. Ejiba bu türlük kirzis jemiyet tereqqiyatini ilgiri süremdu? Xiristiyan dunyasi heqiqeten siz ular tarqatqan kitablardin oqughan we kinolardin körgendek möjizikarmu? Bu türlük «güllünish» insaniyetke heqiqeten bir rohiy azadilik we bext yarattimu? Bu heqte biz yuqirida otturigha qoyghan mesilelerni chöridigen halda gherb dunyasida talash-tartish dawam qilmaqta.

Xiristiyanliq deslepte yudezimgha (peqet shu dewrde tewrat we zebur dep atalghan kitablarghila emes) öktichi süpitide meydangha kelgen din bolup, bu dinlar otturisidiki ixtilap yenila eslige sadiq bolghan-bolmighanliq meselisidin köklep chiqqan. Hezriti iysa eleyhissalam tughulup ösken muhit radikal yudezimchilar, tajawuzchilar bilen til biriktürüp hakimiyet yürgüziwatqan, eyni dewrning tipik yehudiy jemiyiti bolup, din u dewrge kelgende hökümranlar we diniy rohanilarning menpe’itini qanduridighan wastige aylinip qalghan idi. Dunyadiki nahayiti köp étnik topluqlar xiristiyan dinigha qedimki dinlirining bezi alametlirini birge élip kirgen bolsa, xiristiyanliqmu bu xelqlerning ichige özidiki bezi tüp pirinsiplarni terk etken halda kirip keldi. Biz yuqirida sözlep ötken bu hadiseler yudezim bilen islamning, islam bilen xiristiyanliqning, xiristiyanliq bilen yudézimning arisida insan eqilge tayinip özgertish mumkin bolmaydighan ortaqliq we perqlerni keltürüp chiqardi.

Xiristiyan we yudézimchilar muqeddes biliwatqan tanah we bible hem uninggha a’it kitablar her bir étnik topluqqa kelgende shekil we mena jehettin özgürüp barghan bolup, kishilerni parchimu-parche irqiy we irsiy birlikni merkez qilghan étiqad dunyasigha ittirip kirip, diniy mesilelerde hel qilghili bolmaydighan bir qatar ziddiyetlerni keltürüp chiqardi. Shu sewebtin étiqad meseliside bügün’ge qeder özliriningmu béshi saq emes, ularningkini toghra dep qarighan, emma néme üchün toghra ikenlikini angqiralmaydighan, medeniyet arqa körünishi, tarixi we kolliktip pisxik alahidiliki ular bilen oxshimaydighan xelqlerning tartiwatqan rohi azabi özlirige yétip ashidu.

Bu mesilelerde musulmanlarning bash aghriqi bashqa dindikilerge qarighanda yoq déyerlik bolup, islamdiki pütkül insaniyetke ortaq kélidighan rohiy we maddiy istekler hemde qanun we irade qarashliri, milletler arisida dostluq we qérindashliq, méhribanliq we xeyri-saxawet tuyghulirini chingitip turmaqta. Beziler gherb dunyasining qudret tépishini xiristiyan dinining qutsalliqidin, sherq dunyasining zawalliqqqa yüzlinishini islam eqidilirining «kemtükliki»din köriwatidu. Gherb dunyasining güllünüshining xiristiyanliq bilen, sherq dunyasining zawalliqqa yüzlinishining islam bilen héchqandaq alaqisi yoq bolup, asiya xelqining chüshkünlishishini yaki yawropaliqlarning güllinishini dingha baghlap chüshendür gili bolmaydu. Eger bu xil séstima nezeriysini xiristiyan dinigha tedbiqlashqa toghra kelse, u dinning bügünki chuwalchaq halitinila emes, uning tereqqiyat jeryaninimu inkar qilishqa toghra kélidu.

(1)Kona ehdi-erebchide el-ahdul atik, in’gilizchide old testament, dep atilidu.

(2)Yéngi ehdi-erebchide el-ahdul jedit, in’gilizchide new testament, dep atilidu.

(3)Ziwis-girik epsane riwayetliridiki san-sanaqsiz xudalarning dadisi.

(4) Yudezim-din, wetenperwerlik, milletchilik we tarix bilen singiship ketken bir eqide bolghachqa, biz bu dinni yehudiy dini dep atimay yehudichiliq yaki yudezim dések téximu chüshidu.

(5) Sa’id bin el-batrikning «et tarixul-mejmu alet-tahkik wet-tasdik» 1905-yili beyrut, 126-bet.

 

Ende

 

06/04/06

 

 

 

Tötinchi bab

 

Islamiyet we Xiristiyanliq Muqeddes Kitabliri Ottursidiki Ixtilaplar

 

Étiqad insaniyet üchün kem bolsa bolmaydighan meniwiy énirgiyler buliqidur. Kishiler bu énirgiyge ériship hayatliqini menggülük dawamlashturush üchün yene bashqa tereplerge oxshash, eqliy jehettinmu intayin köp bedel tölep keldi. Insaniyet siwilizatsi’on dewrige qedem qoyghandin tartip türlük ijtima’i munasiwetler arqiliq étiqadni, étiqad arqiliq türlük ijtima’i munasiwetlerni ilmiy halda chüshendürishke orunup, bir tereptin dinning tereqiyatigha aktip tesir körsetse yene bir tereptin hel qilghili bolmaydighan chigish mesile lerning meydangha kélishige sewebchi bolup qaldi. «Quran kerim» nazil qilinghandin kéyin türlük talash tartishlargha xatime bérilishi kérek bolsimu kishiler haman hésiyat, tuyghu we eqilni étiqadtin üstün körüshke adetlinip qalghachqa yaki ular otturisidiki baghlinishlarning éniq derijisini subiyktip asasta toghra mölcher liyelmigechke, shexsiyet we pidakarliq, roh we madda, ölüm we hayatliq qatarliqlarning ulardin tashqiri bolghan nerse we hadiseler bilen bolghan munasiwetliri heqqidiki chüshenchilerde haman xataliqlarning bolishigha yol qoyup keldi. Maddiy menpe’et, herbiy idare qilish we siyasi éhtiyaj diniy mesilelerni bir terep qilishta haman bu türlük dogma, bir tereplime qarashlarning bash kötürishining asasi yiltizigha aylinip qaldi. Shu sewebtin yudezim, xiristiyan we islam étiqadlirida asasiy diqqetni merkezleshtürishke tégishlik mesileler sel qarilip, barghanche merkezdin uzaqliship öz-ara ixtilapni kücheytidighan hadiseler oxshimighan dewrlerde oxshimighan shekillerde körülüp turdi.

Xiristiyanliqtin ilgiriki dewrlerde yeni miladidin ilgiriki 13-esirlerde hezriti musa eleyhissalam arqiliq nazil qilinghan tewrat islamiy xelqlerning qolidiki birdin-bir qutsal kitab hésaplinatti. Emma tarixning ötüshi bilen bolupmu hezriti sulayman eleyhissalamdin kéyinki yehudiy dölitining munqerz bolushi bilen tewrattiki muhim mezmunlar we xiristiyanlar ning kona ehdeside orun élishqa tégishlik tewrattin kéyin otturigha chiqqan zebur we bashqa peyghemberlerge a’it kitablarmu arqa-arqidin iz déreksiz ghayip bolghan. Ilim sahesidiki bezi kishiler tarixtin béri yoqap ketken kitablarni xelq arisidin toplap, kemtük tereplerni toluqlashqa küchining bériche orunup kelgen bolsimu, ularning érishken netijiliride mahiyetlik periqler körülgen. Miladidin ilgiridin tartip bügün’ge qeder yudezim mezhepliri öz aldigha tanah (tewrat we bashqa kitablar)ni mukemmel qiyapetke kirgüzish üchün insan eqli bilen ayrim tereplerdin ish qoshiwetkechke, qaysining rast qaysining yalghanliqini ayrighili bolmaydighan derijige yetken. Yudezimchilarda miladidin ilgirila din sahesidiki ixtilap bashlanghan bolup, xiristiyan eqidisining meydangha kelishimu, u xil ré’alliqning teqezza sidin bolghan. Bu wejidin künimizdiki xiristiyanlar biblening birinchi qismigha kirgüzgen u kitabni inkar qilidighan, shu kitabning yene bashqa waryantliri yehudi, xiristiyan we musulman ruhanilirining qolida saqlanmaqta. Ilim dunyasi kéyin retlep bashqidin neshir qilinghan nusxilardiki mezmunlarning ilgiri retlep chiqilghan tewrattin we bashqa peyghemberlerge a’it kitablardin bek periqlinip ketkenlikini ilgiri sürmekte.

Xiristiyan eqidisi tarqalghan deslepki mezgilliride étiqadchilarning qolidiki muqeddes kitab mezmun we shekil jehettin shu dewrdiki yudestlarning muqeddes kitabidin anche köp perqlenmeytti. U kitabning asasi qismi hésaplanghan bash böliki yenila tanachni teshkil qilghan bolup, yéngi ehde qismi toluq retlinip bolmighan idi. Retlen’gen qisimliri bolsa din düshmenliri teripidin qattiq buzghunchiliqqa uchrap turatti we köydüriwétiletti. Shunga hemmini bashqidin bashlashqa we yéngidin tüzüp hem yézip chiqishqa toghra kéletti. Shu seweblerdin yéngidin retlen’gen qisimliri barghanche eslisidikidin yiraqlap kétetti. Melum tereptin qarighanda birlikke keltürülgen oxshimaydighan biblelerning yüz minglarche perqi yéqinqi dewrlerningla mehsuli bolmastin, bu xil buzulush islamdin ilgiriki yillardila bashlanghachqa, janabi allah insanlarni bu xil étiqad kirzisidin qutuldurup qélish meqsitide «quran kerim»ni nazil qilghan.

M.ye’arsleyning éytishiche, 2-esirde yashighan kelkus (180-) xiristiyanlargha qarshi yazghan bir esiride eyni dewrdiki biblelerdiki qubul qilghili bolmaydighan ziddiyetlik mesilelerni tilgha alghan. Kelkusning bu tenqidige xiristiyan ruhaniysi origen (182-251) biblediki bu ziddiyetlik mesilelerni étirap qilip, bu perqlerni yaman niyettiki ademlerning keltürüp chiqqanliqini, buningliq bilen dinni haqaretleshke bolmaydighanliqini idiyalistik bir shekilde tekitligen.

Hazir dunyaning her qaysi jaylirida bir-birige oxshimaydighan yüzge yéqin, téxiche nopuzluq töt bibledek tonulmighan yaki u töt kitab ichidin orun alalmighan bible we biblige a’it risaliler bar bolup, ilim dunyasi bible qataridin orun almighan bu böleklerning melum tereptin islam dinining eqiddilirini quwetleydighanliqini otturigha qoyushmaqta. Xiristiyan dunyasi saxta dep tonuwatqan u kitablar oxshimighan dewrlerde xiristiyan rohaniliri teripidin qelemge élinghan bolup, u hergizmu bu dingha düshmenlik bilen qaraydighan bashqa din muxlisliri teripidin yézip chiqilghan emes.

Bibledeki yéngi ehde heqqidiki tetqiqatlargha qarighanda, bu kitabning bash teripini teshkil qilghan metta, markos, luka we yuhannalargha munasiwetlik qisimlardin ilgiri pawlosning mektupliri neshir qilinghan iken. Shu sewebtin beziler pawlosning mektuplirini bible(yéngi ehde)ning bash qismigha tizilishini tekitleydiken. Bundaq bolushidiki seweb, bu qutsal kitabtiki bölekler bayan qilinghan weqe-hadiselerning we qelemge élinish jeryanining ilgiri-kéyinlikige munasiwetlik bolup, bu weqe étiqadchilar arisida ziddiyet tughduridighan kichik sewebler ning biri bolup qalghan.

Xuddi yudezimdikige oxshash téxi hezriti iysa eleyhissalam hayat waqtidin bashlap xiristiyan eqidichilikide mezhep shekillinishke bashlighan bolup, kéyinki chaghlarda ular özliriningkini heqliq chiqirish üchün qolidiki biblelerni özlirining menpe’etige uyghun bir shekillerde bes-beste özgertip yézip chiqishqan. Kitabni nusxilandurghanlarning terkiwide bu ishning ehmiyitini chüshinidighanlar, yéziqchiliq bilimliri heqqide we din heqqide bilimi yéterlik bolghanlar az bolghachqa saxtapezlik qilidighan, toghra yézishni meqset qilghan bolsimu bilimi yétersiz bolghachqa xata yazidighan ehwallar körülgen. Kitabni nusxilandurghanlarning beziliri özliri köchüriwatqan kitabning tilini hetta qaysi tilda yéziliwatqanliqini bilmey turup yaki chala bilip köchürgechke sözler xata köchürilidighan, abzas we faragraflar tashlinip qalidighan, tekrar köchürilip kétidighan, tertip qalaymiqanlashturiwétilgen we chüshinelmigen yerdin atlap ötüp kétidighan xataliqlargha yol qoyghan wehakazalar. Bu sewebler tüpeylidin, biblelening türi barghanche köpüyüp, perqlirimu öz-ara chongiyip barghan. Uning aldini élish üchün 2-esirde süriyelik tati’an dégen xotun perqliq biblelerdiki ortaq alahidelikni chiqish qilghan halda «di’atesseron» (1) dep atilidighan bir kitabni yézip chiqqan bolsimu, étiqadchilarning ortaq étirap qilishigha érishelmigen. 4-Esirde dini jemiyetler bible nusxilirining téz küpüyüp kétishidin kélip chiqqan ijtima’i hadiselerning aldini élish üchün hakimiyet üstidiki siniplarning bésimi astida, süriyelik tati’an dégen kishining izidin méngip, zamanisida tarqilip yürgen qanche yüz parche biblening ichidin töt danisini tallap chiqip, bir nopuzluq bible yézip chiqish we bashqa biblelerni mejburi yighiwélip bir terep qiliwétish xizmitini yolgha qoyghan bolsimu, mexsetlirige yételmey yenila étiqad kirzisidin qutulalmay qalghan.(2)

Diniy jemiyetler 4-, 5-esirlerde özliri heqiqisi dep békitken töt türlük biblening xiristiyan dunyasini qaplash derijisini, saxta dep élan qilinghan yüzdin artuq biblelerdin ashuriwetish üchün jemiyettin, oqutquchilar, oqughuchilar, tetqiqatchilar, qullar we esirlerdin emgek küchi teshkillep, muqeddes kitab, risaliler we mektublarni nusxa aldurghan. Eyni waqittta tarqalghan kitabning nahayiti nurghunliri mejburi halda chala sawat kishilerge nusxilandurulghan bolup, u kitablarning yéngi nusxiliridiki xatalar we perqler ilgiri cheklen’gen bezi nusxilarning perqliri we xataliqliridin éship ketken. Mejburi we zorlash ichide qullar we din düshmenliri teripidin xata nusxilandurulghan kitablar keng tarqalghan bolup, ularning ichide qaysisining heqqiy qaysisining saxta ikenlikini ayrighili bolmaydighan derijige bérip yetken.

Xiristiyan jemiyetliri tarqiliwatqan perqliq bibleler ichidiki nopuzluqlirigha anche oxshap ketmeydighanlirini közdin yoqutiwetish üchün, nahayiti köp sanda meblegh ajitip, mexsus muqeddes kitablarni köchüridighan mirzilarning terbiyelep chiqilghanliqi, ularning chirkawlarning bir tutash qomandanliqi astida kitabni özgertip yézish we tertipke sélish xizmiti bilen shughullanghanliqi heqqidimu mol melumatlar bar. (3)

Nusxilandurilghan kitablardin qilinghan yéngi nusxilar meyli konini we yaki yéngini ölchem qilsun, ilgiriki nusxilardiki xatalar yéngilirigha öz pétiche kelgen we yéngi-yéngi xatalar bilen meselini téximu éghirlashturiwetken. Bir kitabning ilgiriki nusxisi bilen kéyinki nusxilliridimu barghanche nahayiti köp perq körülgen.

Bibleni toplash, neshirge teyyarlash, teherirlesh we neshir qilishta ilgiri bashlanghan bu xatalardin asanliqche qutulup kétish mumkin bolmighachqa, zamanning ötishi bilen biblining qudretlik, sirliq we ilahi küchi téximu ajizlap barmaqta. Chünki bible nusxilandurulghanda qedimqisini ölchem qilish pirinsipi bolghachqa, shunche köp téximu qedimqisi bolmighan qedimqilerning sanining köpliki, oxshimighan tillargha terjime qilinghan xata terjimilening köpliki we hemmisi öz aldigha heriket qiliwatqan mezhepler we diniy rohanilarning teshebbusi bilen biblening qayil qilish we ishendürüsh küchini töwenlitiwetken.

Xiristiyan dini buningdin ikki ming yillar ilgiri pelestinde dunyagha kelgen bolup, u yéngidin tarqilishqa bashlighanda islami eqidiler bilen meydangha chiqqan. Hezriti iysa eleyhissalam bir tereptin kishilerge tewratning emir meruplirini eslige keltürishni wez-nesihet qilghan bolsa yene bir tereptin öz jama’eti ichide injil eqidilirini tebligh qilghan. Hezriti iysa eleyhissalam alemdin ötüp bir esir bolmay turup, xiristiyan jama’etining köpiyishige egiship, tepriqichiliq we mezhepwazliq bash kötürüshke bashlap, étiqadchilar ichide din we muqeddes kitablar heqqide oxshimighan qarashlar shekillinishke bashlighan. Bezi mesilelerning hezriti iysa eleyhissalamning on ikki murti teripidin on ikki xil shekilde chüshendürülüshi ularning we kéyinkilerning sewenliki tüpeylidin bu dindiki islamdin perq hasil qilidighan bidi’et tereplening ündürmisi bolup qalghan.

Rim impériysi we islam dunyasi arisidiki jiddiy sürkilish netijiside sherq dunyasi islam bayriqi astigha, gherb dunyasi xiristiyan bayriqi astida özlirining mewjutluqini dawamlashturup keldi. Bolupmu ottura sherqte xiristiyan dinining nopuzining ajizlap, islam dinining bash kötürishi, italiyediki rim sheherini xiristiyan dinining merkizige aylandurup, bu qedimiy medeniyetlik awat sheherde muqeddes din we muqeddes kitablar heqqide keng da’irilik izdinishlerning élip bérilishigha seweb boldi. 5-Esirlerde italiye we ispaniye qatarliq rayon we döletlerde bible(kona ehde we yéngi ehde)ning yunanchini asas qilghan terjimiliri meydangha kelgen. Terjime qilinghan kitablar buzulghan yaki buzulmighanliqini bilgili bolmaydighan derijige yetken oxshimighan arginallarni asas qilghachqa ularning ottursidiki periqler, zadi qaysisining rast, qaysisining toghriliqi heqqide izdinip, toghrisini, rastini tépip chiqip, saxtisini chekleshning zörüriyitini tughdurghan. J. Patrerson smythning «how we got o’ur bible» dégen kitabida bildürilishiche, 5-esir din kéyin metbe’ening yawropada omumlishishi bilen birge nopuzluq dep qaralghan bible we bible parchiliri resmiy rewishte neshir qilinishqa bashlighan. Bu kitablar öz ichige alghan bölek we mezmunlarda hel qilghili bolmaydighan müjimel mesileler bar bolup, bu ehwal étiqadchilar otttursidiki türlük ziddiyetlerni kücheytip, «quran kerim»ning rohi boyiche éytqanda xiristiyan dini eqidisini chak ketken bir binagha oxshutup qoyghan.

Xiristiyan dini jemiyetliri ming yillardin béri jimiqturghili bolmaydighan ziddiyetlik mesilelerni küchining bériche yoshurup we uningdin özini qachurup, xiristiyan dinning esli mahayitige bérip chétilidighan hadiselerni, nuqul halda «muqeddes kitablar»ni asas qiliwalmay muzika, tarix, arxilogiye, étika, pelsepe, istitika, pissixologiye we edebiyat tereplerdin insan eqli arqiliq ish qoshulghan meniwi mehsulatlar asasida chüshendürishni tekitlep, xiristiyan étiqadchilirining éghir étiqad kirzisining ichige kirip qélishining, siyasiy we ijtima’i qalaymiqanchiliqlarning kélip chiqishining aldini élip, gherb dunyasining édi’ologiysini nahayiti zoruqush ichide tengshep turmaqta. Mundaqche qilip éytqanda bu din diniy xususiyettin alliburun yiraqliship, melum tereptin qarighanda, gherb dunyasining (menggü étiqadtin üstin turalmaydighan) eqiliy pundamintigha aylinip qalghachqa, hazirghiche özining diniy xususiyetke toyunmighan mewjutluquni sürdürüp kéliwatidu.

Xiristiyan chirkawliri öz ichidiki ziddiyetlerni amal bar sirtqa anglatmasliq, dinning omumiy abruyigha chétilidighan eyiplerni sir saqlash we qutsal kitablardiki periqlerge ésiliwalmasliq pirinsiplirini qobul qilishqan. Melum bir nuqtidin sherqi we gherbi dep atalghan shu chirkawlar arqa -arqidin xiristiyan dinining bash orgini teripidin békitilmigen, tarqilip yürgen, yaki téxiche keng türde neshir qilinmighan biblelerni tetqiq qilishni, neshir qilishni chekiligen. Rim watikani dunyada shunche köp öz-ara perqliq biblelerning barliqini jama’et aldida peqet étirap qilmidi. Emma sherq dunyasi bu xil arqa körünishtin pütünley xewersiz bolghini bilen, gherb dunyasi öz rayonidiki oxshimighan dewrlerde we her bir étnik topluqqa kélip oxshimighan derijide özgertiwétilgen yaki eslige sadiq bolunmay kelgen bible heqqide bilidighanlar köp bolsimu, ular bu dinni din qilip tutup turush heqqide barliq eqlini ishqa sélip keldi. E. Won dobschütz (a.g.md,b.579-615) ning qarishiche rim watikani bashtin tartip, ular özliri békitip neshir qilghan(kitabning bashqa bölümide xewerdar bolghinimizdek) biblening pütünley xudaning wehisi ikenlikide we uning ikkinchi bir nusxisining yoqliqi heqqide ching turup keldi. Tewrat we injilning wehi ikenliki rast, emma tanach we bible tewrat bilen injilning özi emeslikini biz ögünüp öttuq. Xiristiyan popliridin ge’orge ewery qatarliq bir qisimlar, peqet ottura esirde biblege a’it bir qisim xata nersilerning neshir qilinghanliqini étirap qilishidu. Uning qarishiche bularning bir danisi mopsu’estali te’odorning yazghini bolup, u hezriti dawut eleyhissalamgha wehi qilinghan zeburdiki shi’erlarning, uning sürgündiki waqtida wehi qilinghanliqini sözligen. Yehudiy nesillik isak bin yesusning (1501) teqwimide tilgha élinghan ipadilerdin, bu kitabning hezriti musa eleyhisalamdin kéyinki bir zamanlarda yézilghanliqi chüshendürülgen. J.strachan, (a.g.md.,b314-318; faruq harman, a.g.e.,b211-212) de éytilishiche yehudiy alimliridin ibin ezra tewratning oxshimighan waryantlirida kechken ipadilerdin, bu kitabning hezriti musa eleyhissalamdin xélila kéyin xatirelen’genlikini ilgiri sürgen iken.

Islam dinining meydangha kélishi xiristiyan chirkawlirini küchlük sarasime ichige sélip qoydi. Bundaq bolishining birinchi sewebi islam dini peyda bolup 3, 4 esir ötkiche bolghan ariliqta ular özlirining quran kerim arqiliq dunyagha ashkare qiliwétilgen ajiz tereplirini eqil, bilim we adem küchige tayinip tolduralmidi. Allahning «quran kerim»de bayan qilghan tewrat we bible heqqidiki bayanliri waqit ötüp dewrlerning almishishi we tarixning yéngilinishi bilen insaniyet ilim-pen möjiziliri arqiliq ispatlanmaqta.

Bügünki künde xiristiyanlar eng qedimki mukemmel nusxa dep saqlawatqan qol yazma halettiki bible parchisi miladi 1000-yilgha a’it bolup, bu kitabning miladi 3-esirde köchürülgen bir nusxidin biwasite nusxilandurulghanliqi sözlen’gen bilen u heqte maddiy pakit yaki éniq bir yazma xatire yoq. Bu heqte boliwatqan talash-tartishlargha xiristiyan dunyasi éhtiyatchanliq bilen bilmeslikke sélish pozitsiysini tutup keldi. Eger qedimki nusxilar bar déyilgendimu ular bible we biblege alaqidar bir birige oxshimaydighan ayrim parchilar bolghachqa téximu neshir qilghili bolmaydu. U parcheler, risaliler, mektublar peqet arxipxanilarda saqliniwatqan bolup, ularning alahidelikige qarap üch türge ayrishqa bolidiken. Birinchi: térilerge orginal tilda xatirelen’gen parchilar (4) ikkinchi: orginal tilda bolmighan süriyeche, koptiche, latinche…tillarda xatirelen’gen nusxilar (5) üchünchi:3-esirdin 5-esirgiche xiristiyan rohaniliri teripidin yézilghan eserlerdin ibaret. Xiristiyan ti’ologliri hazirmu yuqiriqi üch türlük matériyal menbesi bilen tarqilip yürgen bibleler we «quran kerim» diki injil heqqidiki bayanlardin paydilinip biblening eng toghra bir nusxisini (yeni injilni) tüzüp (yézip) chiqish üchün tirishchanliq körsütiwatidu.

Dini jemiyetler bu ehwallarni tüzitishtin burun oxshimighan tillar we oxshimighan dewrlerdiki biblelerning öz ara perqini étiqadchilardin mumkin bolghan derijide sir tutup, bu heqte ochuq ashkare ilmiy munazirilerning bolishini melum derijide cheklep kelmekte.

Islam dini dunyagha kelgendin kéyin, miladi 7-esir lergiche bolghan xiristiyanliq heqqide ilgiridin dawamliship kéliwatqan bes-munaziriler téximu keskinliship, ayding bolmighan mesileler otturigha chiqishqa bashlidi. Chünki dinimizning qutsal kitabi «quran kerim» tarixtin kéliwatqan dinlarni, peyghemberlerni, qutsal kitablarni we muqeddes tawapgahlarni, chong weqelerni we ewliya-enbiyalarni testiqlighuchi we insaniyetke yol körsetküchi nijatliq yoli süpitide nazil qilinip, tewrat, zebur we injilning yiraq ötmüshi, ötmüshi we kélechiki heqqide rushen melumatlarni berdi. Dunyagha dangliq sherqshunas goldziher tanach we bible heqqidiki mesilelerni qesten bilmeske sélip, bu heqte toxtalghanda:-xiristiyanliq bir din süpitide otturigha chiqishtin burunqi yudezim mezhepliri özliri qutsal dep qarighan kitablar(tanach)ni muqeddes bilip, bashqa mezhepler muqeddes dep qarighan qutsal kitablar(tanachlar)ni saxta dep kelgen idi. Xiristiyan dini dunyagha kelgendin kéyin yudezimchilar mezhepliri biblede yer alghan tanach (kona ehde) ning xataliri aldida, yudézim mezheplirining qolidiki tanachlarning xatalirining anche chong mesele emeslikini, bu kitabning téximu chong bir saxtisining dunyagha kelgenlikini éytishqan idi. Islamiyetin ilgiriki xiristiyan rohaniliri bolsa del yudezim rohanilirining yolidin méngip, özlirining notuqliri, teblighliri we mexsus eserliride özliri mensup bolghan mezhep qutsal köridighan bibledin bashqa biblilerni saxta dep jakarlighan idi,-dégen pikirlerni özining köz qarishi asasida sherhilep, «quran kerim»ni ilgiriki muqeddes kitablar bilen bir orunda qoyup, quran kerimdiki muqedds kitablar heqqidiki bayanlirini ilgiriki diniy hadiseler bilen dogma halda sélishturup, islamiy dewetlerni mahiyet tereptin inkar qilghan bolsimu, uning idiyesi xiristiyan chirkawlirining qutsal kitablar heqqidiki ajiz tereplirini toluqliyalmayla qalmay, muqeddes kitabimiz quran kerimning shan-shöheritige dagh tekküzelmidi (6).

Meshur sherqshunaslardin herishfi’eld(herschfi’eld) yudezimchilardin qarayim mezhibidikilerning bezi qarashlirining quran kerimning qarashliri bilen ortaq ikenlikini ilgiri süridu. U yene qarayimlerning özliridin ilgiriki yudezim mezhipi hésaplanghan hahamlarning tewratni burmiliwetkenlikini tekitleydighanliqini, qarayim étiqadida teshebbus qilinghan bu teshebbuslarning quran kerim rohi bilen birdeklikini, quran kerimge tewratning özgertiwetilgenliki heqqidiki bilimlerning yudezimchilarning qarayim mezhipining qutsal kitabliridin kelgenlikini otturigha qoyup, «quran kerim» ge bolghan dunya qarash jehette bir az ijabiy qedem tashlighan bolsimu, quran kerimdiki allahning u qeder köp möjizilirige köz yumghan yaki diqqitini merkezleshtürelmigen.(7)

Bu heqte islam dunyasidiki bezi alimlarning qarishi bashqiche bolup, ularning köp qismi yudezimchilar mezheplirining biri bolghan qarayimlarning étiqad chüshenchisining islamning bésimi bilen kéyinki mezgilde meydangha kelgenlikini ilgiri süridu. Meselen: te’olog f.doktur shaban quzghun «sherqshunas herishfi’eldning diqqitidin qachqan bu terepler heqqide analiz élip bérish biz üchün paydiliq bolup, qarayim mezhipi, islamiyetning bésimi bilen kéyinki zamanlarda otturigha chiqqan yudezim mezhipi bolup, bu mezhep otturigha chiqishtin burun quran kerim nazil bolup bolghan idi. Quran kerimning bu mezhepning qutsal kitabi hésaplanghan tanahtin herqandaq bir nersini qubul qilishi mumkin emes. Hadise herishfi’eldning éytqanlirining tamamen tetüri bolushi mumkin, qarayim mezhipi belkim quran kerimdin paydilanghan bolushi mumkin. Eger herishfi’eld toghra dep qarilip, qarayim mezhipi otturigha chiqishtin burun, ular teshebus qilghan asaslar islamdin ilgiriki yudézim mezheplirining qutsal kitabliridin yeni tewrat we zeburdin keldi dep qarisaq, u halda herishfi’eld janapliri sherqshunas goldziherni inkar qilghan bolidu. Chünki goldziher ependi tewratqa qarshi tunji tenqitning quran kerimdin kelgenlikini ilgiri süridu. Herishfi’eld bolsa tewratqa qarshi tenqitlerning xiristiyanliqtin ilgiriki yudezim mezhepliri arisida bashlanghanliqini ilgiri sürgen bolidu»(8) dep qarap ularning pikirlirini logikisizliq bilen yoqqa chiqarghan. Bizche goldziherning qarashliri herishfi’eld teripidin ret qilinmaydu hem «quran kerim»diki qarayimlarning tanah kitabidiki oxshashliqning qurangha oxshap qélishi, qarayimlarning islamning tesirige uchrap, kitabini özgertkenlikinimu chüshendürmeydu. Eksiche qarayimlar qutsal dep qarighan kitab «quran kerim»de tilgha élingha tewratning anche özgermey kelgen bir nusxisi bolushi téximu eqilge uyghun. Ottura sherqte islamlishish yaki islamdin chiqip kétish meseliside doktur shaban quzghun ependi éytqandek hadiseler bolup baqmighan. Eger qarayimlar islamning zorlishigha uchrighan bolsa tanahni anche-munche özgetip qoyush bilen meselidin qéchip qutulalmaytti yaki toluqi bilen islamliship kétetti. Ularning qolida quran kerimge eng yéqin bolghan bir parche kitab yeni injil/tanah saqlanghan bolishimu mumkin. Chünki quranda özgürüp kétiwatqan yaki özgertishke oruniwatqan étiqadchilar tilgha élinghan, kitablarning qanchilik derijide saqlanghanliqi yaki saqlanmighanliqi heqqide tepsili bayan yoq. Biz bu yerde qarayimlar qutsal dep qarawatqan tanahni, tanahning dewrimizge nisbeten bir qeder toluq yétip kelgen tewrat ikenlikini inkar qilalmaymiz. Dewrimizge nisbeten bir qeder toluq yétip kelgen tewrat dégenlik u quran kerimde tilgha élinghan tewrat emeslikini unutmasliq lazim.

«Quran kerim»ning emiliyetke uyghun bir shekildiki tewrat we injil qatarliq kitablar heqqidiki bayanliri xiristiyan we yudezimliqning ilgirikidek tarqilishigha tesir körsetti.

Janabi allah «quran kerim» arqiliq mushriklargha, ehli kitablargha we möminlerge shu dewrdiki buddist, yudézimchi, xiristiyan ehlining allahning iradisididin qandaq yiraqlap ketkenlikini, tewrat we injilning qandaq özgertiwétilgenliki we néme üchün küchtin qalghanliqini otturigha qoydi. Hezriti muhemmed eleyhissalam allahning izni bilen esli dindin uzaqliship ketken mekke we medinidiki yudest, buddist we xiristiyanlar nimu toghra dingha dewet qildi. Hezriti muhemmed eleyhissalam mushriklarni hem yudest we xiristiyanlar ni islamgha dewet qilghanda pakit süpitide otturigha qoyghini, tanachning eslidiki tewrat, biblening eslidiki injilgha oxshimay qalghanliqi, allah teripidin nazil qilinghan qutsal kitablarni xalighanche özgertip, xalighanche neshir qilip ketkenliki, xalighanche mezhep peyda qilinip, muqedes kitablar xalighanche oqup yürülgenliktin kitab we étiqadchilarning ottursidiki periqlerning chonguyup ketkenliki, bolushqa tégishlik nersiler yoq, yoq nersiler kirgüziwélinghan yudest we xiristiyanlarning qolidiki nechche yüz xil bir-biridin uzaqlap ketken kitablarning alliburun qutsalliqtin, ular din dep tonuliwatqan nersining allahning neziridiki toghra dindin bekla uzaqliship ketkenliki, ular nijatkar dep tonuwatqan kishining allahning oghli emes peyghembiri ikenliki, ilgiriki xatalarni tüzitish üchün dinlarning ornigha islamning, kitablarning ornigha quranning, peyghemberlerning ornigha muhemmedning kelgenliki, islamning, quran kerimning we muhemmedning kelgenliki ilgiriki dinlarni inkar qilish üchün emes eksiche u dinlarni testiqlash we étiqadchilarning xatalirini tüzitish üchün ikenliki qatarliqlarni jakarlashtin ibaret boldi. Hezriti muhemmed eleyhissalam xiristiyan we yudestlarni qayil qilish üchün waqitning ötishi bilen köpiyiwatqan tewrat we injildiki xataliqlarni, bu dinda saqliniwatqan emeliy mesilelerni misalgha élish arqiliq, bu kitablardiki tuturuqsizliq we saxtiliqlarni küchimeyla aydinglashturup berdi. Buning netijiside türküm-türküm yudest we xiristiyan jama’eti arqa-arqidin islam bilen shereplendi. Hezrti muhemmed eleyhissalamdin kéyinkiler quran kerimning yol körsütishi we muhemmed eleyhissalamning métodi asasida tanach, bible we quranni bir-birige aktip bir shekilde sélishturma qilish arqiliq étiqad mesilelirini chüshendürüp, islamning tarqilishi üchün keng yol hazirlidi. Islam eqidisining quran kerim we hedis sheriflerge tayinip élip bérilghan teshebbusliri netijiside nejran, pelestin, süriye, iraq we ejem qatarliq jaylarda yashawatqan yuquri qatlamdiki xiristiyan we yudest kishiler ashkare we yoshurun halette islamgha kirdi we islam üchün tillarda dastan bolghidek xizmetlerde boldi.

Hijiriye 3-esirdin kéyin bügün’giche islam eqidisining yéyilishi téximu muntizimliship, islam dinining tarqilishini quwetleydighan tanach bilen biblening «quran kerim» bilen munasiwetliri heqqide minglighan ilmiy eserler yézilishqa bashlighan. Bu dewrde bashqa dinlardin chiqip musulman bolghan ali b. Rabban et taberigha oxshash küchlük alimlar «ed-din we dewle», «er-redd alen nasara» dégen’ge oxshash yüzligen kitablarni yézip, yudestlerning tanach bilen xiristiyanlarning bible dégen kitabi heqqide quran kerimde éytilghanlarning heq we toghra ikenlikini bayan qilghan.(9)

Islam dunyasida xiristiyan eqidisining xata terepliri heqqide xiristiyanlar bilen yüzmu-yüz dé’aloglar hazirghiche dawamlashmaqta we xiristiyan dunyasini islami eqidige dewet qilidighan xizmetler élip bérilmaqta. Tarixtiki islami dewetlerning beziliri mektup sheklini alghan bolup, uning meshhurraq bolghini abdulla ismayil el-hashimining abdulmesih ishaq el-qindige yollighinidur. Bu mektub islam dunyasida quran kerim we hedistin qalsa bashqa dindikiler(xiristiyanlar) ni islamgha dewet qilghan eng qimmetlik eser hésaplinidu.

Xiristiyan we bashqa gheyri dindikilerni islamgha dewet qilidighan kilassik eserlerni yazghan alimlardin juweynini(1085),ghezzali(1117), el-jaferi (1221) qatarliqlarning nami biz uyghuristanliqlargha xéli tonush. Uningdin bashqa yene ibrayim müteferrika(1747), haji abdibeg(1886), rehmetulla ependi(1888), ishaq xoja(1892), sirri pasha(1895), qatarliqlar bir qeder meshhurdur.

20-Esirde xelqimizning diniy étiqadini qoghdap qélishta we xiristiyanlashqan türki qewimlerni toghra yolgha dewet qilishta abduqadir demullam, ismayil ghaspirali, musa jarulla we riza’uddin pexridin qatarliq zatlarning ishligen xizmetlirinimu alahide tilgha élishqa erziydu.

Hezriti muhemmed eleyhissalamdin bashlanghan gheyri musulmanlarni islamgha dewet qilish ishi bezide tinch yol bilen élip bérilghan bolsa bezide xelqimizning ichide ichki urushlarning kélip chiqishigha seweb bolup qalghan. Sultan satuq bughraxanning yette su, qipchaq dalisi we idiqut dölitige qilghan herbiy yürüshliri bu rayondiki xelqlerning türlük dinlargha étiqad qilishtin ibaret chéchilangghuliqigha xatime bérip, étiqadni birlikke keltürishtin ibaret tereqqiyatqa uyghun tarixi wezipini orundighan bilen, din üchün élip bérilghan ichki urush netijiside xelqimiz eskeri jehettin ajizlap, qanche ming yilliq jasaritidin mehrum bolghan. Din oynushidighan nerse emes. Uninggha qilinghan bir qétimliq tenteklerche mu’amile bir yüksek medeniyet we bir qudretlik hakimiyetnimu chöktüriwétidu. Biz uyghuristanliqlar islam üchün az bedel tölimiduq. Bezi nersilerning ornini toldurush üchün ming yillap waqit ketti, bezilirini tolduralmaywatimiz. Din almashturushning milliy tiragidiyimiz ning hazirghiche dawamlishishigha seweb bolup qalghanliqinimu unutmasliqimiz kérek. Bizning jénimiz uyghur islam medeniyitining ichide. El-farabiy(870), ibni sina (980), ebu reyhan bironi (?), Jalalidin romi (?), Mehmut qeshqiri(1008), yüsüp xas hajib(1019), exmet yesewi(1090) we nesridin rabghuzi(1250?) Qatarliq ellamiler gherb we sherqtiki étiqadlarni tetqiq qilip, islam dini heqqide özlirining ijabiy idiyelirini otturigha qoyghan. Ular bizge qarighanda némining eng toghra, némining xata ikenlikini téximu obdan biletti. Milliy medeniyitimizdiki ular yaratqan enggüshterler bizning meniwi dunyayimizni nurlandurup, hazirghiche bir millet bolup yashap kélishimizni meniwiy asasa bilen teminlep turmaqta.

–Izahat

(1)Di’atesseron-bir riwayettin qarighanda«di’atesseron» dégen kitabni tati’anning éri justinu’o’us yunanche yazghan bolup, tati’an uni qedimki süriyechege terjime qilghan iken.

(2) Isak ibrahim faris, medhal ilel-ahdil-mesihiyyel-ewwel, misir, ernest r. Trattner, «unrawelling the bo’ok of bo’oks», new york, 1929, p.283(kitablarning kitabi heqqide izahat)

(3)E.won. Dobschütz,a.g.md. S.579-615

(4)Birinchi bölekke in’gilizche«biblikal manuskripts» dégen nam bérilgen.

(5)Ikkinchi bölekke in’gilizche «wersi’on» dégen nam bérilgen. Biblening kona ehde qismining orginal tili ibrayche, yéngi ehde qismining orginal tili yunanche bolup, xelqaradiki eng nopuzluq bible tüzilgende kona ehde qismigha ibrayche nusxisini asas qilmay 5-esirde st.jerome latinchigha terjime qilinghan, eslidikidin mezmun jehette köp periqlinidighan bir nusxa asas qilip ibrayche nusxisini chekligen.

(6) Ignatz goldziher-«über muhammedanische polemik gegen ahl alkitab», ze’itschrift der de’utschen morgenlandischen geselschaft, xxxi’i, le’ipzig, 1878, p.341-387 (uyghurche terjimisi-ignatz goldziherning 1878-yili gérmaniyening layfizig sheheridiki sherqshunasliq jornilida élan qilinghan «muqeddes kitablarni inkar qilidighan islam» dégen maqalining 341-din 387-bétigiche.)

(7)Hartwig herschfi’eld—new rese’arches into the kompositi’on and exegesis of the quran, jewish qu’arterly rewi’ew, w.xi’i’i; london, 1902.p.223 (uyghurchisi—Hatwig herishfeldning yehudiy pesilllik jornilida 1902-yili élan qilinghan «quranning qurulmisi we teblighi heqqide izdinish» dégen maqalining w.xi’i’i qisimliri, londun, 223-betlerdin.

(8) Féroféssor doktur shaban quzghunning enqerede neshir qilinghan«töt injil»dégen kitabining 91-, 92-betlirige qaralsun.

(9)Ibrayim el-hardluning, «et-tewrat wel-yehud fi fikri ibn hazim», hartum, 1984-yil neshir qilinghan.

 

Ende

18/05/2006

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Beshinchi bab

 Muqeddes Dinlarda Peyghemberlik we Samawiy kitablar

 

Muqeddes Dinlarda Peyghemberlik we Samawiy kitablar heqqide elip beriliwatqan tetqiqatlarning hich ayighi üzülmey dawam qiwatidu. Eytishlargha qarighanda dunyadiki hemme milletke birdin peyghember, hemme milletke birdin muqeddes kitap köndürülgeniken. Xiristiyan dinining muqeddes kitabi bible heqqide xiristiyan dunyasida «bible» demduq yaki «bibliler» demduq?-Dégen talash-tartishlar bar. Ularning bezilirining qarishiche bible, hezriti iysa eleyhissalam zamanida nazil qilinghan (künimizgiche yétip kélelmigen) injilni körsetse, bezilirining qarishiche bible, hezriti iysa eleyhissalamdin kéyin uning töt yéqin chariyasi terepidin perqliq bayan qilinghan töt türlük bibliler (gospels)ni körsütidiken. Islam alimliri we bir gurupa xiristiyanlarning bu meselidiki qarishi ortaq bolup, perqliq töt bibleni, bible dégen bir nam bilenmu, injil dégen nam bilenmu atighili bolmaydiken we ularni bibliler dégen toghriken. Chünki bu kitabta injil dégen bir bölek yoq bolghandin bashqa tewratqa, qedimki yawropa dinlirigha, hezriti iysa eleyhissalamning shexsiy hayati we uning sadiq murtlirigha we meshhur xiristiyan rohanilirining iysa we injil heqqidiki türlük hékayilirige salmaqliq orun bérilgen.

Xiristiyanlarning oxshimighan mezhepliridiki bezi rohanilirining qarishiche, peqet ularning qolidiki bible, bible yazghuchiliri teripidin bir türlük ilahi ilhamning türtkisi bilen xatasiz yézilghan bolup, bashqa mezheplerning qolidikisi yalghanmish.

Bezi xiristiyan muxlislirining qarishiche jizes hayat waqtida injil dégen bir kitab nazil bolmighan iken, u ölüshtin awal birer muqeddes kitabni qaldurmighan iken. U ölgendin kéyin uning chariyaliri (xiristiyanche qilip éytqanda peyghemberler) uning ölüshtin awalqi üch yil ichide béshidin kechürgenlirini we xitap qilghanlirini éghizdin-éghizgha köchürüp sözlep, uning teblighlirini dawamlashturghanmish. Chariyarlar her terepke tarqilip hezriti jizesning ölümidin awalqi we kéyinki körgen-bilgenlirini, möjizilik weqelerni, alahide bolghan chong kichik ishlarni aghzaki anglatqan. (Chariyarlar–jizesning teblighini bashlighandin tartip taki uning ölümige qeder birge bolghan sadiq murtlarni körsütidu.) uning murtlirining ichidiki beziliri jizes namidiki diniy teblighlerning téximu yaxshi bolushi we kéyinki künlerde bu diniy dewetlerning üzülüp qalmasliqi üchün, jizestin anglighan we bilgenlirini xatirege élishqanmish.

Buningdin melum boldiki xiristiyan dunyasi injil atliq bir kitabning allahning wehisi bilen hezriti iysa arqiliq nazil qilinghanliqini inkar qilmaqta. Hazir tilimizda injil dep éytiliwatqan bibleler hezriti iysa eleyhissalamgha biwasite wehi qilinghan kitab bolmastin, uning shagirtliri teripidin yézip qaldurulghan xatirilerdur. Bular quran kerimde tilgha élinghan «tewrat» we «injil» dégen wehi arqiliq nazil bolghan kitablargha hergiz oxshimaydu. Alahide diqqet qilishqa tégishlik bolghini wehi qilinghan kitablar bilen wehi qilinghan kitablar heqqidiki herkim özi xalighanche yazghan xatirilerni perqlendürüsh lazim.

Murtlardin metta, markos, luka we yuhanna teripidin yézilghan töt kitabqa yene bulargha a’it 23 kitab qoshulghandin kéyin yéngi ehdi dep atalmaqta. Xiristiyan dinidiki yüzligen ziddiyetlik mesilelerning ichide, bu neshir qilinghanda oxshimighan mezmunlarda we oxshimighan namlarda neshir qiliniwatqan kitablarning ortaq isim bilen atilish yaki atalmasliqi heqqide xiristiyanlar téxi ortaq bir köz qarashqa kelmigen.

Islami menbelerdin qarighanda injil quran kerimge oxshash bash axiri maslashqan, mukemmel bir pütün gewdidin hasil bolghan, allahning wehisidin ibaret bolup, kéyin uning esli orginali ghayip bolghan. Allah teripidin hezriti musagha we peyghemberimiz muhemmed eleyhissalamgha wehi qilinghan tewrat we quran ayetlirining kéyinki dewrlergiche muhapizet qilinghinidek, injilmu iysa eleyhisalamning hayatidin kéyin muhapizet qilinghan bolghiymidi? Eger undaq bolsa u kitab qéni? Bizge melum bolishiche hezriti iysaning étiqadchilar arisida allahning wehisini tebligh qilghan waqti üch yil etrapida bolghan bolup, bu waqitta étiqadchilar iqtisadiy, siyasiy we türlük ijtima’i imtiyaz tereplerde özlirini we meniwiy hasilatlarni qoghdap qalalaydighan imkaniyetlerge ige bolalmighanliqi üchün, wehiler waqtida xatirelinip melum bir shekilde saqlinip qélish imkaniyitige ige bolalmighan bolghiymidi yaki heqiqeten hedis bilen wehi we kéyinkilerning xalighanche qisqartish we uzartish netijiside bügünki halgha kélip qalghan bolghiymidi? Bu téxi sir péti turmaqta. Eger undaq bolghan bolsa hazirqi bibledin injilni ayrimaq yaki ayrip tesewwur qilmaq insan eqlige éghir kélidighan bir ish bolup, bu xuddi quranni yoq dep qarap hedislerdin uninggha 100% oxshaydighan bir kitabni tépip chiqqangha oxshaydighan, insanning qolidin kelmeydighan bir ish. Belkim «quran kerim»ning bezi parchiliri ghayip bolghan injilning del özi bolup, allah özining ayetlirini shu xil shekilde qoghdap qalghan bolishimu mumkin.

Bezi xiristiyan rohaniliri miladidin kéyinki 200-yillarda yashighan papiyas we irene’a’us qatarliq xiristiyan mu’elliplerning qarishini desteklep, töt injil tarqilishtin awal xiristiyanlarning qolida logiye (injil) isimliq bir qol yazmining bolghanliqini, hazirqi metta biblesining u kitabqa asasen girikche kéngeytip yézilghanliqini quwetleydu.

Bezi xiristiyan alimliri logiya dégen kitabqa anche ünüm bérip ketmeydu. Papiyasning melumatiche metta bu kitabni iysa eleyhissalam hayat waqtida ibray tilida qelemge alghan iken. Logiyaning hezriti isagha kelgen wehi ikenliki bir qeder eqilge uyghun bolsimu, uning xiristiyan dunyasida anche diqqetke élinmasliqi ademde bir xil shühbe tughduridu. Emma xiristiyanlar u kitab künimizgiche yétip kilelmigen deydu. Eger u kitab heqiqeten ghayip bolghan bolsa, xiristiyan rohaniliri némishqa yene u kitab anche muhim emes dep qaraydu? Künimizgiche yétip kilelmigen kitabning muhim yaki emeslikini ular qandaqsige éytalidi? Démek kitab bir yede saqliniwatqan bolishimu mumkin.

Xristiyan alimliri töt bible yézilishtin awal logiya atliq bir ana kitabning bolghanliqini, u kitabning injilning esli nusxisi ikenlikini, bashqa nusxilirining shu kitab asasida kéyin yézip chiqilghanliqini étirap qilishidu. Undaq bolsa biblediki «allahning ayetlirini allah qoghdap qalidu, héchkishi özgertelmeydu!»-Dégen mezmundiki ayetlerni qandaq chüshendürüsh mumkin? Su’at yildirimning 1988-yili enqerede bésilghan «xiristiyanliqqa a’it menbeler» dégen kitabida yuqiriqi qarashni tekitligüchilerdin lessing töt bible yézilishtin awal heqiqeten «injil dégen bir kitabning bolghanliqini, uning tilining aramiche ikenlikini, töt kitabning logiye heqqide töt chariya yazghan hedis xaraktérini alghan kitablar ikenlikini ilgiri süridu. Xiristiyan alimliridin j.g. E’ichhonmu logiyening barliqini tilgha alidu, j.wellha’usning qarishiche markos atliq injil del logiya dégen kitabning özidur. Uningche markos aramiche xatirlen’gen bu kitabi muqeddesni kengeytip we bashqa terkiplerni qoshup, gérikchigha terjime qilghanmish. Uning qarishiche yene metta we luka bibleleri markosning gérikchige özgertip terjime qilghan kitabliri asasida yene ish qoshup, kengeytip we qisqartip yézilghan nusxilarmish. Yene bezi xiristiyan alimliring qarishiche logiyedin eng awal paydilinip bibleni yazghan kishi markos emes mettamish. Yene te’olog l.waganay esli nusxidin tunji paydilanghan kishining markos ikenlikini testiqlash bilen birge, markosning terjime jeryanida petrusning wezliridin paydilanghanliqini tilgha alidu. Lukka bilen mettaning kitabliri markos we petrosning wez-nesehetliri injil ayetlirige arlashturiwétilgen gérikche nusxa asasida yézilghan kitabken, wehini qandaqmu kéngeytip yaki qisqartip yazghili bolsun? Eger undaq bolsa bu qandaq wehi bolidu? Sözley dése gep jiq dégendek xiristiyanlar özlirining bu mentiqisiz oydurmisini jizes bir xudadur, uning 12 shagirti we shagirtlardin kéyinki xiristiyan alimliri peyghembermish. Ularning esli bibledin parchilarni chiqiriwétip we parchilarni qoshqanliqi wehimüsh. Qarang allah hemmini körüp turghuchidur, u eger bir nersini özgertishni xalisa sewebini sözleydu, xiristiyan xudasi we «peyghemberliri»ning birsining yene birsidin xewiri yoqtek qilghan «wehiliri» ularning wehisining arqisida özliri étirap qilghan bir türlük salahiyettiki xudaning yoqliqini ispatlap turmaqta.

Derheqiqet biblelerde allahning hezriti isagha wehi qilghan ayetliridin buzulmighanliridin birqanchini tapqili bolidu. Bible we chariyalarning xatireliride injil tilgha élinghan parchilarning barliqinimu nezerdin saqit qilishqa bolmaydu. Undaq yerlerde iysa eleyhissalam heqiqeten allahning resulidek injildin wez éytidu. Meselen: biblidiki yehya eleyhissalam heqqidiki bayanlargha qaralsun. Biblediki bu böleklerde jizes (isa) bir resulning salahitide allahning injilini tebligh qilidu. Xiristiyanlar bolsa buninggha köz yumup, uning wehi tüsini alghan teblighlirining heqiqitini étirap qilishtin özlirini qachuridu. Ularche jizes (isa) dada xuda bilen bir gewde yaki oxshash bir mewjutluq bolghini üchün xudaning wehisi emeliyette jizesning wehisidur. Undaq bolsa hezriti iysa némishqa allahni we allahning muqeddes kitabining ismini peyghember salahitide tilgha aldi. Eger jizes ilahliq mertiwiside bolsa biblediki «jizes allahning injilini tebligh qiliwatatti» dégen jümle «allah allahning injilini wez étiwatatti» dep bayan qilinghan bolatti. Emdi bu ehwalda iysaning allahtin mertiwesining töwenliki, uning wehini allahtin élip özige oxshash yaritilghuchilargha tebligh qiliwatqanliqi ayding bolidu. Biblede dada ilah we bala ilah dégen kelimidin bashqa ilahning balisi we dadisi barliqi heqqide héchqandaq bir bayan yoq. Bu yerde peqet jizesning yaritilghuchi, resul, insan ikenliki, tek allahning bolsa uning yaratquchisi we uninggha möjizilerni ata qilghuchi ikenlikige a’it tepsilatlar orun alghan. Jizesning bala xuda, allahning dada xuda ikenliki heqqidiki bir qatar tuturuqsiz epsaniler yunanliqlarning qedimki epsaniliridin kelgenlikini biz ilgiriki baplarda bir qétim tilgha alghan iduq.

Hezriti iysa eleyhissalam yehudiy a’iliside dunyagha kelgen bolup, u yehudiy millitining qa’ide-qanun we örp-adetliri ichide ösüp yétilgen. Muqeddes kitablardin melum bolishiche u yehudilarning eneniwiy tiradétsi’onlirini toluq chüshen’gen halda meydangha chiqidu. U eyni dewrdiki yedestlar kütiwatqan bir nijatkarning qandaq alamette bolidighanliqi heqqide éniq chüshenchke ige idi. Perqliq töt biblening biri bolghan markosta éytilishiche, u özining peyghemberliki heqqidiki xewer allahtin yétip kelgende, özining del étiqadchilar saqlawatqan resul ikenlikini jakarlap otturigha chiqqan idi. Uninggha peyghemberlik nésip qilinghada kishiler uningdin: -sen allah bizge wede qilghan mesihmu yaki ilyasmu we yaki yehyamu?-Dep sorighanda, u özini allahning peyghemberlirining nam-emeli bolghan mesih ( xush xewer élip kelgüchi) dégen shereplik nam bilen tonushturghan.(1) quran kerimde bolsa meryem oghli mesih dégen nam bilen isimlandurulup, heq din üstide talash tartishqa chüshüp qalghan yudestlargha peyghember qilinip ewetilgenlikini bayan qilidu.(2)

Din tetqiqatidin qarighanda muqeddes kitablarda tilgha élinghan peyghemberler özlirining ulughliqigha qarap bir qanche derijige ayrilidu. Ular mesih, peyghember, resul, nebi, elchi we bashqilardur. Yudist din tetqiqatchilirining qarishiche mesih derijisidin téximu töwen bolghan nebilergimu allah teripidin muqeddes kitab nazil qilinghan iken. Kitablardin melum bolishiche hezriti jizes deslepte tewratni testiqlighuchi süpitide, u kitabtin arqimu-arqa tebligh qilidu. Tewrat heqqide hich nerse bilmey turup, u arqiliq insanlarni meghpiretke dewet qilish mumkin emes. Undaq bolghanda hezriti jizesning hezriti musaning tewratni qandaq muhapizet qilghanliqi heqqide bilidighanliri köp bolushi mumkin. Undaq ehwalda hezriti iysaning allahtin kelgen wehilerni xatireletmesliki mumkin emes. Bezi xiristiyan rohanilirining qarishiche mesihtin derijisi töwen peyghemberlerningmu kitabi bolghan yerde mesihningmu kitabi bolushi kérek iken. Undaq bolsa u kitab qéni? Eger muqedds kitablarda éytilghandek bolsa, iysaningmu bir kitabi bar bolghan bolushi, u kitab bashqa kitablargha qarighanda töwenrek orunda emes, yüksek, téximu qimmetlik we mukemmel, héchqandaq xatasiz bolushi kérek idi. Bir tereptin jizesni nijatkar derijisige kötürüwélip, uning tilgha alghudek bir muqeddes kitabqa ige emeslikini sözlise uninggha kimmu ishinidu? Mesih dimek elchi, islahatchi we buzulghan dinni tüzetküchi dégenliktur. Xiristiyanlarning déyishiche jizes «men mesih we xudaning oghli bolimen, ilgiriki we kéyinki gunahlani epu qilip insanlarni qutquzush üchün keldim» deydiken. Bu yerde uning qaysi sözni qilip qaysi sözni qilmighanliqi heqqide birnerse déyelmeymiz. Emma mesihning kelgenliki, tarixtin, eyni dewrdin, kelgüsidin xewer tarqatqanliqi rast, lékin uning éyitqanliri eynen xatirlen’gen, uning wehi sheklide éytilghan teshebbuslirigha üstimu-üsti chüshidighan buziwétilgen we özgertiwétilgen nusxisi bolmighan birer kitab yoq.

Bu yerede bizning bileleydighanlirimiz peqet bibledin kelgen jizes heqqidiki xewerlerge qarighanda quran kerimdin kelgen hezriti iysa heqqidiki xewerler téximu kishini qayil qilidu, téximu samawiy dinlarning tüp alahidelikige mas kélidu. Bible jizesni xudaliq tereptinmu we peyghemberlik tereptinmu ispatlashta problimatik zidiyetlerge toyunghan bolup, quranning xiristiyanliq we hezriti iysa heqqidiki bayanlirining toghriliqini aptomatik bir shekilde ispatlaydighan eng köngüldikidek qoralgha aylinip qalghan. Eger xiristiyan dunyasi quran kerimdin biz bibledin bayqighan sanap tügetkilimu bolmaydighan ziddiyetlik mesilelerdin birerni ming yillardin béri tapalighan bolsa allah yoqalmaydighanliqigha, özgertiwétilmeydighanliqigha 100% kapaletlik qilghan «quran kerim»ge üzil-késil ziyan salalmighan teqdirdimu islam étiqadchilirining diniy chüshenchilirige xéli zor derijide buzghunchiliq qilghan bolatti. Emma allah her zaman shirik keltügüchiler terepte emes, heq din terepdarliri terepte turup, özining tash yaki polatqa emes qeghezge yézilghan ayetlirini sheytan we dinsizlarning özgertiwetishi we yoq qiliwetishidin qoghdap kelmekte we «quran kerim»de ming yillar awal bergen wediside turup étiqadimiz bostanliqigha quyash nuri chüshürüp turmaqta.

Eger jizes xiristiyanlar éytqandek tengri derijisidiki möjize we karametlerge usta bir adem bolghan bolsa bir kitabni:-xatirlen!,-Dep yoqtin bar, yoqal!, -Dep bardin yoq qiliwételeytti we dinni tebligh qilghanda he dése yehudiy eneniliri we tewrattin misallar keltürüp sözlimigen bolattti. Yaki özi nazil qilghan kitabni özgermes qanun shekilde qanche ming yillap qoghdap kelgen bolatti. Démekchi bolghinimiz u we uninggha alaqidar ishlardin biz uning ilah emes peyghember, hetta eng yuquri mertiwidiki peyghembermu emes bir mesih ikenlikini üginimiz. Eger jizes xiristiyanlar éytqandek heqiqeten xuda bolghan bolsa u özi yaratqan bendilerning aldida u qeder köp passip haletke chüshüp qalmighan bolatti. Hemmidin kishini oygha salidighini uning özini insaniyetning zaman axirighiche bolghan yétekchisi dep jakarlighanliqi we özi kishiler arisidin ketkendin kéyin insanlargha yétekchilik qilidighan bir qanun (kitab) qalduralmighanliqi yaki qaldurghan teqdirdimu u qanunni ilahi iradisi bilen qoghdap qalalmighanliqi. Undaq bolghanda u ölgendin qiyametkiche, u qutulduriwalmaqchi bolghan insanlargha néme yétekchilik qilidu? Bible heqiqeten shundaq bir möjizilik kitabmu yaki ghayip bolghan u kitabning özi quran kerimmu?! Démekchi bolghinimiz uning xiristiyanlar xuda dewatqan bir shertni orunlash uyaqta tursun hetta peyghemberlik derijisidimu musa, dawut we muhemmed eleyhissalam derijiside emeslikige eqelliy bir misal bermektin ibarettur. Eger u heqiqeten biblede we xiristiyan étiqadida éytilghandek bir ilah derijiside möjizilerge ige bolghan bolsa u möjizilerning biri, uningdin «quran kerim»ge oxshash héchqandaq bir waryanti bolmighan, özgertip we bashqidin yézip chiqqili bolmaydighan, hetta bu kitab nazil qilinipmu ming yillardin kéyin her qandaq bir tereptin inkar qilghili bolmaydighan, insaniyetning pikiri we téxnika jehettiki izdinishlirige ilham béreleydighan bir haletni özige mujessemligen bolushi kérek idi. Eger bible «quran kerim»dek halette bolup, bügün’giche yétip kileligen bolsa, xiristiyan dunyasining biblini qoghdap qélish üchün körsütiwatqan u qeder köp tirishchanliqisizmu bashqa dinlar mewjut bolalmighan bolatti. Shundaq turuqluq bashqa dindikilerning islamgha tutqan qarighularche inkar qilish pozitsiyesi kishini ejeplendüridu.

Ularche bu dindiki xuda, peyghember we wehi heqqidiki qarashlar bashqa dindikige oxshimasmish. Ularning bashqa din dégini yudezim we islamni körsetken bolup, biblening birinchi qismigha gospelni (yéngi ehde)ni kirgüzüp turup, we jizesning hayat chéghida tewratttin tebligh qilghanliqini étirap qilghan turup we xiristiyan étiqadini chüshendürüshte islami métodlarni keng külemde oghurluqche qollanghan turup yene özlirining diniy mewqesidin küchlük tarixi asasqa ige bolghan quran bilen tewratni qara qoyuq inkar qilidu.

Yohanna yazghan biblide jizes «men dadamda, dadam mende» (3) -deydu. Buninggha qarighanda xudaning oghli jizes eyni waqitta xudaning özidur, yaki xuda özi yaratqan bu yaralmishning ténididur. Xiristiyanliqtiki herqandaq bir kishige analiz qilishqa qiyin toxtaydighan dada xuda, bala xuda, muqedes roh dégenlerning néme ikenlikidin ibaret mentiqisizliklerni chüshendürüsh üchün xiristiyan rohaniliri insanning ijadiyiti bilen wehini, pen adimi bilen peyghemberni, peyghember bilen étiqadchini, étiqadchi bilen xudani idiyalistik bir shekilde arilashturup eqliy yekün chiqirishqa urinidu.

Hazir qolimizda bar bolghan biblelerdin qarighanda jizes (isa) allahning oghlidur. Ejeblinerlik bolghini ularning neziridiki bu bala xuda dadisining, muqeddes rohning we özning birikmisidur. Undaq bolghanda dadimu xuda, oghulmu xuda we muqeddes rohmu xudadur. Ularning éytqan xudani chüshendürüshtiki bu mitodi milyonlighan ziddiyetlik mesilelerge toyunghan bolup, estayidil izden’gen ademge buningdiki heqiqi mahiyetni chüshünüsh asan. Chünki izdinish jeryanida biblediki pen we din bilen chüshendürgili bolmaydighan undaq bir qarash biblilerning özi teripidin inkar qilinip baridu. Heqiqetning bu teripini xiristiyan étiqadchiliridin sir saqlash ishini üstige alghan xiristiyan jemiyetliri, dinlar ottursida dostluq qérindashliq shekilinip qélishning aldini élish üchün jénining bariche xiristiyan dinining bu jehettiki ajizliq tereplirini yoshurushqa eqil we maliye serip qilip özliriningkini toghra körsitishke tirishchanliq körsetmekte.

Yohanna yazghan biblide jizes «men dadamda, dadam mende» (3) deydu. Buninggha qarighanda xudaning oghli jizes eyni waqitta xudaning özidur yaki xuda özi yaratqan bu yaralmishning ténididur. Xiristiyan rohanilirining qarishiche jizesning shagirtliridin tartip hazirghiche bu din heqqide tetqiqat élip barghan web u dinni tebligh qilghanlarning hemmisi peyghember bolup, ularning bu din heqqidiki qarashlirining hemmisi xudaning ulargha yetküzgen wehisidur. Undaq bolghanda bu xuda bir mesile heqqide oxshimighan ademge oxshimighan dewrlerde oxshimighan mezmunda sözleydighan, ilgiriki gépide turmaydighan, dawamliq özgürep turush éhtimali bolghan bir xudadur. Xiristiyanliqtiki herqandaq bir kishige analiz qilishqa qiyin toxtaydighan dada xuda, bala xuda, muqedes roh dégenlerning néme ikenlikidin ibaret mentiqisizliklerni chüshendürüsh üchün xiristiyan rohanilliri insanning ijadiyiti bilen wehini, pen adimi bilen peyghemberni, peyghember bilen étiqadchini, étiqadchi bilen xudani idiyalistik bir shekilde arlashturup eqliy yekün chiqirishqa urinidu.

Xiristiyanlarning hezriti iysaning tewrat we «quran kerim»ge oxshaydighan birer heqiqi wehi yoli bilen nazil bolghan bir kitabni qalduralmighanliqini, heqiqi étiqadchilar herqanche küchigen bilenmu qobul qilalmaydighan, özlirige paydiliq bir shekilde chüshendürgen nezeriywi sistémisi bardur. Ularningche jizesning (xuda yaki xudaning oghli) ölümidin kéyin uning sadiq murtliri yeni uning sözlirini, ish heriketlirini, möjizilirini ölchem qilip turup, uning diniy eqidisini yürgüzgenmish. Jizes béjirelmigen muqeddes kitabni kéyinkilerge qaldurush ishini ilahiy ilham hésaplanghan wehi yoli bilen uning shagirtliri ada qilghanmish. Xudadin kelgen ilham ularni her qandaq bir xataning sadir bolup qélishidin saqlighanmish.

Undaq bolsa eger ular éytqan xuda heqiqeten xuda, ular éytqan resullar heqiqeten peyghember, ular éytqan kitab heqiqeten wehi bolghan bolsa, bügünki bu perqliq biblelerning wehi qilghuchiliri qanche? Mehbut némishqa u shagirtqa bir xil bu shagirtqa bir xil wehi qilidu? Bu bir yürüsh burmiliwétilgen we xalighanche ish qoshuwétilgen peyghember we kitablar heqqide quran kerimde qaysiliri tilgha élinip qaysiliri tilgha élinmighan? Es-hushi jayida bir adem bu ikki dinda muqeddes dep qariliwatqan kitablarni oqughandin kéyin öz yaratquchisini inkar qilmaydighanla bolsa toghrisidin birni talliwalalaydu.

Izahat

_______________________________________

(1) Bible-markos—–8:27

(2) «Quran kerim» al-imran 45-49

(3) Bible, yohanna, 14:11

 

Ende

 

26.05.06

 

 

 

Altinchi bab

 

Ilim Pen Bilen Xiristiyanliq Arisidiki Bezi Ixtilaplar

 

Qedimdin tartip medeniyet merkizi bolup kelgen sherqi türkistan jahalet dewrige kirgen 16-esir lerdin kéyin yawropada medeniyet oyghinish dewri bashlandi. Beziler bu hadiseni bu rayon xelqlirining diniy étiqad tereplerdiki alahidilik we nuxsanliri arqiliq chüshendürüshke orunmaqta we xelqimizning pikir yönilishide biz üchün tamamen paydisiz bolghan bir qatar édilogiylik kirzislarning meydangha chiqishigha seweb bolmaqta.

Xwi esirlerde biz merkizi asiyaliqlar, jümlidin uyghurlar yawropaliqlar 1400 yildin béri yashap kelgen diniy jahalet ichige kirip qalghan bolsaq, ular diniy we penniy islahatlar arqiliq özlirining meniwiy dunyasini pakizlap, parlaq bir medeniyet dewrige qedem qoyup, pütün insaniyet dunyasida zil-zile peyda qildi. Xwi esirning aldi keynide xiristiyan dunyasi italiyediki merkezi chirkawni nuqta qilip, siyasiy jehette tarqaq, chuwalchaq, iqtisadiy jehette xaniweyran, ijtima’i kirizisqa tolghan halette turiwatatti. Xiristiyan dini ma’arip we medeniyet ishlirini monopol qiliwélip, jahaletpereslikni terghip qilip, xelqni nadanlashturup, siyasiy hökümranlarning menpe’eti üchün xizmet qildi. Xiristiyan jemiyetliri ilim-pen we medeniyetni bidi’etlik dep qarap, «bilim ügenmeslik ixlasmenlikning anisidur»-deydighan teshebbusni otturigha qoydi. Papa girigoriy(590-604)ning telimati bilen étiqadchilar nahayiti köp qedimiy kitablar saqlanghan rum kütüpxanisini köydüriwetken. Ular yene chirkawlarning küshkürtishi bilen tire qeghezlerge, tash we yaghach parchilirigha yézilghan qedimki qolyazmilarni qirip öchürüp, uning üstige özliri toqup chiqqan diniy hikayelerni, munastir yilnamilirini xatirligen.

U dewrlerdiki xiristiyan dini xuddi wetinimizde xi’i’i esirdin xix giche höküm sürgen sopistlargha oxshash qiyametni, jahaletpereslik we zahitliqni terghip qildi. Ular ré’al dunyani jinayet dunyasi dep qarap, «ré’alliqtiki rahet-paraghettin waz kéchip, öz nepsini yighqandila baqi dunyada menggülük hayatqa erishkili bolidu»,-dep qaraytti. Ularning bundaq qilishtiki meqsiti kishilerni ré’al dunyadiki maddiy turmushqa sel qarap, hayat müshkilatlirigha ita’etchanliq bilen bash egip, razimenlik bilen öz teqdirige razi bolush, milliy zulum we mustemlike bolushni «allahning teqdiri bilen orunlashturulghan»-dep oylaydighan haletke keltürüsh üchün idi. Diqqet qilsaq ular ottursidiki rushen baghlinishni körüwalalaymiz. Ularning her ikkisi teriqet hemmidin üstün turishi, bilim étiqadqa boy sunishi, pelsepe ilahiyetke boysunishi kérek dep qarap medeniyetning tebi tereqqiyatigha tosqunluq qildi. Chérkawlar xuddi eyni dewr islam sopistliridek jahaletpereslikke yardem bergenliktin eyni dewrdiki yawropaning meniwi tereqqiyati bir izda toxtap qalghan idi. Bu waqitta xuddi wetinimizdikige oxshash, ma’arip chérkawlar üchün xizmet qildurilatti. Mektepler bizde jamelerde échilghandek yawropada chérkawlarda échilatti. Dindarlar oxshashla deris bérish hoquqini kontrul qiliwalghan bolup, ötülidighan dersler ilahyetchiler teripidin tüzüp chiqip bikitilgen muqeddes kitabtin ders berishtin bashqa girammatika, logika, hésap, gé’ométiriye, astronomiye qatarliq dersler ötületti. Bu deslerde asasen muqeddes kitablarni yadilash, natiqliq senitini meshiq qilish, wez éytish, étiqadqa a’it nersilerni logikiliq ispatlash, diniy bayram künlirini hésaplap chiqirish, we yultuzlarning herket yülinishige qarap ilahning ulughliqini chüshendürüsh qatarliqlar ügitiletti. Dersler bizde erebche ötülgen bolsa yawropaliqlargha latin tilida ügütiletti. Yawropaliqlarning bizdin perqlinidighan yéri yuquri qatlam kishiliri dindin xali mekteplerni échip, özlirining perzentlirige bashqa mekteplerdiki derislikke oxshimaydighan dersliklerni tüzüp, öz ewlatlirigha awam -puqralarni qandaq idare qilishni, chong siyasiy meqsetlerge qandaq yétishni we heqiqi ilim-pen qanuniyetlirini ügetken. Uningdin bashqa at minish, su üzüsh, neyze étish, qilichwazliq, ow owlash, shahmat oynash, yéziqchiliq qatarliq eskerlik we siyasetke a’it derislermu qoshumche qilinghan. Xi esirdin kéyin yawropaliqlar upuq siziqining nérisida yingnining uchidek aqirip körüniwatqan bir nurni körüp qaldi. Bu bolsimu islam dunyasidiki medeniyet oyghinish dewri idi. Her bir medeniyet özige melum bir dinni arqa körünüsh qilish teqdiridin mustesna bolmighanliqi üchün, yawropaliqlarning bu medeniyetni ügünishi dindin mustesna bir ma’aripning bolishini teqezza qilatti. Undaq bolushi islam eqidilirining radikal xiristiyan eqidiliri teripidin ret qilinishqa alaqidar idi. Bir qanche qétimliq ehliselip yürüshi sherq bilen gherb ottursidiki ming yillap dawamliship kelgen qarangghu we qélin perdini nipizlitiwetti. Yéngi échilghan soda yolliri we xelqara qatnashning üzlüksiz tereqqiyati medeniyet tereqqiyatini ilgiri sürüp, yéngi ma’aripning jush urup rawajlinishigha türtke boldi. Eng deslipide italiyede dindin ayrilip chiqqan boluniye qanun mektiwi quruldi. Uningdin kéyin yeni xi-xw kiche gherbiy yawropaning herqaysi jaylirida faris uniwérsitéti (12-esir);oksiford uniwérsitéti(1168-yili); kémbirij uniwérsitéti(1209-yili) qatarliq aliy mektepler keyni-keynidin quruldi. Biz uyghurlar taza ajizlishishqa qarap yüzlen’gen yeni se’idiye uyghur döliti ze’ipleshishke qarap mangghan 1500-yilgha kelgende bizning uniwérsitétlar taqilip, yawropada 65 uniwérsitét qurulup bolghan idi.

Uniwérsitétlarda tetqiq qilinidighan penler din dersliri bilen cheklinip qalmay pelsepe, qanunshunasliq, meditsina, ximiye, bi’ologiye we edebiyat-senet penlirimu oqutulidighan boldi. Oqutquchilarning penniy sapasi barghanche tereqqiy qilip, dindin ayrilip chiqqan, dinnimu bir ilim qatarida tetqiq qilidighan halet shekillendi. Bu tereqqiyattin iztirapqa chüshüp qalghan xiristiyan étiqadchiliri jénining bériche bu yéngi ma’arip endizisidiki uniwérsitétlarning rehberlik hoququni changgiligha kirgüziwélishqa orundi. Chirkawlar ilim-penni musteqil tetqiq qilidighan meripetperwer oqutquchilargha ziyankeshlik qilip, insaniyet medeniyitining tereqqiyatigha üzlüksiz ziyan sélip keldi. Faris uniwérsitétidiki firoféssor abelyar (1079-1142) xiristiyan dinining xurapatliq bilen tolghan aliy nopuzigha qarshi chiqip, ilim-penning küch qudiritini tekitlep, penniy ma’arip nezeriyesini küchep otturigha qoyghanliqi üchün, chérkaw teripidin bidetchi dep qarilip, eserliri pütünley köydürülüp, nazaret astigha élinghan.

Chirkawlar bundaq bir medeniyet qirghinchiliqini élip bérishta tereqqiyatqa qarshi bir yürüsh pelsepening bash kötürishige shara’it hazirlap bergen. Bu xil pelsepe medrise pelsepisi dep atalghan bolup, u hökümet terepning xelqni basturush we pikir erkinlikini cheklesh éhtiyajini qandurdi. Uning nigizi xiristiyan dinining eqidiliri we bu ziddiyetke tolghan eqidilerning perez we tesewwurgha tayanghan haldiki pelsepiwileshtürülgen nezeriyewi sistimisi idi. Awgustin (354-403) eyni chaghdiki popchiliq pelsepisining atisi idi. Xiristiyan ruhaniliri bu pelsepe arqiliq ewj éliwatqan bidetchilik ma’aripigha qarshi chiqti. Bu pelsepe yawropa quruqluqida 8-esirdin 11-esirgiche bolghan jahalet dewrige saye tashlap turdi. Meselen: medrise pelsepisi ilahyetchilikni téximu idi’allashturup, xiristiyan dinidiki pirinsipal mesilelerni asasiy yadro qilip, xiristiyan dini bilen héch alaqisi bolmighan aristotil pelsepisidin formal logikini dogma halda ajritiwélip, pikirlirining toghriliqini ispatlashta qara qoyuq paydilandi. Uning wekilliri emeliyet we tejiribini qayrip qoyup, özliri toghra dep qarighan diniy eqidilerdin muhekime arqiliq bilimsiz ademlerning közini boyaydighan natoghra yekünlerni chiqiratti. Ular toyunmay kelgen xiristiyan diniy eqidilirini nizamlashturiwélish we nezeriye derijisige kötüriwélish üchün alem we kishlik hayat heqqide pendin xali eksiyetchi bir yolni gherb idi’ologiysige yétekchi qilshni xalaytti. Ular eqliy hadiselerni jénining bériche inkar qilghan bilen özlirining ilahiyet qarashlirini kem kütsiz qilip körsütish üchün eqilge we sap dinlargha a’it islamiy bilimlerge beyet qilishatti. Buni adettiki ademlerning kallisi arqiliq biliwalghili bolmaytti. Ularning meshhur wekilliri xiyali «injil» kelimisini keship qilip, biz kitabning bash qismida tilgha alghan xataliq we ziddiyetlik mesileler bilen toyunghan injilni bilim we pelsepe bilen perdazlap, xuddi quran kerim heqqide sözlewétip, söz kontikisida kelgen quran dégen namning ornigha bible dégen sözni dessitip ish élip bériwatqandek tuyghu bérishetti. Ular kitablirida, derisliride, nutuqlirida «bible» dep atalghan ajayip bir mukemmel kitabni éghizidin chüshürmeytti. Ular sözleshke tili adetlinip ketken u xiyaliy kitabni we u kitab heqqide meshhur poplarning yazghanliri we notuqlirini heqiqet, menggülük özgermeydighan nerse dep sepsetilerni toqup chiqip, kishilerning héch kalla ishletmey turup, bu eqidilerni shertsiz qobul qilishini teshebbus qilishatti. Bu pelsepe xiristiyan dini eqidichilikining jéni bolup, uning eqilni chetke qaqmaydighan yéri, din heqqidki munazire we tetqiqatlarda özliri yol qoyghan da’iride, özlirining diniy mewqesining toghriliqini ispatlap bérishke küchining bériche ilimliklerge ilham bérishtin bashqa ish emes idi. Medrise pelsepisini küchep terghip qilghanlar dunyadiki nopuzluq dinlarda bash kötürgen radikal iddiylerni nezeriywi pirinsip qilip, eqil arqiliq eqliylikni chetke qéqip, özlirining izdinishliride din we pendin uzaq bolghan bidet mesilelerni bimene shekilllerde talash-tartish qiliship insaniyetning eqil közini kör qilghandin kéyin meqsetlirige asan yételeydighanliqini tesewwur qilishqan idi. Ular heqiqetni bilip tursimu, rengwazliq qilip, da’im kishilerning diqqitini «jennettiki etir gülning tikini barmu yoq?», Perwerdigar özi kötürelmeydighan sheyini yaritalamdu?»,«Perishtiler néme yeydu?»,«Sheytan erkekmu chishimu?»,«Tuxum awalmu chöjimu?», «Bir dane yingnining uchida qanche perishte turalaydu?», «Qiyamet bolghanda ölgen ademler tirilse yash bolamdu yaki qérimu?», «Qarighu chashqanning qanche közi bar?» Dégendek insan eqli yetmeydighan mümkinsiz so’allargha jawab bérishke jelip qilatti. Bu xil pelsepe sistémisini kamaletke yetküzgen kishi tomas akwinas (1225-1274) bolup, uning «ilahiyet qamusi» dégen esiri xiristiyan dini jemiyetlirining inskilopidiysi bolup qalghan. U bu eserde «bilim eger dingha xizmet qilishni meqset qilmisa haramdur» dégenni otturigha qoyghan.

Tomas akwinasning alem, tengri we mewjudat heqqidiki qarashliri xiristiyan din dunyasida meshhur bolup, u özining «alemiy qanun» dégen kitabida insaniyetning ilim-pen netijiliri heqqidiki bilimlerni süyistimal qilip, shu arqiliq xiristiyan dinining muqeddes kitabliridiki yétersizliklerni teqwadarlardin sir saqlash meqsitide:-biblidin melum bolishiche pewerdigar pütün alemning tertipini öz derije séstimaliri boyiche orunlashturghan, eng töwen derije jansizlar dunyasi, uningdin yoquridikiliri ösümlikler dunyasi, uningdin yoquridikiliri haywanatlar dunyasi, uningdin téximu bir baldaq yoquridikiliri bolsa adem, uningdin yoquriliri peyghemberning shagirtliri, uningdin yoquridikiliri peyghemberler, uningdin bir derije yüksek turidighanliri perishtiler, hemmidin yüksek pellide turidighanliri xudadur, -dégenni ilmiy ispatlashqa orunghan.

Medrise pelsepisi xiristiyan dinidin tashqiri bolghan insaniyetning bilim xezinisi üstige qurulghachqa, uningda ayrim ijabiy tereplerning barliqini inkar qilghili bolmaydu. Emma uningdiki ilimge wekillik qilidighan terepler xiristiyan diniy eqidisining möjizisi emes. Tomas akwinas «mewjudatlar ichide yuquri derijilikler töwen derijiliklerni idare qilidu, töwen derijilikler yuquri derijiliklerning qomandanliqigha boy sunidu, qewtmu-qewet idare qilinish we idare qilishtin ibaret bu mentiqe alemning qanuniyitidur» dep körsetti. U eqil we talantni terghip qilip, küchlüklerning haman talant we eqil terepte turidighanliqini otturigha qoyghan bolsimu, eqilsiz, bilimsiz lerning, bilimge, hoquqqa we talantqa intilishi xudagha qilinghan asiyliq dep chüshendürüp, ottura esirning radikal diniy ilahiyetchilik ramkisidin qutulalmay obiyktip qanuniyettin chetnep ketti. Démek u xuda, alem we adem heqqidiki bu ijabiy qarashlirini qanuniyetke uyghun derijide chüshendürishke ajizliq qildi.

Kéyin chérkaw pelsepisi namida bir türlük pelsepe éqimi isyankarane qiyapet bilen bash kötürüp chiqip yawropa jahalet asminida xire bir nur chaqnatti we chérkaw pelsepisining ze’ip tereplirini yorutti. Buning bashlamchisi oksiport uniwérsititétining proféssori rozir bikon (1214-1294) «bilish tejribige tayinishi kérek, tejiribe hadisini tonushning sewebi, nopuzluqlar(bolupmu xiristiyan jemiyitide ming yildin artuq put térep turghan) gha qarighularche choqunushqa bolmaydu, ilim-penni emeliy delilleshtin ötkezmey turup aq dése aq, qara dése qara dewérish xurapattur!» Dégen idiyeni teshebbus qildi. U ömür boyi maddining ichki qanuniyetlirini échip béridighan fizika, ximiye qatarliq penlerni tetqiq qilip, tejirbe-sawaqliridin bu xil pelsepiwi qarashlirini ispatlashning nurghunlighan tewrenmes pakitlirini tépip chiqti. Bu pelsepe ottura esir qarangghuliqini ghuwa derijide bolsimu yuritalmighanliqigha qarimay, eyni dewrdiki aktip islami medeniyet hadiseliri (bu heqte kitabning bashqa bölekliride toxtulimiz) bilen birlikte qanche esir kéyinki yawropa idi’ologiyside yüz béridighan diniy cheklimilerdin xaliy medeniyet hadisilirining meydangha kélishide hamildarliq rol oynidi.

Ottura esirde xiristiyan eqidisi insaniyetning özi bilen chiqishalmaydighan barliq medeniyet hadiselirige, bolupmi islam idi’ologiysige öchmenlik bilen qaraytti. Islam dinining eqidiliri bilen prinsipal mesilelerde chiqishalmaydighan xiristiyan dini uning radikal we xurapiy nezeriyeliri bilen qorallinip, ilim-penning tereqqiyatigha tosqunluq qilip kelgen idi. Shunga ular özlirining ajiz we kemtük tereplirini yoshurush üchün bir tereptin qedimki dindin xaliy medeniyet hadiselirini we islami eqidilerning yamrap kétishini tossa yene bir tereptin ilim-pende bügünkidek, xiristiyan dini bilen qilche munasiwiti bolmighan ilim-pen tereqqiyatining pütün dunyagha yéyilip ketishidin ensireytti. Shunga ular kütülmigen hadiselerdin saqlinip qélish üchün dinni merkez qilghan ilim-pen we edebiyat-senetni küchep perwish qilishqa alahide küch serip qildi.

Bu dewrde xiristiyan dunyasida tashqiy jehette tinchliq höküm süriwatqandek qilghan bilen ichki jehette chirkawlarning qurghaq diniy munajatlar, du’a-tilawet shé’irliri we xiristos hékayiliri, peyghember murtlirining mektup we seper xatireliri we diniy tiyatirlar merkez qilinghan medeniyet hadiselirige qarshi halda xelqning xiristiyan dinigha bolghan naraziliqini ipadilep béridighan mezmundiki ammiwiy sorunlarda qoshaq eytishish, aylinip yürüp oyun qoyush, ammiwiy yighilishlarda qissilerni sözlesh, xelq naxshilirini éytish, muzika chélish we komidiye oynash pa’aliyetliri arqiliq diniy xurapatliqqa qarshi ghayet zor bir heriket barliqqa kelgen bolup, xiristiyan jemiyetlirining öchmenlik qilishi we ziyankeshlik qilishigha bahane seweb tughdurup berdi. Bu xil folklor heriketlirining meydangha kélishi sheher edebiyat-senetining güllinishige yol échip berdi. Sheher ahaliliri yanchiliqtin kelgenliktin, ularning edebiyati mezmun we shekil tereplerdin xelq folklorigha warisliq qilghan bolup, uning janirliri her xil, siyujitliri ré’al turmushtin élinghan, istilistikiliq wastilar we türlük obrazlarni yaritish, til ishlitish we orundash jehette janliq bolushtek alahidilikliri bilen kishining diqqitini alahide jelip qilatti. Bu edebiyat mezmun jehette xiristiyan eqidisidiki qarangghuluqlarni pash qilishni özige asasiy pirinsip qilghanliqtin, uningdiki ötkür daritma we keskin tillar xiristiyan dini eqidisini destek qilip özlirining shexsiy menpe’etlirini qandurup kéliwatqan yuquri qatlam kishiliri we diniy rohanilarning kemsitishi we mesxire qilishigha uchrighan. Bu edebiyat hadiseside «tülke heqqide qisse» dégen’ge oxshash wekil xaraktérge ige eserler meydangha kélip, xiristiyan chirkawlirining meniwiy jehettiki hökümranliqini tewritip, xiristiyan dinining merkizi bolghan rimda xiristiyan diniy eqidilirini inkar qilidighan dunyawi edebiy oyghinish herikitining meydangha kélishige asas salghan.

Mundaqche qilip éytqanda yawropa oyghunish herikiti diniy öktichilerning bir qétimliq idé’ologiye saheside élip barghan dewr bölgüch islahatidur. Medeniyet saheside meydangha kéliwatqan yéngi qan özlirining maddiy we meniwiy éhtiyajini qandurushta jangha esqatidighan ilim-pen bilimlirige éhtiyajliq idi. Buning üchün yawropa medeniyitining süt anisi dep qaralghan qedimki yunan we rim medeniyitini bashqidin janlandurush arqiliq chakina we radikal diniy boyunturuqlardin qutulmisa bolmaytti. Yéngidin gülliniwatqan islahatchilar qedimki yunan we rimning pelsepe, edebiyat-senet eserliri we tarixi asare-etiqilerini keng-külemde toplap, xiristiyan dini tarqalghandin kéyin yoqap ketken kilassik medeniyetni yéngi bashtin tetqiq qilishqa kirishti.

Xiristiyan dinining yawropadiki merkizi dep qaralghan konistantipol ejdadlirimiz teripidin istila qilinghandin kéyin xiristiyan alimlirining mutleq köp qismi italiyege qéchip bérip, özlirining teqdiri heqqide bashqidin oylanghili bashlidi. Ular yunan, rim we islam medeniyitige a’it kilassik medeniyetni tetqiq qilish dolqununi shekillendürdi. Eyni waqitta italiye siyasiy jehettin chak-chekidin bösülüp ketken bolup, iqtisadiy tereqiyati tekshisiz, tereqqiyati ilgiri ketkenler bilen arqida qalghanlarning perqi intayin chong bolup, bezi rayonliri ottura esir qarangghuliqida yashisa islam dunyasi bilen bolupmu gherbiy asiya döletliri bilen qoyuq alaqide bolghan wenitsiye, genoya qatarliq bezi sheherliridiki xéli burundin bashlap dindin tashqiri ma’arip terbiyesi körgen aq söngeklerning kéyinki ewlatliri soda sana’ette tereqqiy qilip, xi esirdin bashlapla yawraziye (yawro-asiye) chong quruqluqining iqtisadini konturol qiliwalghan idi. Bu dewrde diniy islahat heriketliri yawropani qaplap ketti. Yawropa siyasiy, iqtisadiy we medeniyet jehetlerde keng külemde islahat élip bérish arqiliq fé’odalliq jemiyetning qalqini bolup qalghan xiristiyan dinigha shiddet bilen zerbe bérip, ularning ming yildin ashqan nopuzini ul téshidin tartip tewritip qoydi. Bezi peylasoplarning éytishigha qarighanda, bu hadise insaniyet öz béshidin kechürüp baqmighan mislisiz bir inqilabiy heriket bolup, bilim, eqil we talant qedirlen’gen, xurapatliq we jahalet qesri pachaqlap tashlanghan bir altun dewr bolup qaldi. Yawropadiki xiristiyan chérkawliri xuddi wetinimizdiki tajawuzchilar bilen til biriktüriwalghan appaq xoja dewridikige oxshash yawropadiki nurghun ellerde heddi-hésapsiz yer-mülük we mal-dunyagha ige boliwalghan idi. Chérkawlar naheqchiliq bilen tolghan fé’odalliq hakimiyet chüshenchilirige xiristiyan dinining palaket chapinini keydürüp qoyghan idi. Xuddi eyni chaghdiki uyghur jemiyitige oxshash diniy eqidiler siyaset we qanun derijiside tonulghachqa, periqliq biblelerdiki söz ibariler oxshimighan döletlerde dölet qanuni ornigha dessitilip, insaniyet jemiyitining qanuniyetlik tereqqiyatining put-qolidiki kishen’ge aylinip qalghan idi. Yawropa yéngliqqa köchüsh herikiti awan’gartliri aristotil, eplatun, soqrat we pipagur eserliridiki insanperwerlik nezeriyilirini zamanisigha yarisha özleshtürüp we tereqqi qildurup, zamaniwiylashqan humanizim(gumanizim?) Iddiysi bilen xiristiyan dinining idi’ologiye sistémisigha ejellik zerbe berdi.

Humanizim hadisesi eyni dewrdiki yawropa oyghunish herikitining yadrosi bolup, uning tüp nigizi xiristiyan dinining ming yillardin béri dawamliship kéliwatqan boyunturiqidin qutulushni merkez qilghan. Humanizim yéngiliqperwerler we din islahatchilirining diniy ton bilen niqapliniwalghan fé’odalizimgha qarshi turup özlirining siyasiy we iqtisadiy ornini qolgha keltürishtiki idiywi qorali idi. Tarixta kishiler her qandaq bir dinni özlirining étnik we ammiwiy menpe’etlirini qandurushning wastisi süpitide paydilinip kelgen. Shuninggha oxshash xiristiyan dinini konturol astigha éliwalghan hökümran siniplar diniy étiqadchilar arqiliq bir tereptin yat dindiki kishilerning özlirining igilik hoquqlirigha chang sélishining aldini élip kelgen bolsa, yene bir tereptin dindin xelq arisida yüz bérish ihtimali bolghan her türlük isyanlarni basturushning qorali süpitide paydilanghan. Hökümran siniptikilerge nisbeten éytqanda étiqadchilar meqset emes wasite, adem emes nerse bolup, ularni özlirining menpe’etlirige asasen xalighanche qurashturup, xalighanche chuwup oynaytti. Xiristiyan jemiyitimu xuddi yuqiriqi teswirdikidek halette bolup, özige hökümranliq qiliwatqan siyasiy gorohlarning qul-dédikige aylinip qalghan idi. Ular xuddi yéqinqi zaman tariximizda ötken jahalet pirlirigha oxshash bir tereptin tajawuzchi xitaylarning könglini élishqa orunsa yene bir tereptin qurandin xata tebligh chiqirip xelqning nijadiyet (hidayet) yultuzini eqil asminimizdin saqitiwetken idi. Ularning hemmisining teshebbusi: allah alemlerning yaratquchisidur, hemmini bilgüchidur, hemmige qadirdur, xuda (xuda dégini özlirini körsitetti) hemmidin üstün turidu, insan tughulishidinla gunahkar mexluq, pes we erzimes nerse,-déyishtin ibaret bolup, özliri allahning qiyapitige kiriwélip, bilindürmestin milletni zawalliqqa élip baridighan mustemlike patqiqigha paturup qoydi. Özlirining déginidek allahning yoli bilen mangmay xelqning, allahning eng eziz qilip yaratqan keshpiyati hésaplangha insanni qul emes hetta quldinmu töwen bolghan haywan ornigha chüshürüp qoydi.

Chékawlar terghip qilghan ewliya-enbiyalar bilen ilahiy nopuz emeliyette hökümran siniplarning étiqadchilarni menggülük béqindiliq orungha chüshürüp qoyidighan bir qatar bilim wastisi arqiliq toqup chiqirilghan izish we ézilishni bizep körsütidighan pelsepiwiy sistéma idi. Eyni waqitta humanistlar dep atalghan heqiqiy étiqadchilar we yéngiliq perwerler bolsa ademning izzet-nepsini, kishlik qedir-qimmitini, insaniy heq-hoquqlirini merkez qilishni teshebbus qilip, insan tebi’itining aliyjanapliqini medhiyelep, insanning nopuzini yuquri kötürüshni oylaytti.

Insanning tebi’itidin alghanda xiristiyan dinining tüp nigizi ularning arzu heweslirining ottursida chiqishalmasliqtin ibaret ré’al ziddiyetni inkar qilghili bolmaytti. Xiristiyan dini tereqqiyat jeryanida esliy mahiyetidin bara-bara yiraqlap, hökümranlarning, tajawuzchilar ning menpetige wekillik qilidighan, awam-xelqni kemsitidighan nezeriyewi ramkigha aylinip qalghan idi. Ular yene bashqa dinlargha oxshash ré’al dunyadiki rahet -paraghettin waz kéchip, azap we oqubetlerge sewrichanliq bilen chidap, baqi dunyaning hozuri üchün terkidunyaliq kochisigha kirishni terghip qilidu. Mana bu teqwadarlarning ré’al dunyadiki milliy zulum we irqiy qirghinchiliqqa chidap, tajawuzchilar we zorawan küchlerning menpe’eti üchün xudaning namida toqup chiqirilghan sepsete idi. Emeliyette bolsa kishlik turmushning meqsiti ré’al dunyadiki rohiy, maddiy we meniwiy heq-hoquqlirini qoghdap, hörlükke we bexitke érishishtin bashqa nerse emes. Insan ré’al turmushning yaratquchisi we behrimen bolghuchisi, insan bilimge intilishi, tebi’et heqqide izdinishi, maddilarning qanuniyitini tépip chiqishi, senet we hayatning me’ishetliridin zoqlunishi, her türlük ijtima’i munasiwetlerning xushalliqliridin behrimen bolushi kérek idi. Xiristiyanlar bilim élish, madda we roh heqqide izdinish, rahet we aktip bir shekilde ishlepchiqirish pa’aliyetlirige qatnishish, yaratqan netijiliridin hozurlinish, bay bolush qatarliqlar esli insan tebi’itidin kélidighan allahning iradisige uyghun bolghan insaniy exlaq -peziletlerni he dése inkar qilghachqa bu din ikki ming yildin béri insaniyet jemiyitige tebiy we saghlam bir shekilde yiltiz tartalmay xiristiyan dini sorunliri körünishte diniy, emeliyette insanning eqli yetmeydighan mesilelerni shekilwazliq qoghliship bir terep qilidighan heywisi yoq bir meydangha aylinip qaldi. Din we penniy bilimler bilen toyunghan dantiy, shékispir, bukkacho qatarliqlar islam heqqide biwasite toxtalmighan bolsimu quran kerimdiki heqiqetlerge yéqinliship, ayetlerde éytilghandek «bayliqqa intilish we allahning nazu-nimetliridin xalighanche hozurlunush bexittur» dep qarighan.

Humanizimchilar nöwitide xiristiyan dini bilen islamiy eqidiler heqqide köp izden’genler bolup, ular nezeriye sépide emeliyetchan bolushni terghip qilip, alliburun din bolush xususiyitidin ayrilip qalghan xiristiyan eqidilirini inkar qilghan. Ular bilimni, kishlik qedir -qimmetni terghip qilip, nadanliq, xurapatliq we kitabwazliqqa qarshi turghan. Humanizimchilarning yene bir wekili lé’ornado dawinchi bolup, u «allah yaratqan dunya ubiyktip mewjuttur, tebi’et dunyasidiki hadiseler allah yaratqan qanuniyetke boy sunidu» dep qarap, diniy rohanilarning allahning wehisi ornigha dessitiwalghan biblediki bayanlirini tenqitligen. Yene humanistlardin dawinchi «bigunah kishilerning xiristiyanlarning sésiq ewrizige chüshüp kétishtin agahlandurayli! Bu aldamchilarning qolidiki bilim rengwazliqi bilen tolghan heqiqiy din we wehidin yiraq bolghan atalmish muqeddes kitablarni ot yéqip köydiriwéteyli! Neyrengwazlarni dargha ésip öltüreyli! Qarangghuluqtin chiqip, ilim-penning ichidin heqiqetni tapayli!» Dep chaqriq qilidu. Kopérnik bolsa xiristiyan diniy jemiyetliridiki saxtapezliklerni échip tashlashni, heqiqiy hayatqa yüzlinip, tebi’et dunyasidin allahning heqiqitini tépishni; birono kishilerni eqil idrakning parlaq nuri yorutup bergen heqiqetke tayinip, xiristiyan dinining bu heqte éytqanliridin gumanlinishni; galiliy kishilerge saxta diniy kitablarning quli bolup qalmasliqni, allah öz qoli bilen yaratqan ka’inattiki möjiziler arqiliq heqiqiy étiqadni tépip chiqishni buyrighan.

Yawropada dunyagha kelgen edebiyat-senet oyghinishi we sana’et inqilabi alliqachan ilahiy küchini yoqutup qoyghan xiristiyan dinining xarabiliqqa tolghan hakimmutleq nopuzini berbat qilip tashlidi. Bu ikki qétimliq chong inqilap, humanizimning taza güllen’gen dewridiki ilghar mutepekkurlarni yéngiche bilish nezeriyesi we métodologiyining tüpki idiyiliri bilen temin etti. Ular meripetperwerlikni terghip qilip, xiristiyan medeniyet hadisesining qatmal we radikal idiylirige qarshi turup, diniy jemiyetlerning yasalma ilahiyyetchiliki we alem heqqidiki eslige keltüriwalghusiz derijide burmilinip ketken alem heqqidiki qarashlirini süpürüp tashlap, qanche yüz esirdin béri insaniyetning bilish iqtidarigha saye tashlap kelgen xiristiyan dinining gherezlik qurashturup chiqilghan «ilim-pen qesri»ni buzup tashlap, tebi penlerdin paydilinip, iqtisadni güllendürüp, milletni runaq tapquzushtiki tusalghularni süpürüp tashlash üchün kengri imkaniyet yaritip berdi.

Yawropadiki humanistlar madda we roh heqqide keng da’irilik izdinishlerni élip bardi. Ularning zor köpchiliki alemlerning bir yaratquchisining barliqini inkar qilmisimu, biblege we bible telimatigha guman bilen qaridi. Insaniyetning eqil parasiti bilen pelsepiwi tereptin dashqaynaq qiliwétilgen xiristiyan medeniyitining ana menbesi bolghan bible we bible heqqidiki nezeriyelerning yéngi qan, eqilge uyghun métot bilen chüshendürülishini asasi kün tertipke qoydi. Beziler tejirbidin érishken we étiqadtin érishken ikki xil heqiqetni teshebbus qildi. «Bu ikki xil heqiqet öz-ara bir-birini toluqlaydu, tereqqiyatni ilgiri süridu, teqezza qilishidu, insaniyetning qedir-qimmiti, maddiy we meniwiy bayashatliqini wujutqa chiqiridu» dep qaridi. Ularning wekilliridin biruno qatmallashqan, merkezdin éghip ketken xiristiyan dini eqidilirini ret qilghan bolsimu, pütkül ka’inatni yaratqan bir qadir küchning mewjut ikenlikini, tebi’ettiki insan eqli yetmeydighan möjizilerning sirliq bir küchning insaniyetke zahir bolishidin ibaret hadise ikenlikini otturigha qoydi. Galiliy allahni tebi’et we hayatliqtin tashqiri dep qarap, uning alemning mewjut bolup turishidiki heriketlendürgüch küch ikenlikini keskinlik bilen étirap qildi. Emma ularning ortaq inkar qilghini saxta we neyrengwazliq bilen tolup ketken xiristiyan eqidisi idi.

Ende

28.06.06

 

 

 

Yettinchi bab

 

Xiristiyanliq Enenisi Yawropa Medeniyitining Özi Emes

 

Uyghur medeniyiti islam dinining özi bolmighinidek yawropa medeniyitimu xiristiyan dinining özi emes. Uyghur islam medeniyiti dégen atalghuni islam dini dégen atalghu bilen, yawropa medeniyiti dégen atalghuni xiristiyan dini dégen atalghu bilen periqlendürüp chüshenmigende, nezeriye jehettin orunini tolduriwalghili bolmaydighan xataliq kélip chiqidu. Yene bashqiche qilip éytqanda islam medeniyiti tereqqiy qilish jeryanida bügünki xiristiyan medeniyitining tüp alahidiliklirini özige jemligen, xiristiyan medeniyiti yawropa medeniyet oyghunishidin kéyin islamiy tüske ige bolghan. Bu hadise hazirghiche her ikki dindiki medeniyet hadiselirini tetqiq qilghuchilarning nezeridin saqit bolup turmaqta. Xiristiyan dinini islamiy qimmette, islam dinini xiristiyaniy qimmette tesewwur qilip, ikki din arisida xuddi ikki éghizliq öyning birde ichkirisige birde tashqirisigha chiqip yüriwatqan kichik balidek yashawatqanlar din bilen medeniyetni, étiqad bilen téxnikini, namratliq bilen bayashatchiliqni perq qilalmighanlar bolup, ular burnining uchidiki menpe’elerge aldinip, kim kempüt berse shuning arqisidin, kim süngek tashlisa shu öyning keynidin kételmey yashawatidu. Xiristiyan diniy eqidisige hewes bilen qarighan wetendashlirimizning neziride xiristiyan eqidisi medeniyet we ilim-penning simiwoli bolup, islam qalaqliq, nadanliq we namratliqning simiwoli bolup qalmaqta. Emeliyette yawropada ilim we din ikkisining otturisida köwrüklük rol oynawatqan nersining islamiy medeniyet oyghinish herikitining yawropadiki xiristiyan dini étiqadidin tashqiri bir hadise ikenlikini chüshen’gen bolsa idi, özining tepekkur we pikir jehette din tarqatquchi missi’onérlar teripidin qanchilik derijide aldanghanliqini, az-tola iqtisadiy paydigha érishken bilen, rohiy jehettin neqeder büyük bayliqtin mehrum bolup yashawatqanliqini bilip yetken bolatti. Biz bu yerde tekitlimekchi bolghan nerse islam medeniyiti-del siz yawropadin izlewatqan bir türlük medeniyet bolup, bügünki künde islamiy ellerning pen téxnika we iqtisadning tereqqiyatida arqida qalghanliqi hergizmu islamning, quran kerimning yaki islamgha étiqad qilip yashawatqanliqning sewebidin bolghan emes. Belkim heqiqiy islamiy yashawatqanlar yawropadiki insaniyetke bexit we hörlük keltüriwatqan medeniyetni yaratqan we xiristiyan dinining jahaletlirige ewlatmu-ewlat ejellik zerbe bérip, dunya, adem we ka’inatning qanuniyetlirini allahning iradesige asasen idare qiliwatqanlar bolsa kirek. Shunga melum bir nuqtidin islam étiqadini, islam medeniyitidin, xiristiyan étiqadini xiristiyan medeniyitidin ayrip qarighan yaxshi. Chünki xiristiyan medeniyitige islam medeniyet hadiseliri, islam medeniyitige xiristiyan medeniyet hadiseliri üzlüksiz türde tesir körsütüp, bir-birini aktip we passsip tereplerdin toluqlap kelgen. Bu jehettin éytqanda heqqiy yawropa medeniyitige mayil bolghan diniy medeniyet, xiristiyan medeniyiti emes eksiche islam medeniyitidur.

Dunya tarixigha nezer tashlaydighan bolsaq herqandaq diniy we siyasiy mewqe melum bir étnik yaki siyasiy goruhning janijan menpe’etini aldinqi shert qilip kelgen. Meyli dini yaki siyasiy mewqe bolsun özlirining teshebbusuni milliy yaki ijtima’i menpe’etlirige layiqlashturup, öz tereptarlirini köpeytishte haman insaniyetning ilghar ilim -pen qarashlirini shexsiy menpe’etlirige uyghun bir shekilde nezeriyewi jehettin yorutup bérishke orunup keldi. Biz uyghurlarning bu jehettiki tereqqiyatimiz qanche esirdin béri dewrning ihtiyajidin chiqalmighachqa milliy tepekkurumizni milliy menpe’etimiz üchün aktip bir shekilde xizmet qilduralmay haman yat milletlerning bezide din siyasetning, bezide siyaset dinning niqawigha kiriwalidighan, peqet özlirining milliyetliki üchün xizmet qilidighan milliy medeniyitining tesirige uchrap özlikimizdin bara-bara yiraqlap kettuq. Islam dini bilen islam dinini, xiristiyan dini bilen xiristiyan medeniyitini ayrip chüshenmiduq. Islam dégen sözning tar menide noqul dinni, keng menide islam medeniyitini, xiristiyan dégenning tar menide xiristiyan dinini, keng menide xiristiyan medeniyitini körsütidighanliqini, bu ikki dinda pirinsipliq periqlerdin bashqa ortaqliqlar bar bolghangha oxshash, islam medeniyiti bilen xiristiyan medeniyitining arisidimu kishini heyran qalduridighan derijide ortaqliqlar we oxshimighan derijide perqlerning barliqini inchike bir shekilde aydinglashturalmay, bezide ularning ottursidiki perqni inkar qilsaq bezide ular arisidiki periqni ilgha qilalmay kéliwatimiz. Bizni eng qaymuqturiwatqan nerse shu din we medeniyet hadiselirige qumandanliq qiliwatqan siyasiy, iqtisadiy we pelsepiwiy küchlerning özliriningkini toghra qilish üchün allah hemme ademge bilish we bayqash iqtidarini ortaq bergen ilim-pen möjiziliridin qandaq paydiliniwatqanliqtin ibaret yoshurun sirdur. Biz bu sirni téxiche yéshelmey yürgechke héli gheripliklerning édilogiysini, héli sherqliqlerning édilogiysini toghra dep qarap, bayqighanlirimizning toghriliqini, milliy tepekkurimizdin ayrilghan halda ispatlashqa zoruqup, birdem dinning oxshimighan dewrlerdiki milliy menpe’et üchün qiliwatqan xizmetliridin tughulghan kapitalizim, sotsiyalizim we radikalizim qatarliqlarning arqisidin milliy sépimizni buzghan halda yügürep yürsek héli özimizning milliy kimliki, diniy étiqadi we siyasiy, iqtisadiy we pelsepiwiy eqidilirimizdin gumanlinip, ümüdsizlik patqiqigha chongqur pétiwatimiz. Bundaq bolushi bizning gherb we sherq, islam we xiristiyan dinlirigha a’it türlük bilimlerni ügünish, tetqiq qilish, pishiqlap ishlesh, shu asasta özimizning milliy menpe’etige payda keltürüsh sezgürlikimizning piship yétilmigenliki bilen baghliqtur. Bizning xiristiyan dini we medeniyti uyaqta tursun, özümiz bilen ming yildin béri yashawatqan islam dini we medeniyiti, xitay we xitay medeniyiti heqqidiki chüshenchilirimiz bilishning eng eqelliy derijisigimu yetmigen. Bizning bu heqte qilidighan ishlirimiz köp we japaliq. Bu kitabta xelqimizge xiristiyan dini, xiristiyan medeniyiti, yawropa we yawropa medeniyiti heqqide chüshenche bérishni meqset qilghanliqimiz üchün pikirimizni bashqa terepke shaxlatmaymiz.

Yawropa medeniyitining xiristiyan medeniyiti ikenlikini uduldin-udul inkar qilmisaqmu, uning xiristiyan dinining özi emeslikini yawropa medeniyet oyghinish dewridiki hadiseler arqiliq chüshendürüshke orunimiz. Yawropa medeniyet oyghinish herikitini yawropa édi’ologiyisining xiristiyan dinining radikal idiyelirige qaritilghan edebiy oyghinish herikitidin ibaret islahat dewridiki bir qatar tereqqiyatlardin ayrip chüshendürgili bolmaydu.

Edebiyat-senetning janlinish herikiti xiristiyan dinining merkizi italiyede meydangha kelgen bolup, bir qisim awan’gartlar kilassik medeniyet we edebiyat-senetni qobul qilsh arqiliq xiristiyan dinining tereqqiyatni boghidighan ramkilirini inkar qilip, insanperwerlik idiysini teshebbus qildi we yawropaning xiristiyan dinning boyunturuqliridin qutulghan yéngi medeniyet herikitining asasini saldi. Ularning pishwaliri danté aligéri (1265-1331), pétrarka(1304-1374), bokkachchu (1313-1375) qatarliqlar idi.

Danté 1265-yili florénsiyidiki sunghan aq söngek a’iliside dunagha kelgen bolup, ösmürlik chaghlirida xiristiyan dinidin xéli mukemmel terbiye alghan, qedimki yunan pelsepesi we edebiyat-senitini pishshiq ügen’gen. U kéyin florénsiye sheherining memuri emeldari bolghan bolup, xiristiyan dinining ma’arip, edebiyat-senet we sheher memuriyitige arlishishigha qarshi turghan. U bu ishi üchün eyni waqittiki italiye jemiyitide nopuzi üstün bolghan xiristiyan rohanilirining qattiq qarshiliqigha uchrap, 1302-yili sürgün qilinghan. U sürgün jeryanida xiristiyan dinining biwasite ziyankeshlikige uchrawatqan méhnetkesh xelq bilen uchrushup, xiristiyan dinining kishlik hayatqa keltürgen balayi apetlirini chongqur körüp yétish pursitige érishken. Danténing «ilahiy komédiye» dégen shé’iri esiri yawropa edebiy oyghunish dewrining wekil xaraktérge ige esiri bolup, uningda ottura qedimki zamandiki senet bilen pelsepe mujessemlen’gen. Xiristiyan dinining qarangghu terepliri yüksek bediy maharet bilen teswirlen’gen. Bu kitabning mezmuni muqeddes kitablardiki ilah, adem, duzax, jennet, gunah, azap we paklinish qatarliq meselileni chöridigen bolup, xiristiyan dini bashlap mangghan yoldiki étiqadchilarning ijtima’i hayatigha yiltiz tartqan kirzis éngi qurulmisi mesxirilik, tili yomurluq we kinayige tolghan halda ipadilen’gen. Hejimi 14000 misradin ashidighan bu yirik eser duzax, mehshergah, jennettin ibaret terkiplerge bölinidu. Bu zor hejimlik dastanda eserdiki bash qehriman «men»ni qedimki rim sha’iri wérchilliy bilen uning meshuqi biyatliz duzax, mehshergah we jennetni ziyaret qilduridu. Ular ziyaret jeryanida diniy rohanilar we ularning egeshküchi murtlirini duzaxta, menpe’etperwer zatlar we xelqperwer padishahlarni jennette köridu. Dantiy bu eserde eqil édrakni medhiyelep, xurapatliqtin, diniy radikal idiyelerdin azat bolushni, bilimge intilish, kilassik medeniyetke sel qarimasliq qatarliqlarni teshebbus qilghan.

Pétrarka 1304-yili tughulghan plorénsiyilik sha’ir bolup uning dunya edebiyatida meshhur dep qaralghan sonitlirida, xiristiyan dini rohaniliri keltürüp chiqarghan jahaletlik yillardiki diniy mustebitlik we xelqning échinishliq hayati meyüslik bilen teswirlen’gen. U edebiyatta tunji qétim xiristiyan dini teripidin konturol qiliwélinghan edebiyat-senettiki zahitliq, diniy tüs arqiliq perdazlinidighan sirliqlashturmichiliq qatarliq xiristiyan pelsepisining senetning üstidiki boyunturuqlirini buzup tashlap, muhebbetni biwasite teswirlep, nazuk pisxik hadiselerni ré’alliqqa sadiq bolghan halda teswirlep, allahning heqiqi küch qudiriti we uning tebi’ettiki möjizillirini medhiyeligen. U bir tereptin xiristiyan dini ademlerge yükligen tengrilik xususiyitini inkar qilsa yene bir tereptin uningdiki cheklimilik tereplerni rastchilliq bilen teswirlep, uning yaritilmish obékitlar ichide pilanliq, progirammiliq we nishanliq élip baralaydighan ijtima’i küreshlirige hésidashliq qilip, özining meripetperwer we xelqperwer idiyesi arqiliq xiristiyan dini keltürüp chiqarghan hakimmutleq idé’ologiyeni inkar qilghan. U rohni, maddini, hayatni, ilah we ademlerni chongqur közütüp, xiristiyan pelsepisidiki cheklimilik tereplerni keskinlik bilen inkar qilip, rim watikanigha shidddet bilen hujum qilghan we uning etrapidikilerni allahning heqiqiy iradisige asiyliq qilghan qanxorlar dep atighan.

Bokkachchu 1313-yili tughulghan. U xelq arisida tarqilip yürgen xiristiyan diniy eqidisdin mustesna haldiki epsane-riwayet we tarixiy weqelerni asas qilip, xiristiyan diniy jemiyetlerining kechürgüsiz jinayetlirini ré’al turmushqa sadiq bolghan halda pash qilidighan insanperwerlik idiyisi bilen sughurrulghan «on künlük söhbet» namliq eserni yézip chiqqan. Bu romanda xiristiyan rohanilirining yalghanchiliqi, achközliki, shehwetperesliki, din hamiylirining kalwaliqi, peskeshliki we rehimsizliki qatarliqlar échip tashlanghan bolup tenqitning tigh uchi xiristiyan dinining eng nopuzluq orgini hésaplangha rim watikanigha qaritilghan. Kitabta xiristiyan dini eqidisidiki insaniy tengsizlik ret qilinip, insanning tughulush bilenla teng barawer ikenliki, kélip chiqishigha qarap aliyjanap we pes dep ayrishqa bolmaydighanliqini küchep tekitligen. U bu esiride sap muhebbetni medhiylep, shexisning maddidin we rohiy hadiselerdin sezgü ezaliri arqiliq hozurlinalaydighan hoquqqa intilidighanliqining teripleshke erziydighan pezilet ikenlikini otturigha qoyghan. Bu kitab élan qilinghandin kéyin chirkaw we diniy rohaniylarning qattiq qarshiliqini qozghap, aptorning hayati xewip ichide qalghachqa, jemiyette küchlük zilzile peyda qilghan we bu xil idiyening téz tarqilishigha seweb bolup qalghan.

Uningdin bashqa lé’ornardo bironiné (1369-1444) bilen lornitsi’o walla(1407-1457) qatarliqlar bar. Lé’ornardo bironiné chirikleshken xiristiyan idi’ologiysining ma’arip idiyesini tenqit qilip, qedimki milliy enene asasida moda ma’arip sisitémisi yaritip, xiristiyan dinining ma’arip endizisini buzup tashlash heqqide «florénsiye tarixi» dégen kitabni yézip chiqip, diniy jemiyetlerning xelqning qudret tépishini boghudighan bir qatar ma’arip endizisige ejellik zerbe bergen.

Lornitsi’o walla dunyagha dangliq tilshunas bolup, özining uzaq yilliq qedimiy eserlerni tetqiq qilish emgikidin paydilinip, rim watikanining bile we bible heqqidiki nurghun mesilelerde saxtapezlik qilghanliqini, ularning oxshimighan dewrde muqeddes kitablarni xalighanche özgértip, «konstantinning iltipati» dégen’ge oxshaydighan yalghan tarixiy höjjetlerni toqup chiqqanliqini, biblediki wehi dégenlerning qipqizil yalghanchiliq ikenlikini, wehi digenlerning wehiy kitabliri heqqide étiqadchilar yazghan wehi heqqidiki xatireler ikenlikini, ularning esli kitabqa wekillik qilalmaydighanliqini, chirkawlarning bu mesilide qedimki zamanlardin tartip barghanche heq dindin uzap kétiwatqanliqini pelsepe, din, exlaq, arxilogiye, tilshunasliq we itmologe tereplerdin pakitliq we qayil qilarliq échip tashlighan.

Yawropa edebiyat-senet oyghinish herikiti tereqqiy qilip xiristiyan dinining diniy alahidiliklerdin uzaqlashqan, yerlik xurapiy we hakimmutleqlikning dédikige aylinp qalghan qiyapitini özliri yaratqan obrazlargha mahirliq bilen singdürüp, insanperwerlik iddiysi bilen ré’alistik uslupni yüksek derijide béyitti. Florénsiyilik ataqliq alim lé’ornado dawinchi (1452-1519) tebi pen alimi bolupla qalmastin talantliq menyator pishwasi idi. U dindiki bidetlikke bolghan ghezep-nepriti bilen, pendiki qanuniyetlerni qollinip, resimler we heykellerdiki reng tuyghusini tengshep, siyujitlarni senetning pelsepiwiy qanuniyetliri boyiche organizatsi’onleshtürüp, ichki pérsonajlarning tebi’et qanuniyitige uyghun bolghan pissixik alahidiliklirini teswirlep bérishke alahide diqqitini jelip qilghan. Uning wekil xaraktérge ige eserliri watikan chirkawidiki isyankarliq tuyghusi bilen toyunghan tam sizmilar, «axirqi kechlik tamaq» we«monalissa» lardin ibaret. «Axirqi kechlik tamaq»ta yesusning xiristiyanlar peyghember dep qaraydighan 12 neper murti bilen eng axirqi qétim ghizalanghan ehwali ekis ettürülgen bolup, yésusning «aranglarda biri manga xayinliq qildi…» dégen közni yumup achqiche bolghan ariliqtiki «12peyghember»ning keskin ziddiyetke, heyret we hoduqushqa, guman we derghezepke kelgen bir-biri bilen oxshimaydighan nazuk hés tuyghuliri partilash xaraktérini alghan küchlük bir ré’alistik uslup bilen teswirlen’gen. Xiristiyan diniy eqidisidiki bu «12peyghember» heqqidiki kemtüksiz, ilahiy we nuxsansiz süpetlerni toluq bilidighanlargha nisbeten, bu bible aptorliri we wehiy anglatquchilarning, rohiy keypiyatidiki addiy ademlerdimu az körilidighan turaqsizliqning ashkarilinishi, ularning rohhiyet tüwrükining ghulap chüshishige tamamen seweb bolalaydighan derijidiki éghir mesxire bolup, bible we xiristiyan eqidisige yoshurunghan saxtapezlik we yalghanchiliq bu obrazlarning qelbidiki, bible rohigha uyghun bolghan emma heqiqiy étiqadchilargha mas kelmeydighan dirammatik toqunushlar arqiliq wayigha yetküzülüp teswirlen’gen. Dawinchi her bir kishini del özige oxshitip, xiristiyan dinidiki atalmish «salahiti» we «derijisi» boyiche jaylashturup, «12peyghember»ning heqiqiy étiqadchilarningkige oxshimaydighan 12 xil rohiy halitini teswirlesh arqiliq, muhimi ular arqiliq kéyinkilerge yétip kelgen xiristiyan dinining qutsal kitabi bibleni merkezlik teswirleshni asasiy meqset qilghan. Bu eserni her qandaq bir ademning chüshünüp kételishi tes. Emma u özige singdürgen parlaq idiye bilen insaniyetning qarangghuluq qaplap ketken qelb dunyasigha wastiliq yaki biwasite halda hazirghiche izgülik bilen tolghan bir nur chüshürüp turmaqta.

Mihayil anjilo (1475-1564) dangliq heykeltirash, ressam we injinér bolup, uning eserliri zulmet qaplighan ottura esir asminida chéqilghan chaqmaq. «Dawud»,«musa» qatarliqlar uning wekil xaraktérgha ige eserliri bolup, dawutta aliyjanap ghayige ige, eqilliq, rohiy we jismaniy küch quwetke tolghan bir milliy qehrimanning obrazi ekis ettürülgen. Musada bir nijatkarning milliy azatliq yolida ölümge téz pükmestin xelqqe bashchiliq qilip, gheyri milletlerning hakimmutleqlikige qarshi turup, zorawanliq üstidin ghelbe qazanghanliqi teswirlen’gen. Bu ikki eser eyni dewrdiki xiristiyan dinining qatmal eqidilirige qarshi turup, insanning hayatliq üchün her zaman küreshke teyyar turidighan, milliy zulum we insaniy kemsitishlerge igilmey, sunmay qarshiliq körsütidighanliqi heqqidiki aktiwal témigha béghishlanghan bolup, insan tebi’itidiki teqdirchilik, xurapatliq, ümidsizlik, bash egish, satqunluq we hurunluq qatarliqlargha kélishtürüp bérilgen zerbe. Gérche bu ikki eserning témisi muqeddes kitablardiki dangliq hékayilerdin élinghan bolsimu, eserning mezmuni qutsal kitablarning rohiy bilen birdek emes idi. Ularda insan tebi’itidiki teqdirge ten bermeslik, zorawanliqqa bash egmeslik, milliy zulumgha süküt qilmasliq, diniy jemiyetlerning milliy menpe’etni inkar qilidighan qa’ide-nizamlirigha shertsiz boysunmasliq, öz teqdirini yaritish yolidiki igilmes-sunmas iradisini teswirlesh asasiy meqset qilinghan.

Mihayil anjilo dunyagha meshhur talantliq heykeltarash bolupla qalmay, ressamliq maharitidimu insaniyetning qelb töridin orun élip kelmekte. Uning isyankarliq we küresh rohiy bilen tolghan heykelliri eyni waqitta xiristiyan rohanilirini anche xushal qilmighachqa, watikan uninggha tehdit sélip, u qilip baqmighan, qilsa utuq qazinalaydighan yaki qazinalmaydighanliqi éniq bolmighan, utuq qazansimu, qazanmisimu hayatigha tehdit kélish ihtimalliqi tughulidighan, shistén chirkawining ichini biblediki dunyaning yaritilishi we qiyamettiki höküm hikayiliri asasida resim bilen bizep chiqishni buyrighan. Bundaq bir wezipining höddisidin chiqish xiristiyan dini eqidisige isyankarliq pozitsiysini tutqan, uslubi dinni eslidiki radikal idiye bilen téximu perdazlep körsütüshke adetlinip ketken yallanma minyatorchilargha oxshimaydighan, yene kélip ressam emes heykeltarash bolghan, téximu qamlashmighini ilgiriki eserliri xiristiyan chérkawlirining oghusini qaynitip qoyghan mihayil anjilodek gigant senetkarlar üchün bir qétim ölüp, yene tirilgendinmu qiyin toxtaydighan bir ish idi.

Mihayil anjiloning «dunyaning yaritilishi» we«qiyamettiki höküm» dégen meshhur eserliri popning buyruqigha asasen injildiki hikayelerni asasiy tima qilghan bolup, u bu eserlerge ustiliq bilen shu dewrde bash kötürgen humanistlarning xiristiyan dinining qutsal kitawidiki we xiristiyan dinidiki ajizliq tereplerni inkar qilidighan pelsepiwiy idiyisini singdürgen. Uning bu eserlirige yesus xuda emes adem, tengrining oghli emes peyghember, bible digen kitab injil emes injil heqqidiki hikayeler, uningdikiliri wehiy emes uning yazghuchilirining kallisigha kelgen adettikidek oy pikirliri dégendek mezmunlar singdürülgen. Uning «qiyamettiki höküm» dégen esirige xiristiyan dunyasidiki qelbi oyghaq, bilim we ilahiyet penliride wayigha yetken, emma bibleni heqiqi qutsal kitab, yesusni xuda deydighan, dunyaning yaritilishini xiristiyan dinidiki üch menbechilikke emes islamdiki bir menbechilikke baghlap chüshünidighan awan’gart alimlarning idiyesi singdürülgen bolup, uningda teswirlen’gen bulut arisidiki yésus allahning heqqiy hükmi chüshkende insanperwer bir adem we xosh xewer keltürgen bir peyghember qiyapitide meydangha chiqip, allahning zaman axiridiki zilzilisidin qorqup, özining sürlik halitini yoqutup, xuddi allahning ijadiyetliri ichidiki bir insandek yaki bir peyghemberdek chirayidin nur qéchip we halsizlinip, qorqunchtin titirep kétidu.

Rafayél (1483-1520) yawropa edebiyat-senet janlinish herikitining üch meshhur namayendisining biri bolup, u senet ijadiyitide xiristiyan dinining barliq cheklimilikliridin qutulup, erkin ijadiyet élip bérishni, eserde insanning murekkep ichki dunyasini tashqiy yüzlinishchan yeni ré’al ijtima’i hadiseler bilen qoshup teswirleshni we hayattiki tiragédiyilerni humanistik yol bilen ipadileshni teshebbus qildi. Uning eserlirining témisi gérche injildiki shexislerni ipadileshni asasiy téma qilghan bolsimu, chirkaw pelsepisining insanning tughma tebi’iti we ijadchanliq rohini boghidighan kona ramkilarni inkar qilishqa béghishlanghan. U meryem anining her xil obrazlirini sizip chiqqan bolup, her bir parche eserde qandaqtur bir qisim xiristi’an muritlirining neziridiki ilahe yaki ilahning anisini emes, eksiche qelbi aniliq méhri-muhebbet we insaniy söygü bilen tolup tashqan bir méhriban anining güzellik we eqil-paraset urghup turidighan obrazini yaratqan. Eserde xiristiyan dinining ilgiriki sirliqlashturmichiliq we zahitliqqa éghirliq bérip teswirlinip kishilerni dinning küchidin emes senetning küchidin artuqtin artuq teshwish we endishige salidighan yasalma uslub qollinilmastin rafayél we uning dewrdashlirining xiristiyan dinigha we uning qutsal kitabigha guman bilen qaraydighan isyankarane rohi öz ipadisini tapqan.

Meselen,«yaylaqtiki meryem ana»,«a’ina akademiyesi» dégen eserliri meshhur bolup, bu eserlerde shu dewrning diniy jahaletke qarshi pidakarliq rohi teswirlen’gen. «Afina akademiyesi» dégen eserler chirkaw tamlirigha sizilghan bolup, bu eserde yunanning qedimki peylasopliridin aristotil, eflaton we soqrat qatarliqlarning obrazliri yaritilghan bolup, ularda shu dewr yawropa kishilirining xiristiyan dinining möjiziliridin alliburun gumanlinip ilim-penning küch-qudritini tonup yetkenliki hem shexis, ka’inat we ilah heqqideki chüshenchilirining yimirilishqa qarap yüzlen’genliki körünüp turidu.

Bu dewr senetkarlirining yene bir wekili jaljani (1478-1510)bolup, uning wekillik eserliridin «uxlawatqan winas», «buran chapqunluq yamghur» qatarliqlar bar. Ressam «uxlawatqan winas» dégen eserde yunan epsaniliridiki muhebbet ilahining teqi-turiqini simiwolluq menige ige tebi’et motifliri bilen kirishtürüp teswirlep, ajayip güzel shé’iri tuyghu hasil qilghan, «buran chapqunluq yamghur» dégen eserde upuqtiki buran chapqun bilen etraptiki tebi’et hadiselirini parallil teswirlep, buran chapqun we qara bulut, parlap turghan quyash we jimjit tebi’etni teswirligen bolup, hüküm süriwatqan hayatliq we ölüm, allahning iradisi we insanning titrep turghan nazuk tebiyiti qatarliqlarni teswirligen bolup bu yawropa edebiyiyat-senet janlinish herikitining peyda bolush, tereqqiy qilish we janlinish jeryaninini chüshünishte ijabiy ehmiyetke ige eserdur.

Edebiyat-senet oyghinish herikitining yawropadiki tereqqiyati birqeder tekshisiz bolghan bolsimu, emma qazanghan netijiliri alemshumul boldi. Bundaq yéngiliqning barliqqa kélishini türk osmanilar impratorliqi we ereb umeyye impratorluqi dewridiki islam dini we qedimki yunan pelsepisi asasida özini bizep chiqqan islam medeniyitidin ayrip qarighili bolmaydu.

Yawropa edebiyat-senet janlinish herikitining yene bir güllen’gen merkizi gérmaniye bolup, deslepte xiristiyan dinining her türlük boyunturuqliridin qutulalmighan bu heriket, türlük insanperwerlik pikir éqimliri we diniy islahat netijiside axiri özige chiqish yoli tapti. Eyni waqittiki gérmaniyening siyasiy jehette bölünüp kétishi xiristiyan rohaniylirining shüliwélishigha paydiliq bolghanliqtin, ezeldin xiristiyan eqidisige guman bilen qaraydighan gérmanlarning chirkawlargha bolghan öchmenlikini téximu kücheytti. Mushundaq bir tarixiy arqa körünish netijiside diniy angdin milliy angni yüksek köridighan yéngi medeniyet herkiti barliqqa keldi. Dunya pelsepisining ochiqigha aylinish aldida turghan gérmaniye bundaq bir shöhretlik namgha érishishtin awal alahide bolghan ashundaq tarixi arqa körünüshlerning tejiribe sawaqliri toplanghan bir muqedes tupraqqa aylinip qalghan idi. Gérmaniyede barliqqa kelgen yéngi medeniyet herkitining deslepki wekilliri hésaplanghan rotérdamliq érazm, réyixlin qatarliqlar medrise pelsepisige qarshi turup, xiristiyan dini eqidilirining milletke keltürgen balayi apetlirini tenqit qilip, diniy islahat dewrining bashlinishigha puxta asas saldi.

Edebiyat senetning gérmaniyedeki tereqqiyati yawropada omumyüzlik yétip kélish aldida turghan ilim-pen dewrining bashlinidighanliqining deslepki siginalini chaldi. Miladiy xi esirdin xwi giche bolghan yüz yil bu heriketning gérmanlar arisidiki altun dewrini kütiwaldi. Xwi esirning bashlirida éghfurt uniwérsitéti gérmaniyediki humanizim herikitining merkizige aylandi. Bu mektepni merkez qilghan diniy rohanilarning inkar qilghuchiliri külin uniwérsitétini asasiy baza qilghan xiristiyan dinining hamiyliri hésaplanghan medrise peylasoplirigha ejellik zerbe berdi. Humanistlar dinni axiret üchünla emes, ré’al dunyaning éhtiyaji üchün qollinishning eng muhimliqini tekitlep, insanperwerlik idiysi bilen bible we diniy étiqadtiki mesilelerni izahlap, ti’ologiye penlirining simowlluq rolini tekitlep, téxnik, pelsepe we edebiyat-senet penlirini dindin xaliy shekilde tereqqiy qildurushni teshebbus qildi.

Rotérdamliq érizarm (1467-1536) dégen kishi bu heriketning deslepki namayendilirining biri bolup, uning «hamaqet mehbutqa medihye» dégen eseri shu dewrning wekil xaraktérgha ige esiridur. U bu esiride exmeq yésusni meydangha chiqirip wez éytquzup, uning dé’alog we monologliri arqiliq xiristiyan dinining xelq arisidiki wekilliri hésaplanghan papa, kardénal, épiskop, mute’essip medrise peylasoplari we chérkaw mötiwerliri qatarliqlarning insan qélipidin chiqqan hile-neyrengliri we yalghanchi-saxtapezliki qatarliqlarni qattiq tenqitligen. Eserde xiristiyan dinining hamiyliri hésaplanghan bu yilan chayanlarning ishretwazliqi, chirikliki, shehwaniyliqi, achközlüki, shöhretperesliki we alemning yaratquchisigha qilghan munapiqliqliri ré’alliqni ölchem qilghan halda teswirlen’gen. Érizar xiristiyan dinining bidet tereplirini keskinlik bilen tenqitlep, insaniy erkinlik we milliy rohni medhiyelep, xiristiyan dinining diniy qa’ide yosunliridiki jemiyetning tereqqiyati we milletning qudret tépishigha putlikashang boliwatqan müjimel tereplirige baturluq bilen qarshi chiqidu. U xiristiyan dinining allah burun din ala’igikenilikini yoqutup, jemiyet exlaqi we qa’ide yosun qatarliqlarning waqti ötken ewrishkisi bop qalghanliqini, uning tereqqiy qildurush we islah qilishqa mohtaj bolup qalghanliqini, uningdin bashqa siyaset, hakimiyet, ilim-pen, we edebiyat-senet, iqtisad we téxnika qatarliqlarni dinning boyunturiqidin azat qilishni, ma’aripni piraktik penlerge yüzlendürüshni we dinda tamamen milletning ronaq tépip, güllinishige paydiliq bolghan derijide bir islahat élip bérishning texirsizlikini otturgha qoyghan. Uning muhim hujum qilish nishani rim watikani we chirkaw peylasopliri bolup, u chirkawlardiki betbeshirilikni tazilap, insaniyet tereqqiyatigha uyghun derijidiki bir türlük diniy tereqqiyatning barliqqa kelishini ümüt qilghan. U özining awam xelqqe paydiliq bolghan pelsepiwiy we diniy chüshenchilirining xiristiyan dinining biwasite ziyinigha uchrawatqan étiqadchilar jama’etchiliki teripidin he dése soghuq qarshi élinghanliqigha narazi bolghan halda xelqni epsane-riwayetlerdiki özining béshini özi yeydighan köp bashliq yalmawuzgha oxshatqan. Emma xelq haman uning yalqunluq xitablirini meniwiy jehettin asan hezim qilalmighini bilen, u yazghan «hamaqet mehbutqa medihye» dégen eser arqiliq kéyinki waqitlarda özlirining xiristiyan dinigha qarshi élip barghan küreshlirige meniwiy énirgiye toplighan.

Yawropa edebiyat-senet oyghunish herikitini yéngiliqqa köchüsh herikiti dep atashqimu bolidu. Bu heriketning ispaniyede bash kötürishi bir qeder asta bolghan bilen, özliri qazanghan alemshumul netijiliri kishining közini chaqnitidu. Bundaq bolishida belkim eyni dewrde yawropaning tereqqiyatigha öchmes tesirlerni körsetken islam medeniyitining tesiri bar bolushi mumkin. Xiw esirlerde téxiche mustebit padishahliq we diniy jemiyetning wehshiylerche hökümranliqi astida turiwatqan ispaniyede yéngiliqqa köchüsh herikitining bolushi we xiristiyan chérkawlirining saxtapezlikige chek qoyidighan humanistik idiyelerning bash kötürüp chiqishi yawropa tarixida az körülidighan dewr bölgüch ehmiyetke ige idi.

Yéngiliqperwer humanistlar küchlük insanperwerlik herikitining yuquri ewjige kötürülüshi bilen xiristiyanche ma’aripning matem siginalini chélip, uni hökümranliq ornidin, özige eng mas kélidighan simiwol xaraktérlik bir pen derijisige chüshürüp qoyidighan, dindin we dinning boyun turuqidin tamamen xaliy bolghan yéngiche uniwérsitétlarni qurdi. Ma’arip programmisida burunqidek ilahiyet we dinni merkez qilidighan, pen we téxnikini dinning maliyigha aylandurup qoyidighan ölük ramka yéngilinip, derisliklerde sherqte güllen’gen islam medeniyitidiki idi’ologiye, üstiqurulma we pen-téxnikigha hem shundaqla qedimki yunan, rim we italiyening ilghar medeniyitige a’it yéngiliqlargha yer ajritilip hazirqi zaman yawropa medeniyitining ul téshi bolup qalghan bir türküm dunyagha dangliq awan’gart alimlarning yétiship chiqishigha aldinqi shert hazirlighanidi.

Ende

 

10.09.07 Germaniye

 

 

Sekkizinchi bab

 

Yawropadaki Medeniyet Oyghinishi we Jahaletning zawali

 

Merkizi asiyada, jümlidin uyghuristanda nechche yüz yil höküm sürgen jahalet yilliri bashlinishi bilen yawropada ming yillap höküm sürgen jahalet yilliri axirliship, asta-asta upuq süzülüp, ilim-penning parlaq téngi étishqa bashlidi. Yawropada dini islahatchilar we humanistlar élip barghan edebiyat-senet oyghunishidin kéyin uzaq ötmey yawropadiki xiristiyan dinining asasliq mezhepliridin martin liyutérchilar, yunan prawéslaw gorohidikiler, rim katolik mezhipidikiler, kalwénchilar qatarliqlarning xelqni aldap kelgen her türlük saxtapez likliri su üstige leylep chiqip, ilim-penning zor derijide janlinishigha, ilgiriki herqandaq dewrdikige qarighanda téximu mas kilidighan mümkinchilikler tughuldi. Astronomiye, mashinsazliq, fizika, anatomiye we fizi’ologiye tetqiq qilish qizghinliqi qozghulup, yéngidin peyda bolghan sheher aqsöngekliri özlirining ishlepchiqirish ünümini östürüsh üchün tebi’ettiki jisimlarning fizikiliq xususiyetlirini we tebi’et küchlirining heriketlinish qanuniyetlirini tetqiq qilidighan penlerge éhtiyaji chüshti. Uningdin ilgiri ilim-pen yawropada xiristiyan dini telimatining her tereplime boghushigha uchrap, chiqish yoli tapalmay dini jemiyetler belgilep bergen tar da’ire ichide özining put-qolini özi nadanliq we xurapatliq, jahilliq we bilimsizlik bilen chüshep qoyghan idi.

Humanistlar (pelsepichiler, yazghuchi-senetkarlar, ilim -pen keshpiyatchiliri…) xiristiyan diniy jemiyetlirining hérip halidin ketken, konirap juluqi chiqip ketken, radikal idiye we konserwatip rohqa tayinip, özlirining xurapiy we aldamchiliqqa tolghan hayatini sürdüriwatqan kona qorghini bilen bolghan küresh jeryanida, bashqa penlerge oxshash tebi penlerningmu musteqil tereqqi qilish imkaniyetlirining yaritilishigha shara’it yaritip berdi. Ilim-pen alimliri tejribe we matématikini pen tetqiqatida ishlitip, insaniyetning bexit-sa’aditi üchün yéngiliq yaritishqa yürüsh qildi. Xwi esirdin xwi’i esirning otturilirigha qeder hazirqi zaman tebi penlirining tereqqiyat asasi tiklinip, jemiyet tereqqiyatida yéngi bir sehipe échildi. Bu mezgilge kelgende matématika, ximiye, fizika, bi’ologiye we meditsina penliri xiristiyan dini eqidisige tighmu-tigh halda ilmiy, sistémiliq, programmiliq we parallil qedemde tereqqiy qildi. Bu ottura esir jahaletlik dewrige üzül-késil ilmiy tenqidi pozitsiye tutalighan humanistlarning pelsepe we edebiyat-senet saheside élip barghan musheqqetlik izdinishlirining méwisi bolup, insaniyetning ilim-pen tarixidiki yene bir qétimliq ghayet zor kölemde élip bérilghan inqilabi idi. Bu dewrge kelgende pen we téxnika ilimliri xiristiyan dini eqidisi’iki insaniyetning ijadiyet we tereqqiyat iqtidarini boghushlap qoyghan bir qatar ilahiyet qarashlirini bolupmu medrise pelsepisining tüp pirinsiplirini ilmiy tereptin inkar qilip, ishlepchiqirish küchlirining uchqandek tereqqiy qilishini ilgiri sürdi we yéngiche dunya qarash we yéngiche pelsepige tewrenmes asas sélip, ilim-penning kéyinki esirlerdiki dunyawiy partlash dewrlirining ul téshini wujutqa keltürdi.

Tebi penlerning tereqqiyati mahiyet jehettin éytqanda eqiliy we jismaniy emgekchilerning ishlepchiqirish emeliyiti dawamida biriktürgen qollinishchan tejirbiliri we sawaqlirining eqliy jehettin rawajlandurulishi we omumlashturulishi idi.

Ottura esirning axirqi mezgilliride yawropa elliride ishlepchiqirish küchliri meniwiy tereptiki türlük cheklimiliklerdin azat bolup, texnika yéngilinip, qol sana’etning tereqqiy qilishini ilgiri sürdi. Ishlepchiqirishning kölimi kéngiyip, ünümdarliqi yuquri kötürildi. Ilim-pendiki yéngi ilgirlesh kishilerning nezer da’irisini kéngeytip, bilimini mollashturup, ilmiy nezeriyening tereqqiyatini ilmiy asaslar bilen teminlidi. Uningdin bashqa kündilik turmush we emeliyet jeryanida köp uchraydighan tebi’et hadiselirimu nezeriyewi jehettin chüshendürülüshke bashlidi. Shunga kishilerning emeliy mesileler we nezeriyewi mesilelerni tetqiq qilishimu burunqidek xiristiyan eqidisidiki cheklimilik tereplerning tesirige uchrimastin pelsepe, matématika, fizika, astronomiye, zo’ologiye, botanika we jughrapiye tereplerdin erkin tereqqiy qilalaydighan imkaniyetlerge asta-asta ige bolushqa bashlidi. Tebi pen alimliri tekshürüp tetqiq qilish, logika we gi’ométiriyege uyghunlashturush, toghra we ishenchlik bolishigha kapaletlik qilish üchün yardem béridighan téliskop, térmograf, gégrograf, we paragraf qatarliqlarni keship qildi. Yuquri örlesh basquchida turiwatqan milliy igilik, texnik penlirining dinning tesiridin xaliy halda tereqqiy qilishini teqezza qildi. Tebi penlermu kapitalistik payda menpe’et qoghlushushning keskin riqabetliri ichide shiddet bilen tereqqiy qilip, jemiyet tereqqiyatining milliy menpe’etler ge mas qedemde tereqqiy qilishigha türtke bolup berdi.

1400-Yillarda dunyagha kelgen yéngi pelsepe éqimliri bilen ming yillardin artuq hökümran orunda turup kelgen xiristiyan dini pelsepisining ottursida kélishtürgili bolmaydighan ixtilaplar bara-bara meydangha kelgili turdi. Humanizim we yéngi pelsepe meydanida turup éytqanda alem madda bolup, maddilarning özige xas heriket qilish qanuniyiti, xususiyetliri we ichki qurulmiliri bolghachqa uni küzitish we tejiribe qilish usullirini qollinip, heqiqetke yétish allahning iradisige uyghun dep qaralghan. Shunga bu dewrge kelgende ilim-pende tarixta körülüp baqmighan partlash hadisesi barliqqa kelgen. Bu dewrning nadir ilim-pen namayendiliridin nikolay kopérnik, dijordano biruno, galiléy, képlér, turichélli, buyl, harwéy, frénsis békon, dékart, sipinoza qatarliq munewwer tebi pen alimliri yitiship chiqti. Biz bu yerde ularning ilmiy qarashliri bilen xiristiyan dinining tüp qarashliri ottursida periqning bar-yoqluqini, we bu jahanshumul alimlargha bolghan cheksiz hörmitimizni ipadilesh üchün, ularning pelsepiwiy qarashliri, keshpiyat we ilim dunyasigha qoshqan öhpilliri bilen qisqiche tonushup chiqimiz.

Nikolay kopérnik (1473-1543) polshaliq ulugh astronom. Uning astronomiye sahesidiki muweppeqiyetliri dewr bölgüch ehmiyetke ige. Uningdin ilgiri xiristiyan dinidiki türlük cheklimiler tüpeylidin ilim-pen dunyasi ka’inatning tüzilishi heqqidiki heqiqetni tüp mahiyiti bilen bayqap bolalmighanidi. Téxiche kishiler qedimki peylasop arstotél we astronom pitoléméylarning yer merkez telimatini heqiqet dep qaraytti. Medrise pelsepichiliri xiristiyan dinining qarangghu tereplirini insaniyetning eqil paraset miwiliri arqiliq bizep körsütüsh üchün yer merkez telimati bilen dada xudaning ka’inatni yaratqanliqi heqqidiki qutsal kitablarda sözlen’gen qissilerni ustiliq bilen birleshtürüp, uni allahning heqiqiti süpitide ulughlap, tewrenmes diniy eqide derijisige kötüriwalghanidi. Xiristiyan rohaniliri yene bu heqte bir yürüsh «meqset nezeriysi» dégenni oydurup chiqip, dada xudaning méhribanliqi heqqide qarisigha hikayelerni toqup, dada xudaning insanni ulughlighanliqi üchün yerni ka’inatning merkizi qilip yaratqanliqi heqqidiki epsaniler ni allahning möjizisi qilip körsütishke orunghanidi. Ular allahning iradesige qarisigha höküm qilip, «yer shari muqerrer halda alemning merkizi bolushi kérek» dep qarighan. Bu quduq ichide tughulup, quduq ichide yashighan bir paqining alem mushu déginidekla bir qiziqarliq hékaye idi xalas. Bu qarash xiristiyan dini menggü özgermes dep qarighan dada xudaning iradisi idi. Kopérnik özidin ilgiri merkizi asiya we ottura sherqte güllen’gen islam medeniyitining küchlük namayendilirining ka’inat we alemning tüzülishi heqqidiki ilim-pen netijiliri we özining ottuz nechche yilliq asman jisimlirini emeliy közitish jeryanidiki istastikiliq inchike hésaplashlar dawamidiki eqliy xulaselerdin paydilinip, «quyash merkez telimati» ni otturigha qoyup, yer shari we bashqa seyyarilarning quyash etrapida aylinidighanliqini, yer sharining yene öz oqini merkez qilip aylinidighanliqini ilmiy yosunda, nezeriywi asaslargha ige halda ispatlap chiqip xiristiyan eqidichilirining allah heqqide toqup chiqqan bir talay yalghanlirini xelqalem aldida ashkariliwetti. Bu bilgen kishilerge din we allahning iradésidin barghanche uzaqlap kétiwatqan xiristiyan eqidisining matem siginali bolup qalghanidi.

Kopérnikning «quyash merkez telimati» nuqtineziri, uning 1516-yili yézishqa bashlighan 1536-yilliri tamamlighan «asman jisimlirining herikiti» dégen kitabida otturigha qoyulghan bolup, 1543-yili küzde gérmaniyining baden-württemberg uniwérsitéti teripidin neshir qilinghan. Shu yili kopérnik 24-may wapat bolghan bolup, u wapat bolushtin awal kitabning emdila neshir qilinghan nusxisini tapshuruwalghan.

Kopérnikning «asman jisimlirining herikiti» dégen kitabi insaniyet ilim-pen tarixida kemdin-kem körülidighan möjize bolup, u insanlarning allah heqqidiki iptida’iy qarashlirini aghdurup tashlap, quran kerimdiki allahning derijidin tashqiri, insanning eqil-parasiti arqiliq chüshendürüp bérish qiyin bolghan küch-qudriti we iradesi heqqide bisharet bérish arqiliq xiristiyan eqidisidiki cheklimilik tereplerni su üstige leylitip chiqarghan. Bu telimatning otturigha qoyulishi insaniyetning qanche ming yilliq qarangghuluq ichide tinep yürgen ijatchanliq rohigha küchlük medet bérip, ilim-penning salmaq qedem bilen ilgirlishige yiqilmas köwrük hazirlap bergen.

Kopérnik «asman jisimlirining herikiti» dégen kitabida nurghun pakitlarni keltürüp, xiristiyan dini pelsepisidiki «quyash yer shari etrapida aylinidu» dégen qarashning bir xil xata tuyghudin kélip chiqqanliqini, yer sharining öz oqida aylanghach quyashni pirqiraydighanliqi qol sighmas heqiqet ikenlikini su kirmeydighan bayanlar arqiliq estayidilliq bilen yorutup bergen. U bu meshhur esiride tuyghuning tejiribidiki rolini inkar qilmighan bolsimu bezide tebi’et hadiseliri keltürüp chiqarghan tuyghularning insanning eqil-parasiti we tejiribisidin tashqiri haletke duch kelgenliki üchün asanla xata tonush keltürüp chiqiridighanliqini, obyéktip sheyilerning qanuniyetlirini toghra tonush üchün tuyghu tejiribilirini yenimu ilgirligen halda analiz qilish, we tehlil qilish, shakilini chiqirip tashlap méghizini qobul qilish, heqiqetke sadiq bolup, xata tuyghularning éziqturishidin saqlinish kéreklikini tekitligen. Kopérnikning meshhur «quyash merkez telimati» ilan qilinip, yawaropada ming yildin artuq xiristiyan pelsepisining bésimigha uchrighan allahning möjizilirini téximu échip béridighan matériyalistik pelsepe yawropada azatliqqa érishti. Shuning bilen emeliy tejirbini asas qilghan tebi penlerning xurapatliqqa qarshi turush, pelsepining xiristiyan dini eqidisidin kelgen jahaletlirige qarshi turush inqilawining muqeddimisi bashlandi.

Kopérnik telimati pütkül xiristiyan dunyasining jümlidin rim papisining qattiq ghezipini qozghap, «asman jisimlirining herikiti» dégen kitab qattiq meni qilindi. Lékin quyashni itek bilen yapqili bolmighandek, kopérnikning bu meshhur telimati, diniy jemiyetning bésimigha, qattiq meni qilishigha we nazaret qilishigha uchrighanche téximu shiddet bilen pütkül dunya miqyasigha tarqilip ketti.

Djordano biruno(1548-1600) italiyilik peylasop we astronom. U yazghan «cheksiz alem we sanaqsiz dunya», «nohning kémisi» qatarliq meshhur eserliri bar. U jahanshumul alim kopérnikning dewr bölgüch idiylirige warisliq qilip, quran kerimde otturigha chiqqan alem we ka’inat heqqidiki qarashlarni ilmiy jehettin sherhiylesh we xulasileshke pütün hayatini béghishlap, xiristiyan dinidiki waqti ötken madda we hayatliq heqqidiki allahning namigha toqup chiqilghan saxta heqiqetlerni inkar qilishta shanliq netije yaratqan.

Biruno dunyaning chong kichikliki we alemning qurulushi heqqide ilgiri ötkenlerge qarighanda téximu toghra téximu éniq bolghan bir yürüsh qarashlarni otturigha qoyup we ispatlap, insaniyetning tesewur küchimu ajizliq qilidighan derijidiki mesilelerni tejiribe we biwasite küzütish arqiliq yekünlep chiqqan. Biruno «alem cheksiz we bir pütündur» dégenni teshebbus qilghan. U «quyash peqet insanlar turiwatqan seyyareler sistimisining merkizi, alemning merkizi emes. Ademning tesewwur küchi yetmeydighan derijidiki sirlargha toyunghan alemde kopérnik merkez dep qarighan quyashtin yene nurghuni bar. Ular öz-ara sistéma hasil qilishqan, quyash sistémisigha oxshimaydighan yene nurghunlighan yultuzlar sistémisimu bar. Alemning merkizi yoq, emma herqandaq bir sistémidiki quyashni asasiy nuqta dep qarap, bu nuqtini shu sistémigha nisbeten merkez dep qarashmu xata emes» dep jakarlighan.

Biruno yene: «alem maddidur, bir pütündur, uning öz yaratquchisi belgilep bergen bir qanuniyiti bar. Alem menggülüktur (tar menidiki hayatliq emes). Uni insan küchige tayinip yaritiwalghilimu, yoq qiliwetkilimu bolmaydu, köpeytkilimu, azaytqilimu bolmaydu. Xiristiyan eqidiside tekitlen’gendek tebi’ettin tashqiri bolghan dada we bala ilah dégen nerside bu qanuniyetlerni öz iradisi bilen kontrol qilip turalaydighan alliqandaq bir inirgiyemu yoq» dep körsetken. Buning bilen biblediki dada we bala ilahning mewjutluqi inkar qilinghan. Biruno yene tebi’et dunyasi bilishning ubyékti, peqet bilim we eqil idrakka tayanghandila allah yaratqan murekkep sirlarni, singdürgen ejrige layiq yeshkili bolidighanliqidin bisharet bergen. Eqil we bilimge toyunghan étiqadning heqiqiy étiqad bolidighanliqini, bilim we tejiribidin ayrilghan étiqadning yiltizi yoq derextek hayatliq inérgiyesidin ayrilip qalidighanliqini tekitligen. U cheksiz tebi’etni qadir allahning bir türlük zahir bolushi, hemme nerside uning iznasi bar, uning herikiti we iradisi insanning iradisi bilen baghlinishliq emes dep körsetken. Bu telimatlarning heqiqitige islam heqqide mukemmel bolghan sistémiliq terbiyege emes, quran kerimni bir qétim oqush pursitige ige bolghan eqliy qabiliyiti xéli töwen derijideki ademmu asanla yételeydu.

Biruno bible we yésusni ötkür pelsepiwiy we ilimiy tejiribe arqiliq inkar qilip, xiristiyan dinidiki iptida’i madda we ilah heqqidiki qarashlarni xuddi qara borandek süpürüp tashliwetken. Xelqning qelbidiki zulmet alimining biruno telimati asasida yurutulishi, xiristiyan dinini ikkinchi qétim hergizmu ilgirikidek eslige kéleleydighan imkaniyetlerdin ayriwetken. Bu dehshetlik zerbige chidiyalmighan, étiqadchilar aldida yüzi chüshüp, diniy we penniy tereptin birunoni inkar qiliwétishke amalsiz qalghan rim watikani, munewer alim birunoni dindin chiqirip tashlighanliqini jakarlap, 15 yil chetelge sürgün qilghan. U shunche uzaq sergerdanliq hayatini kechürüp qaytip kelgendin kéyin, «yesusni inkar qilghan, xiristiyan dinigha qarshi chiqqan» déyilip, qolgha élinip, türmige tashlinip, wehshiylerche qiyin qistaqqa élinghan. U éghir suraq jeryanida xiristiyan dinigha qarshi chiqmasliqqa, biblini heqiqet dep tonushqa qanche mejburlanghan bolsimu heqiqet aldida baturluq körsütüp, papa we medrise pelsepisige qarshi chiqip, xiristiyan diniy eqidisidiki saxtapezliklerni, diniy jemiyetlerning aldamchiliqini pash qilghan. Xiristiyan dinining dunyadiki eng chong muriti hésaplanghan rim watikani, birunoni türmide yette yil insan qélipidin chiqqan halda qiyin qistaqqa alghandin kéyin uni iradisidin tewritelmey, uni qan tökmeydighan herqandaq bir wasite arqiliq öltürüsh hökmini ilan qilip, jaza meydanida iradisidin yandurmaqchi bolghan. Rim watikani uninggha: «öz pikiringdin yanmisang otta köydürülisen!» Dep tehdit salghan bolsimu, bu qehriman alim heqiqet üchün öz iradisidin yanmighachqa, xiristiyan dinining eng yuqiri hoquqluq orgini bolghan rim papisi uni 1600-yili 2-ayda rimdiki büyük watikan chérkawining aldidiki güllükte dargha ésip qoyup otta köydürüwetken.

Biruno insaniyet teqdirige hawadek zörür bolghan heqiqet üchün hayatining xewipke uchrawatqanliqini bilip turghachqa, özige shepqetsizlerche yüzliniwatqan ölümge perwa qilmayla qalmay, özining ölümge buyrulghanliqi heqqidiki höküm oquliwatqanda:-xiristiyan sotigha siler méni ölümge buyrup, özenglarni qorqunch bésip kétiwatidu. Xam-xiyal qilishmanglar, ot méni boysunduralmaydu! Kelgüside haman méning pikirimning toghriliqini bilip qalisiler!-Dep xitap qilghan.

Galiléy (1564-1642) italiyilik meshhur astronom we fizika alimi. U téliskop arqiliq asman boshluqini közitip, kopérnik telimatini yenimu bir qedem ilgirligen halda ispatlap chiqqan. U yene ayning yüzide igiz tagh we chongqur hanglarning barliqini bayqighan. U yene etrapliq küzitip, yopétirning etirapida aylinidighan töt hemraning barliqini bayqighan. Quyash yüzidiki qara daghlarning üzlüksiz özgürüp turidighanliqini küzetken. Saman yolining sansizlighan yultuzlardin terkip tapqanliqini chüshendürgen. Wénéra we yer sharining quyash etrapida aylinidighanliqini bayqighan. Galiléy kichikrek asman jisimlirining chongraq asman jisimlirining etrapida aylinishini bir xil tebi’et qanuniyiti, dep hésaplighan. 1632-Yili galiléy «pitolémiy bilen kopérnikning ikki xil meshhur alem sistémisi toghrisida dé’alog» dégen esiridiki bayqashlar asasida méxanika qa’ideliri bilen birleshtürüp, pitolémiy telimatidiki bezi tereplerni tenqit qilghan. Bu eser kopérniktin kéyin xiristiyan diniy eqidisi we medrise pelsepisige bérilgen yene bir qétimliq éghir zerbe bolup, u téximu ilgirligen halda xiristiyan rohaniylirining allahning namida yalghandin toqup chiqqan saxtapezliklirini ashkarilap, xiristiyan diniy eqidisining alliburun muqeddes diniy eqide bolush xaraktéridin ayrilip qalghanliqini xuddi quran kerimde körsetkendekla yene bir qétim tekitligen. Bu alimlar bu xil izdinishning eng deslepki ilhamini quran kerimdin alghan bolushi ihtimalgha eng yéqin. Chünki u dewrlerge kelgende merkizi asiya we ottura sherqte barliqqa kelgen ilim-pen möjiziliri xatirelen’gen xurum tashliq meshhur eserler we quran kerim alliburun bir qisim yawropa tillirigha terjime qilinip bolghanidi. Shundaq qilip galiléy kopérnikning telimatining toghriliqini emeliy piraktika jeryanida ispatlap chiqip, xiristiyan rohanilirining nechche ming yildin béri tayinip kelgen meniwiy asasini tewritiwetken.

Galiléyning fizika ilimide qazanghan muwepeqiyetlirinimu shu dewr xiristiyan dini eqidisidiki saxta tereplerni ispatlap chiqishtiki alahide rolini nezerdin saqit qilishqa bolmaydu. U mayatnikning tewrinish da’irisi haman biridin biri kichik bolsimu, emma her bir qétimliq tewrinishning waqtining haman teng bolidighanliqini bayqighan. Buning bilen mayatnik waqit hésaplashta ölchem birliki qilinidighan meshhur mayatnik qanuniyiti keship qilinghan.

Galiléy uningdin bashqa boshluqtin erkin chüshken jisimning qanuniyitini bayqighan bolup, boshluqtin chüshken jisim tézlikining éghirliq bilen alaqisiz ikenlikini otturigha qoyup, xiristiyan medrise pelsepichiliri muqeddes bilip kelgen «yoquridin chüshiwatqan jisimning tézliki bilen uning éghirliqi ong tanasip bolidu» dégen aristotilche eneniwiy qarashni inkar qilghan.

Galiléy 1638-yili ilan qilinghan «ikki xil yéngi pen toghrisida dé’alog» digen kitabta jisimlarning ariliqi, éghirliqi, tézliki we tézlik derijisi otturisidiki munasiwet qanuniyetlirini otturigha qoyup xwiw we xx esir fizikisining tereqqiyat yolini échip bergen.

Galiléy yuqirqidek bir yürüsh ilim-pen keshpiyatlirini otturigha qoyghandin kéyin xiristiyan dunyasi we din arqiliq xelqni idare qilip kiliwatqan hökümran siniplarning eng öch köridighan düshminige aylinip xiristiyan chirkawlirining her türlük haqaretlirige we qiyin qistaqlirigha uchrighan we barliq eserlirining neshir qilinishi we tarqitilishi qattiq cheklen’gen.

U 1633-yili xiristiyan dinining merkizi rim sheherige élip kélinip, watikan teripidin soraqqa tartilip, öz qarishidin yénishqa mejburlinip, qiyin-qistaqqa élinghan. U hayatigha qilinghan rehimsiz tehdit aldida öz köz qarishidin kechkenlikini körünishte ilan qilishqa mejbur bolghan bolsimu, emeliyette ilmiy tetqiqat xizmitini bir minutmu toxtatmighan. U özining ilimiy izdinishlirini xiristiyan chirkawliri teripidin dawamliq yoshuralmighanliqi üchün, watikan qattiq ghezeplinip, uninggha «aristotilgha hujum qilghan, bidi’etchilik telimatini terghip qilghan we xiristiyan dinini inkar qilghan» dégen betnamlarni chaplap, menggülük qamaq jazasigha höküm qilghan. U türmige solanghandin kéyin her türlük wehshiy usullar bilen jismaniy jehettin kardin chiqirilghan. Xiristiyan rohaniliri uni bash egdürimiz dep éghir qiynaq we jismaniy jazani toxtimay élip barghachqa galiléy deslepte ikki közidin, kéyin ikki quliqidin, axirda eqil-idrakidin mehrum qilinip azap oqubet we hesret nadamet ichide ölüp ketken.

Xiristiyan dini eqidisidiki saxtapezlikke qarshi isyan kötergen namayendilerning yene biri képlér (1571-1630) bolup, u gérmaniyede dunyagha kelgen. Képlér kopérnikning telimatlirini ijadiy halda tereqqiy qildurup, seyyarelerning herkitining élippis sheklide bolidighanliqini, quyashning tesewwurdiki bu élipisning melum bir pokusida turidighanliqini otturigha qoyup, kopérnikning «seyyareler quyash etrapida heriket qilidu, orbitilliri chember sheklide bolidu» dégen qarishigha yarishimliq tüzitish berdi. Képlér 1609-yilidin 1619-yilighiche daniyelik astronom téxbiragiyning seyyarilerning herikiti we orni qatarliqlarni emeliy küzitip toplighan qimmetlik melumatlarni tetqiq qilip, téximu ilgirlep tekshürüsh élip bérip, inchike hésaplap, seyyareler herkitining üch chong qanuniyitini keship qildi. Shuning bilen kopérnik telimati matimatékiliq jehettin puxta asasqa ige qilindi. Képlir yaratqan qanuniyetler arqiliq ilgiriki her qandaq waqitta seyyarelerning boshluqtiki ornini asanliqche hésaplap chiqqili bolmaydighan ilmiy ötkelning yene mewjut bolup turishigha mümkinchilik qalmidi. 1666-Yili en’giliyelek alim niyuton képlérning seyyareler herikiti heqqideki üch chong qanuniyitidin paydilinip, «alemning tartish küchi qanuniyiti» otturigha qoyup, kopérnikning meshhur quyash merkez telimati üchün nezeriyiwiy asas yaritip berdi. Képlérmu xuddi galiléygha oxshash xiristiyan diniy jemiyetlirining yazghan kitablirini cheklesh we chetke qéqishi shundaqla qiyin qistaqlirigha élishi sewebidin éghir ziyankeshlikke uchrap, achchiq yutup, ach-yalingachliq ichide ölüp ketti.

Yawropa ilim-pen oyghinish dewrining yene bir meshhur wekili wilyam harwéy(1578-1657) bulup, u en’giliyelik fizi’ologiye alimi bolup, u janliqlardiki qan aylinish sistémisining qanuniyitini yekünlep chiqqan keshpiyatchi. Harwéydin ilgiri bi’ologiye we fizi’ologiye anche tereqqiy qilmighan bolup, hayatliq we janliqlar heqqidiki qarashlarda xiristiyan dinining xurapatliq bilen toyunghan bir qatar sepsetiliri hökümran orunda turup kelgenidi.

1543-Yili bilgiyilik doxtur wésallos (1515-1564) «adem organizimining tüzülishi» dégen esirini ilan qilip, xiristiyan diniy eqidisidin tashqiri bolghan anatomiyeni tiklep, qan aylinish heqqidiki yéngi keshpiyatning yaritilishigha asas salghan idi. Shuningdin kéyinla islamiy medeniyet muhitida ösken ispaniyelik doxtur serwét (1509-1553) qanning öpke shaxcheliridiki heriket qanuniyitini tépip chiqti. Bu ikki doxtur adem organizmining tüzülishi we fizi’ologiyilik iqtidarini tetqiq qilip, xiristiyan dinida cheklen’gen ilmiy pa’aliyetler bilen shughullinip, xiristiyan dini jemiyetlirining qatttiq naraziliqini qozghidi. Xiristiyan dinining hoquqluq organliri ularni tutup qattiq bir terep qilishni jakarlidi. Wésallos tetqiqatni yérim yolda toxtutup qéchip kétishke mejbur boldi. Serwét xiristiyan diniy jemiyiti teripidin qolgha élinip, otta köydürüp öltüriwétildi.

Harwéy bu ikki munewer alimning izidin méngip, ularning tetqiqatini dadilliq we qehrimanliq bilen dawamlashturup, 1628-yili «yürektiki qanning aylinishi» dégen esirini yézip chiqip, qanning adem bedinidiki herikitini tunji qétim mukemmel halda ilmiy yosunda sherhiylep chiqti. Bu kitabning élan qilinishi qedimki yunan doxturi garun(129-200)ning janliqlar bedinidiki qanning herkiti heqqidiki bir yürüsh nezeriyelirini aghdurup tashlidi. Garun «yimeklikler jigerge kirip özgürüsh yasighandin kéyin qan bolidu» dep qaraytti. Uning neziride qan qizil we kök tomurdiki qan dep ikkige ayrilatti. U bu ikki xil qanni xuddi ikki xil éqingha oxshaydu, ularning yürek teripidin ittirilip, bir kötürülüp yene pesiyishi uning aylinish herikitini belgüleydu, dep qarighan. U «kök tomurdiki qanda tebi maghdur bolidu, qizil tomurdiki qanda hayatliq maghduri bolidu, ularning oxshimighan tomur yolliri bilen bedenning oxshimighan qisimlirigha melum qanuniyet bilen yetküzilishi hayatliqning mewjut bolishini belgüleydu» dep qarighan. U yene «ikki xil qan her biri özining yuqiriqi wezipisini orundap bolghandin kéyin yene öz yoli bilen yürekke qayitidu we hayat shu xil shekilde dawamlishidu» dep qarighan. Garun, undaqta kök tomurdiki qan bilen qizil tomurdiki qan qushulamdu-yoq? Dégen meselide öz qiyasigha tayinip, bu ikki qan bir-biridin xewersiz halda körgili bolmaydighan hüjeyrilerning yardimi arqiliq yürekning ong teripidin sol teripige, sol teripidin ong teripige ötidu,-dep qarighan. Uning bu nezeriyesi yawropa tibabitide 1500 yildin köpraq hökümranliq qilghanidi.

Garun nezeriyisining yadrosi, uning «adem bedinining barliq tüzülishi we fizi’ologiyelik iqtidarliri angliq, meqsetlik halda orunlashturulghan» dégen qarashtin ibaret idi. Bu xil sirliq meqset nezeriyesidin xiristiyan dini ustiliq bilen paydilinip kelgenidi. U arqiliq özlirining bezi qarashlirini ispatlap chiqishni adet qiliwalghan xiristiyan rohanilirining qolidiki yene bir qutsal kitab garunning janliqlar dunyasi we qan aylinish heqqide 1500 yil höküm sürgen «meqset telimati» idi. Harwéy garunning xata perez we ilmiy bolmighan chüshenchiler asasida otturigha qoyghan meqset nezeriyesidiki xata tereplerni, özi keship qilghan yürek qan tomurliri we qanning herikiti heqqidiki yéngi telimat arqiliq inkar qilip tashlap, xiristiyan dini pelsepisining qanche yüz esirlerdin béri insaniyetning qelp dunyasida qed kötürüp turghan heykilini pachaqlap tashliwetti.

Frénisis békon (1561-1626) en’giliye peylasopi we dunyada hazirqi zaman tejribe penlirining buwisi dep shöhret qazanghan, yawropa medeniyet oyghinish dewrining büyük wekilliridin biri. Uning «pen-téxnikining tereqqiyati», «ilim-penning qudiriti» dégendek meshhur eserliri we «bilim-küchtur!» Dégendek meshhur hikmetlik sözliri bar. U «tebi’et dunyasi maddidin ibaret, kishilerning iradisige boysunmastin qanuniyetlik heriket qilip, obiyktip mewjut bolup turidu. Kishilerning idirakiy we eqliy jehettin bilgen nersiliri tebi’etning inkasidin bashqa nerse emes» dep qarighan. Uning qarishiche kishilerning bilimi aldi bilen tebi’et bilen uchrushish we uni küzitish arqiliq tejribining deslepki matériyaligha érishidu. Toxtimay tejribe qilish we ispatlash, tekshürüp békitish, eng axirida ilmiy yighinchqlash arqiliq andin omumiy xaraktérliq bilimge kötürilidu. Mana bu bekonning bilish nezeriyisining qisartilmisidur. U bu arqiliq emeliyetning bilish jeryani, heqiqetni sinash we ilimning qimmitini belgilesh jehetlerdiki muhim rolini tunji bolup sistémiliq sherhiylep chüshendürgen.

Bikon, insaniyetni tebi’ettiki möjizilerni özi üchün xizmet qildurushqa righbetlendürüp, möjize we pütünley chüshünüp kétish mumkin bolmaydighan tebi’etni insanning bexti üchün xizmet qildurushta tebi’et qanunliri asasida ish körüshni, tebi’ettiki möjizini özi üchün xizmet qildurushta zoruqmasliqni we uning qanuniyiti asasida ish qilishni teshebbus qildi. U «kishiler tebi’etning qanuniyetlirini tekshürüp tetqiq qilmay turup, tejiribilerni yekünlep we u heqtiki bilimlirini mukemmelleshtürmey turup hergizmu kélechek nesillerge bext yaritalmaydu» dep qaridi. U tebi’etni bilishni ka’inatning yaratquchisi allahning ilhami bilen baghlap chüshendürgen. Uning ilim pen’ge qoshqan muhim töhpisi, insaniyet bidet din we medrise pelsepisini menbe qilghan ilahiyetning jahaletlik qarangghuliqida tinep yürgen bir waqitta, tebi’et we ilim-pen heqqide izdinish qandaqtur xiristiyan dini eqidiside körsütülgendek allahning iradisige uyghun bolmighan ish emeslikini ilmiy shekilde izahlap, penni diniy eqidilerdin xaliy halda tereqqiy qildurushning qimmitini heqiqiy rewishte tépip chiqqanliqida körülidu. Bikon bu arqiliq yawropa yéqinqi zaman pelsepisi we tebi penlirining xiristiyan eqidisining meniwiy tüwrüki bolghan medrise pelsepisining boyunturiqidin qutulghan halda güllep yashnishi üchün munbet zémin hazirlap berdi.

Yawropa medeniyet oyghinish herikitining yene bir namayendisi firansuz peylasopi we matématiki dékart (1596-1650) bolup, uning wekil xaraktérgha ige eserliridin «métodologiye», «mitafizika», «pelsepe qa’idilliri» qatarliq eserliri bar. Dikart özi bilen bir dewrde ötken ilim-pen namayendilirige oxshashla xiristiyan dini eqidisidiki tereqqiyat we ilimge qarshi bolghan medrise pelsepisige qarshi ilmiy pa’aliyetler bilen shughullanghan. Bikon bilen bu ikkisining perqi, bikon tejribe qilish we yighinchaqlash usulini qollanghan, dikart bolsa eqliy muhakime qilish usulini qollanghan. U «eqliy bilish sheyilerning tüp mahiyitini bilishte eng ishenchlik, eqliy bilishni asas qilghanda logikiliq xulase chiqirish menggü xata bolmaydu, sheyilerni bilishke bolidighanliqi, ularni sezgü ezalar arqiliq tuyghuli bolidighanliqidin emes, belki ular heqqide idiyde chüshenche hasil qilghili bolidighanliqidin» dep qaraydu. Beziler pelsepidiki oy pikir we ilmiy mitodlarning melum menidin éytilidighanliqini yene melum menidin qarighanda uni bashqiche chüshendürüshke tamamen bolidighanliqini nezerdin saqit qilip, dikartni idraki bilishning rolini inkar qilghachqa eqliy bilishning kélish menbesini chüshendürüp bérishke amalsiz qalghan, dep tenqitleydu. Dikart dini étiqad we muqeddes kitablar heqqide toxtulup, bu heqtiki barliq chüshenchiler mitafizikigha tewe bolup, eqliy bilishning yeni fizikiliq tejribining tekshürishidin ötishi kérek! Digen aktiwal pikirni otturigha qoyghan. Bu xiristiyan dinining ilim-penni monopol qiliwélip, jemiyet tereqqiyatigha passip tesir körsitidighan rohaniy idiysige ünümlük qarshi turushning yoli bolup, matématika we dédoksiye logikisining tereqqiyatida türtkilik rol oynidi. Dikart: «barliq jisimlar melum boshluqta turghan bolidu, melum boshluqtiki barliq maddiy jisimlarning massisi bolidu, ular özige xas ichki xususiyet arqiliq mewjut bolidu, iddiye we rohning maddiyliqi bolmaydu. Madda bilen rohning xaraktéri insaniyetke nisbeten oxshimaydu, herqaysisi béqinmaydighan musteqil halette mewjut bolghan bolup, bu alemlerni yaratqan hemmige qadir bir küch teripidin sirliq bir shekilde békitilgen»dep qaraydu.

Dékart öz pelsepiside din we ilahiyet, pelsepe we istitéka edebiyat we senetke mensup bolghan tebi’ettin tashqiri turidighan telimatlarni métafizika dep atap, barliq tebi’et dunyasigha a’it telimatlarni fizika dep atighan. Dikart fizika telimatidin ilahiyet heqqidiki idé’alistik iddiylerni chiqirip tashlap, emiliy xaraktéri oxshimaydighan madda bilen roh heqqidiki bir-birige biwasite baghlinishliq bolmighan xususiyettin paydilinip, penlerni nisbiy musteqil tereqqiy qildurushning mümkünchilikliri heqqide izden’gen. U özining pelsepiside maddini musteqil ijadiy küchke ige, dep qaraydu. Uningche fizika bilen mitafizika melum bir mewjutluq ichide musteqil halda bir-birige tesir körsetken qiyapette teng yaki yekke mewjut bolghan bolidu. U özide jemghurlen’gen fizika bilen mitafizikini, özide mewjut bolup turghan bir-birni shert qilmaydighan emma tesir körsütüp turishidighan, özi teripidin nispiy konturol qilinip turidighan hadise, dep qarap, bu kichik birlik ichidiki ayrimiliqlarning özi bilen bolghan baghlinishliri arqiliq alem we allah, madda we roh, yaritish we yaritilish heqqidiki chüshenchilirini otturigha qoymaqchi bolidu. U özining fizikisining ichidiki birdinbir esli zat maddini mewjudiyet bilen bilishning birdinbir asasi dep qarap, rohning uninggha bolghan belgilesh we yéteklesh küchini chetke qaqmighan. Dikartning ikki menbechilik nezeriyisi tüp menidin éytqanda xiristiyan eqidisini ghuwalashturidighan yaki inkar qilidighan nezeriye bolsimu, chérkaw rohaniliri bu nezeriyeni ustiliq bilen yasap-jabdup, özlirining diniy eqidisini perdazlep körsütishning wastisi qilip paydilinilghan bolsa sipnoza we dédro qatarliq munewwer alimlar teripidin tereqqiy qildurulup, ilim-penning xiristiyan diniy eqidisining hujumliridin qutulishigha qalqan süpitide paydilinilghan.

Dikartning matématika jehettiki keshpiyati gé’ométriyini algébralashturup, algébraliq tenglimiler bilen gé’ométriylik shekillerni ipadiligen we analitik gé’ométriyini keship qilghan. Dikartning özgürishchan sanlarni matématikigha kirgüzüp, matématikidiki burulush nuqtisini hasil qilghanliqi pen texnikida burulush dewruni shekillendürdi. Özgürishchan san bolghachqa heriket we di’aléktika matématikigha kirip, uning ikki menbechilik pelsepisidiki tebi penler üchün muhim bolghan nisbiy turghunluq nezeriyisi we niyutonning différénsiyal matématikisi xiristiyan diniy eqidiside 1500 yildin béri qatimalliship, qétip qalghan ramkilarni buzup tashlap, ularning xuda we dunya, bible we yésus heqqidiki bir qatar telimatlaridiki ilimpenge zit elimintlarini yoqqa chiqirip, étiqadchilar jama’éti qelbide bible we étiqadtiki muqeddes roh, dada xuda we bala xuda, alem we axirqi zaman heqqide küchlük shühbe tughdurdi.

Yawropada medeniy oyghunush dewri bashlinishtin awal Ottura esirdin bashlap shekillinip qalghan diniy jemiyetlerning medeniy maaripni, edebiyat-sennetni we pen-texnikini moniypol qiliwelishi jemiyet tereqqiyatigha dayim passip tesir körsütüp, insanlarni jahaletlik hayatqa muptila qilghanidi.

Yawropa medeniyitining hul tashlirining biri Gollandiyelik büyük alim Sipnoza(1632-1677) bolup, uning yengiche materiyalistliq pelesepisi tebiyet heqqide, jemiyiet heqqide we insanlarning meniwiyiti heqqide öz dewrige nisbeten yengiliq hesaplinidighan nezeriyelerni wujutqa chiqardi.

Sipnozaning etika, teologiye, matématika we siyasiy jehetlerdin elip barghan izdinishliri madda bilen rohning, xuda bilen insanning arisidiki qaranghuluqqa yoruq chüshürdi. Sipnoza tebiyet dunyasini bir pütün jisim, bu jisim köpliktin emes bir pütünliktin ibarettur, yengidin apiride bolmaydu, menggü mawjut bolidu, yoqalmaydu, dep qarighan.

Madda we enirgiye yoqluqtin bar bolmaydu, yoqluqtin bar bolmaydu, digen ulugh nezeriye uning keshpiyati bolup, uningche dunya bashqilarning oylap tessewwur qilghini boyinche emes eksinche özining tereqqiyat pirinsipi we qanuniyiti asassida tereqqiy qilidu, dep qarighan we hemmini mistik chüshenchilerning türtkiside bilgili bolmaydu, dep qarilip qelipliship qalghan eski jemiyet sisstimisida tewrinish peyda qilghan.

Sipnozaning bu bir qatar bayqashlirida tebiyet dunysidiki oxshimasliqni mahayet emes, shekil, dep qarighan. Sipnozaning qarishiche alaemdiki jisimlarning shekli cheksiz bolup, üzlüksiz özgürep turidiken. Sipnoza jisim bilen jisimning tashqiy shekli ottursidiki baghlinish, murekkeplikke ige bolup, bu munasiwet mahayet bilen hadisining ottursidiki, omumiyliq bilen qismenlik ottursidiki, chekliklik bilen cheksizlik ottursidiki qanuniyetni chüshendürüp beridiken.Sipnoza yene adem bir pütün jisimning melum bir shekli, mayet jehettin tebiyetning murekkep qanuniyetlirige boy sunidu we maddining ortaq xaraktérini chüshendürüp beridu, dep qarighan.Sipnoza adem we tebiyet ottursidiki tebiy baghlinishlarni sobiyektip dunya bilen objektip dunyaning diyaliktik munasiwetliri derijisige kötürüp izahlap berelmigen bolsimu, ilim pen tereqqiyatida rushen ijabiy qedemlerni atti we ademni radikal rohbanliq alimidin riyalliqqa, tereqqiyatqa we emeliyetchanliqqa yüzlendürdi.

Sipnozaning ilim pen jehettiki izdinishliri Yawropa pelesepisining besip ötüshke tigishlik jeryanlarning bir parchisi bolup, uningsiz medeniyet tereqqiyatini zinjirdek bir-birige ulighili bolmaydu.

Xulasiligende Yawropada otturgha chiqqan medeniyet oyghunishi, insaniyet jemiyiti tereqqiyatining altun dewrini achti. Kopernik we uning quyash merkez telimati, Brononing kainat we alemning cheksizliki heqqidiki telimatliri, Galiliyning sheriq pelesepisi asasidiki astronomiyelik bayqashliri Kéflérning seyyarilerning herkiti heqqidiki qanuniyetler üstidiki izdinishliri,Turichilliyning hawa besimi heqqidiki yengi bayqashliri, Harwiyning qan aylinish sistimisi, Frensis Békonning materiylistik pelesepe heqqidiki izdinishliri, shundaqla dikart we Sipnozaning ikki menbelik diyaliktikisi we jisimning shekli we mahayiti heqqidiki iddiyliri Yawropada ming yillap höküm sürgen jahaletning zawalliqqa yüzlinishige we insaniyet medeniyitining bugünkidek güllinishige sewepchi boldi.

Insaniyetning bolupmu Yawropa medeniyitining qaytidin güllinishige qedimqi Yunan medeniyiti asas hul tash bolghan bolup, elbette bu medeniyetni sheriq medeniyiti jümlidin türük islam medeniyitining tesirige uchrimidi, degilimu bolmaydu.

Gherip hazirqi zaman medeniyitining yiltizini Yawropa medeniyet oyghunush dewrige, Yawropa medeniyet oyghunush dewrini, Türük Islam medeniyti dewrige, Türük Islam medeniyitini Büyük sheriq medeniyetlirining partilash xaraktirliq tereqqiyat dewirlirige baghlap chüshendürüshke bolidu.

Yawropa medeniyet oyghunishining shekillinishide Al-Farabiy, Ibin Sina, Jelaliddin Rumiy, Al- Xarzemiy, Yüsüp Xas Hajip we Ahmet Yesiwiy qatarliq büyüklirimizningmu tesirini chetke qaqqili bolmaydu. Al-Farabiyning subyektip materiyalizimi we peziletlik sheher ahalisi heqqidiki pelesepiwiy qarashliri, Ibin Sinaning tib heqqidiki telimatliri, Yüsüp Xas hajipning dewletchilik we exlaq heqqidiki telimtliri, Ahmet  Yessiwiyning sofistik telimatliri we Elshir Newaining Yawropa Oyghunush dewri bilen oxshash bir zamanda otturgha chiqqan pelesepe, sennet, din we istitika heqqidiki iddiyliri muhim rol oynighan diyishke tamamen heqliqmiz.

Yaman bolghini keyinki ikki esirde bolupmu 19-esirdin bashlap medeniyet bizde zawalliqa yüzlengen bolsa, gheripte güllinish dewrini bashtin kechürdi.Bir bulbulning sayrishi baharning kelginini bildürmigendek, bir gülning echilish bük-baraqsanliqqa tolghan yaz peslining kelgenlikini bildürmigendek, bizdiki ilim pen we edeiyat sennetnining güllinishidiki tekshisizlikler, milliy maaripning tereqqiyatidiki illetler, bir pütün jemiyetning bilim we texnologiyege toyunmasliqi, soda sanaet we hünerning güllinelmesliki jemiyet tereqqiyatimizni jemiyet tereqqiyatining ilgirki dewridinmu qaranghu bir dewirge bashlap ketti. Yengi soda yollirining echilishi, medeniyetler toqunishidiki passip amillar, siyasiy kingeymichilik, bayliq we inirgiyening monopul qiliwelinishi qatarliqalar bizde iqtisadiy, siyasiy we qanuniy jehetlerdin chekinishlerni peyda qildi. Hazirqi mesele milletni qandaq aqartish, milliy rohni qandaq urghitish, milletning meniwiyitini qandaq güllendürüsh we milliy mawjutluqni saqlap qelishning chare tedbirliri heqqide ilmiy yol tepishtin ibarettur!Shunga tebiyet dunyasi we insaniyet jemiyitidiki hadisiler ortaqliqqa ige bolup, yoqalghan, chüshkünleshken, zawalliqqa yüzlengen, mawjutliqini qoghdap kelgen, oyghuniwatqan, tereqqiy qiliwatqan, güllengen milletlerning teqdiridiki ortaqliqlarni we periqlerni bayqap, milliy mawjutliqimizni, medeniyitimizni we muqeddes heq-hoquqlirimizni qoghdap qelishning texirsizlikidin xuda, alem, adem we etiqat heqqidiki bu temani teximu köp we teximu keng dayirilik tetqiq qilishning ehmiyiti zor dep qaraymiz.

 

Ende

12-11-2007 Germaniye

 

 

 

 

 

Toqquzinchi bab

 

Millitimiz we Milliy Mawjutliqimiz Heqqide Oylighanlirimiz

 

Milliy til-yéziq bir milletning jéni. Öz til-yéziqi bolmighan milletlerning milliy mawjutluqidin söz achqilimu bolmaydu. Milletning mawjut bolup turishini, shu milletning medeniyet tereqqiyati belgüleydu.medeniyet tereqqiyati shu milletning milliy til-yéziqini aldinqi shert qilidu.milliy til-yéziqisiz milliy medeniyetning mawjut bolup turishi we rawajlinishini hergiz tesewur qilghili bolmaydu.

Bir milletning til-yéziqi shu milletning kolléktip pissixikisi, shu milletning milliy xaraktéri, shu milletning milliy tepekkuri we shu milletning hayatliq pelesepisining menbiyidur. Milletlerning hés-tuyghuliridin chüshenche, chüshencheliridin pikir, pikirleridin idiye, idiyeleridin medeniyetler köklep chiqidu.yoqarqilarning hemmisi til-yéziq wastisi arqiliq emelge ashidu.

Biz ejdatlirimizning hés-tuyghusi, chüshenchisi we pikirliridin insha qilinghan medeniyet baghchisida yashaymiz.bizdin bashqa dunya milletlirimu ejdatliridin miras qalghan medeniyetler bostanliqida öz-ara keskin riqabet ichide hayat kechüridu. Milletlerning ottursidiki uzaqqa sozulghan bu riqabet we küreshte özidin yatlashqanlar asta-asta yoqalsa, milliy qediriyetlirige sadiq bolghanliri tediriji küchlinidu we qudret tapidu!

Bu yilqi xelqara ana til bayrimi munasiwiti bilen uyghurlarning milliy mawjutliqining, uyghurlarning milliy medeniyitining we uyghurlarning diniy etiqadining jiddiy xeterge duch kelgenlikidin ibaret nazuk tema üstide azraq oylinip qaldim.

Til-yeziq bir milletning milliy mewjutliqining hul teshi. Emma unutmasliq kerekki eger uyghur tili we yeziqi milliy edi’oligiyimizdin chetnep ketken bolsa uning keltürüp chiqarghan boshluquni toldurmaq asan emes. Uyghur tili we yeziqi milliy edi’oligiyimizdin chetnep ketken bolsa, u halda milliy til-yeziqimizning bar bolghini milliy mewjutliqimizni qoghdap qelishta özining ijabiy rolini keskinlik bilen oyniyalmay qalidu.

Dunyadiki bashqa milletlerge oxshashla biz uyghurlarning til-yeziq, örpi-adet, diniy etiqat, ilim-pen, edebiyat-sennet, pelesepe, iqtisat we bashqa tereplerdin ming yillardin beri shekillengen özimizge xas bir enenisi bar. Bu en-ene ilgirki herqandaq dewirdikige qarighanda teximu küchlük teqezza bilen beyitish we tereqqiy qildurushqa muhtaj boliwatidu.

Dunya tereqiyatigha egiship milliy medeniyitimizde jümlidin edi’ologiymizde yengi-yengi hadisiler köpüyiwatqan bolsimu, u milliy tepekkurimizning shallishidin ötküzülmigenliki üchün xuddi exlet döwisidek millitimizning kolliktip pissixik we meniwiy saghlamliqigha ekis tesir körsütiwatidu.

Biz uyghurlar gerche her türlük seweplerdin medeniyet saheside bezi ilgirleshlerni qolgha keltürgen bolsaqmu, yat we yengi pikirlerni we etiqat hadisilirini emiliyitimiz we ehtiyajimizgha uyghun bir terep qilalmiduq.bashqa milletlerdin siyasiy, iqtisad we ma’arip qatarliq tereplerde barghanche arqida qalghanliqimizdin, millitimiz hazirqi zaman dunya tereqqiyatigha masliship bolalmay xelqimiz ademni chöchitidighan jiddiy riqabet qaynimida qaymuqup qaldi.

Mushundaq bir waqitta millitimizning milliy mawjutliqini heqiqi qoghdap qalidighan zamaniwiy pikir we iddiyni ishlepchiqirip, millitimizni qudret tapquzidighan toghra yolni tepish biz ziyalilarning bash tartip bolmaydighan ulughwar wezipimiz.

Kishilerning nime deyishidin qetiy nezer, peqet iddiyela dunyani üzil-kesil özgertiwetidu – deptiken engiliz danishmeni robin willyamis. Robin willyamis bu heqte toghra eytidu. Mu’ellesep künimizde urush meydanlirida emes belki pikir meydanlirida teximu köp qan töküliwatidu. Qudretlik milletler yeni engilizlar, germanlar we yehudiylar uyghurlar u yaqta tursun hetta hindi, erep we xitaygha oxshash arqida qalghan bashqa xeliqlernimu yengidin qurup chiqiwatidu.ular dunyaning yengi kün tertibi projektige tehdit bolush ihtimali bolghan xeliqlerni ajizlashturup, dinni süyistimal qilip qarshiliq körsütiwatqan isyanchilarni ittipaqdash küchlerdin paydilinip yoqutiwetip baridu, yaki ishenchlik dep qaralghan xeliqlerge qoshuwetipbaridu.

Wetinimiz xitay mustemlikisige chüshüp qalghan bir esirge yeqin waqittin bashlap tereqqiy qilghan döletler, birleshken milletler teshkilati, awropa ittipaqi we shimaliy atlantik ehdi teshkilati qatarliqlar illuminati dep atalghan millettin, dindin we yerlik medeniyetlerdin halqighan qarangghuluqtiki sirliq küch, dep qarap kelingen elim-pen we texnologiyeni pütünley monopol qiliwalghan, qolini nerge sunsa yetidighan eshu xelqaraliq teshkilatning kontrolliqida turiwatidu.

Gheriptiki we sheriqtiki siyasiyonlar, milyarderlar we alimlar illuminati tüzgen yer shari xarakterliq istrategiylik pilanlirining türtkiside dunyawiy yengi tertipni ornutush üchün qanche yüz yildin beri dunyaning herqaysi jaylirida pa’aliyet qilip keldi. Uyghur qeshqeriye dewlitini, birinchi we ikkinchi jumhuriyitimizni yiqitqanlar xitaylar emes, eshu xelqaraliq teshkilat idi. Ular özige tehdit bolidighan pan türükchi we pan islamchi milletlerni arqa-arqidin yiqitip, sheriqning kesel körpilliri dep atalghan xitayni yülep turghuzup, xitaylarning bugünkidek güllinishige imkan yaritip berdi. Biz pexirlinidighan nobel mukapati illuminatilar teripidin berilidu!

Illuminatilar dunyani özgertish üchün tömür qurallar emes, xuddi bombidek küchlük pikir we iddiyeler kerek, dep qarap, dunyawiy xarakterliq ma’arip we tereqqiyatqa meblegh selip, dunyani idare qilishning yengi yolliri heqqide küresh qiliwatidu.

Illuminatilar mu’eyyen bir etnik topluqqa, dingha yaki medeniyetke mensup emes bolup, dunya milletlirini özige mujessemligen ghayet zor xelqaraliq murekkep teshkilattur! Illuminatiylar oxshimighan eriq, din we medeniyetke tewe serxil ademlerdin teshkillengen bolup, ularning düshmini yat bir medeniyet, bir din yaki bir xeliq emes, belki az-kam besh esirdin beri yolgha qoyulup keliniwatqan dunyawiy yengi tertip programmisigha qarshi septe turghanlardur!

Tereqqiy qilghan milletler, we sermayisi qanche milyarttin ashidighan xelqaraliq gigant firmilar illuminati dep atalghan dunyawiy küchlerning yar-yülek bolishi arqisida milletlerni, özlirining bixeterlikige uyghun shekilde qaytidin tertipke turghuziwatidu. Illuminati diniy etiqatlarni, yerlik edi’ologiylerni bashqiche qilip eyitqanda dunyani, asiyani jümlidin biz uyghurlarnimu özgertip qurup chiqiwatidu.biz bolsaq buni bilmestin, xitay qatarliq ata düshmenlirimiz we ottura sheriqtiki milliy menpe’etliri üchün bizni kozur qilip oynaydighanlarning astirittin orunlighan muzikillirigha kelse-kelmes dessep ussul oynap, yer sharidiki herqandaq dewlet we teshkilatlardinmu yoquri orunda turidighan dunya ittipaqi (dunya dewliti) ning qanche yüz yilliq pilanlirigha qarshi at chapturushqa herismen halda yashawatimiz!Bundaq ketiwersek pishanimizdiki qulluq tamghisi öchüp ketish u yaqta tursun, hetta bir millet süpitide yer sharidin yoq bolup ketimiz!

Pütün dunyadiki ilim-pen mu’essesiliri, uniwersitilar, inistetutlar we akademiyeler, eskiriy qoshunlar we chong xelqaraliq firmalarning hemmisi yolgha qoyghan yer shari xarakterliq projektler, oxshimighan medeniyet, din we til yeziqqa ige yerlik xeliqlerning naraziliqini qozghighachqa, ulargha qarshi bezide rohaniyetchilik, bezide medeniyet yeklimichiliki, bezide eriqchiliq tüsini alghan quralliq isyanlar bash kötüridu.

Bezide bu xil isyanlarni illuminatilar özliri pilanlap, nöwettiki zerbe nishani qilinghan rayonlargha besip kiridu. Uyghurlar sowetler ittipaqi tarqilip ketishtin awal we keyin tekrar-tekrar mana mushundaq hadisilerde dunyawiy küchning emes, meheliwiy küchlerning sépidin yer elip qalghanliqi üchün, dayim siyasettin ibaret qimar sorunida utturiwetiwatidu. Awal türüklerge, andin sowetlerge, andin ereplerge arqidin amerikigha sozulghan ümid qollirining hawada leylep qelishliri, millitimizning bilimsizliki, nadanliq we xurapiyliqidin bashqa nerse emes!

Keyinki ikki yüz yildin beri uyghurlar xelqaradiki yoqarqidek qutuplarning sürkülishi jeryanida arqa-arqidin xata zamanda, xata küchler bilen xata meydanlarda turup qalghanliqidin hazirgha qeder milliy musteqilliqimizgha hich bolmighandimu tibetlerchilek nisbiy musteqilliqimizghimu erishelmiduq. Bundaq bolishidiki asasiy sewep tinimizdikisi, tilimizdikisi bir bolghini bilen eng muhimi dilimizdikisi bir bolmighanliqidindur.

Biz uyghurlar qarmaqqa bir millettek körünginimiz bilen edi’ologiye jehettin hili xitaylargha, heli ereplerge, heli ruslargha, heli hindiylargha, heli mungghullargha oxshap qalghanliqimizdin ishlar ilgiri basmidi. Xelqarada jiddiy özgürüsh bolup, mezlum milletlerning beshigha amet qardek yaghqanda bizning beshimizgha külpet yaghdi.

Bizning siyasiy teqdirimizge tesir körsütiwatqanlar, milliy istiqbalimiz heqqide bizge paydiliq pikir qilmay, bizni xitay, rus, erep, hindiy… we shuningdek bashqa xeliqlerning qoshumchisi qatarida körüp mu’amile qildi.ular bizdiki bilimsizlik, ditsizliq, xurapatliq we nadanliqni körüp, xitayning qilghanliri, qiliwatqanliri we qilmaqchi bolghanliri toghra’iken, dep qaldi. Demokratiye we kishlik hoquq, dep jar salidighan qarangghuluqtiki eshu küchler xelqara uyghur kirzisini bir terep qilishta bizge paydiliq emes, xitaygha paydiliq yol tutti.

Illuminatining xelqara emperiyalizim qaniti millitimizning ichidin chiqqan ziyalilarni weten ichi we siritida xitayning bizni qaytidin özige qoshuwelish axirida assilimatsiye qilip eritiwetish istirategiysige uyghun herket qilishqa mejburlap, charisiz, ige-chaqisiz, nadan awam-xelqimizni zawalliq aqiwiti alla burun pilanlanghan xelqara islamiy jihat sepige ittiriwatidu! Ularning meqsidi derhal hoshumizni tapmisaq qanche ming yilliq shanliq tarixqa ige uyghurlarni topidek sorup bir qismini xitaylargha, bir qismini ereplerge, bir qismini ajiz türkiy qewimlerge qoshuwetip qarap olturushtin bashqa nerse bolmay qalidu.

Medeniyetler, dinlar we etnik topluqlarni süyistimal qilghan qarangghuluqtiki küchler insaniyetke yengi-yengi kirzislarni bexshende qilip, ajiz milletlerni jümlidin uyghur millitini pikir tereptin özige layiqlashturup özgertip chiqish üchün sheytandek herket qiliwatidu.düshmenlirimiz ige-chaqisiz dunyagha sorulup ketiwatqan xelqimizni erqiy, diniy we mezzep sheklini alghan shiker yalitilghan yaman gherezliri arqiliq aldap we talan-taraj qilip özining kimlikini untuldurup, ulughwar milliy ghayilliri üchün bir qedemmu mangalmaydighan halgha chüshürüp qoydi!

Uzaq musapilik oylighanda uyghurlar xelqarada uchrawatqan tehditler, xitay mustemlikisi astidaki uyghuristanda yashawatqan xelqimizningkidin anche köp periqlinip ketmeydu.her ikkisining aqiwitide oxshashla yoqulup ketishtin ibaret yaman aqiwet körünüwatidu. Bu tereptin qarighanda millitimiz xuddi ishghal astidiki wetinimizdikige oxshashla hür dunyada yeni chet-ellerdimu eghir tiragediyelik jeryanlarni bashtin kechürmekte.diqqet qilmisaq halimiz teximu yaman bolidu.

Ilgiri millitimiz dunyagha anche tonulmighan idi. Hazir her türlük seweplerdin dunyagha tonulushqa bashliduq.insaniyet özining terkiwidiki uyghur digen etnik türkiy topluqni yeqindin küzütüp, bizning artuqchiliqimiz bilen kemchilikimzge baha beriwatidu.dunyani bashquriwatqanlar hich bolmighanda kelichekte bashquridighanlar bar. Ular milletlerge xuddi bir shexiske baha bergendek baha beridu. Ular insaniyetning ortaq menpe’etliri, dunya tinichliq we ilim-penning tereqqiyati üchün nimini xalisa qilalaydu. Ularning neziride pütkül insaniyet we yer shari ularning mülüki. Biz uyghurlar ularning neziride pilanlirigha uyghun kelsek insan, kelmisek nerse yaki mal!Ular wetinimizni, yer asti we üsti bayliqlirimizni insaniyetning ortaq muliki hesaplaydu.ular oylap, uyghurlar musteqil bolsa bizge qanchilik paydisi bar, xitaylargha beqinsa qanchilik ziyini bar, dep muzakire qilip, erqiy we diniy tereptiki peylimizning yamanliqidin wijdansiz, teslimchi we qul mijez xitaylarni talliwelish arqiliq, uzaqtiki maddiy menpe’etlirini qoghdap qalidu!

Illuminati xelqara jama’etchilik ortaq qoghdawatqan yer shari xarakterliq chong teshkilat bolup, herqaysi dewletlerning siyasiy, iqtisadiy we medeniy formulasi ular teripidin tüzilidu. Ular tekitlewatqan „medeniyetler ara hemkarliq, dinlar ara diyalog“ elbette dunyawiy tinchliq, dostluq we tereqqiyatni ilgiri sürüsh üchün otturgha etilghan! Dunyawiy yengi tertipke qarshi turghan shexis we dewletlerning ottura sheriqte qandaq aqiwetlerge qalghanliqi hemmimizge melum. Dunya serxilliri bizni dunyawiy eqimgha qarshi, eniq mewqesi yoq, insaniyetning düshmini dep qarap, bizge hesidashliq qilmay nepretlense, yardem qilmay öz menpe’etlirini nezerde tutup, düshmen milletlerning arisigha qoshiwetse, xelqimizni her xil shekilde bölüp tarqitiwetip, pikir dunyasimizni igiliwalsa bu wetenning ishghal astigha chüshüp qalghanidinmu better yaman aqiwetlerni keltürüp chiqiridu.

Birqanche yidin buyan wetendin bashlanghan qach-qachtin keyin, mezlum millitimizning wetini xitaylar terepidin mustemlike qilinghini yetmigendek, oxshimighan dewletlerdiki düshmen küchler millitimizning rohiy dunyasigha hujum bashlidi! Weten ichi we siritida yitekchi bir iddiye, yetekchi bir küch we ortaq bolghan yetekchi ghaye bolmighachqa, xelqimiz gerche ortaq bir tilni qolliniwatqan bolsimu, pikir we dunyaqarash tereptin barghanche parchilanip ketiwatidu.

Demisimu uyghurlar hazir bir tilda sözleydighan, qandash we ortaq örpi-adetke ige xeliq turuqluq, siyasiy besim, chetke qeqilish, medeniyet sapasidiki periq, itiqat jehettiki nizahlar we yerlik milletlerning tesirige uchrash netijiside öz-ara bashqa milletlerdek mu’amile qilishidighan bolup qaldi.siyasiy, iqtisadiy, diniy we sotsiyal goruppilarning arisidiki periq binormalliship, kolliktip milliy pissixologiyimizde kesellik alametliri körülüshke bashlidi.

Xelqarada bizge ayit yüz beriwatqan türlük hadisiler sewebidin millitimizni bilidighanlarning köpüyishige egiship, xeyim-xetermu parallil halda küchiyishke bashlidi. Millitimiz chekidin ashqan xitay zulumidin qechip, dunyada öz-ara periqliq bolghan 100 din artuq dewlet we rayongha chechilip ketti.wetensiz we bash-panasiz qalghan sergerdan xelqimiz dini we tili bizge yeqin hem yiraq bolghan emma yat bir edi’ologiye hökmaranliqidiki milletlerning arisida yashawatidu. Yat elde uyghurlar yerlik xeliqlerge maslashqanche bashqa rayonlarda hetta wetende yashawatqan qeni, tili, yeziqi, örpi-aditi we xuy peyli oxshap ketidighan etnik qerindashliri yeni öz millitidin barghanche yatliship ketip baridu.

Qeni, tili, yeziqi, dini we örpi-adetliri oxshash turup bu yatlishishni keltürüp chiqiriwatqan asasiy amil, ularning bu xil kirzisqa qarshi özige xas iddiysining bolmasliqidin qaynaqliniwatidu. Dunyada diniy we penniy jehettin nurghun toghralar bar, bu toghrilar – hetta islamiy ehkamlarmu shuning ichide- uyghurlarning tepekkuri bilen tasqilip, pishshiqlap ishlepchiqirilghandin keyin qobul qilinmay, eksinche gheripliklerning, sheriq we ottura sheriqliqlerning tepekkur endiziliri asasida chala we dogma halda qobul qilinghan bolsa til-yeziqimiz ortaq bolghan bilen ish-herkitimiz bir-birimizni inkar qilidighan teximu xeterlik düshmenge aylinimiz-de yaghi yandin, bela qerindashtin degendekla hadise yüz beridu.

Qattiq epsuslinish ichide shuni eytimenki, biz uyghurlar alliburun bir milletni shekillendüridighan eng asasliq birqanche amildin mehrum qalduq. Uyghur degen ismimizla qalghandek bolup qaldi, ortaq pikir we iddiymizni eghir boran-chapqunlargha berdashliq bereligudek insha qilalmiduq. Milliy musteqilliq herkitimiz xuddi xitay tajawuzchilliri zeherxendilik bilen eyitqandek “bir uchum yaman niyettiki kishilerningla qilidighan ishi” bolup qaldi. Medeniyet dep yat medeniyet we diniy eqimlarni menbege qarap baqmay qara qoyuq qobul qilip, renggimiz, teletimiz, yürüsh-turushimiz we pikirimiz ejdatlirimiz u yaqta tursun, bugünki kündimu öz-ara yatliship ketti. Millitimizning bir qismi ereplerning pan erepchiliki üchün gumashtiliq qilidighan, bir qismi xitaylarning etnik kengeymichiliki üchün asiylarche qurban beridighan, bir qismi öler-tirilishige qarimay gheriptiki xitay bilen eghiz-burun yaliship hemkarlishiwatqan düshmen küchlerning ghalchiliqini qilidighan bolup ketti. Xelqimizning arisida milliy istiqbalidin gumanlinip, ümitsizlik patqiqigha petip, bir-biri bilen ittipaqlishalmaydighan bash-bashtaq, bashchisiz, yetekchisiz halettiki, ilgiri körülüp baqmighan derijidiki natonush we qorqunchluq milliy kirzis patqiqi peyda boldi.

Iddiyler dunyasida yüz beriwatqan shiddetlik urushlarda tola chayqilip, rohiy we jismaniy tengpungliqimizni yoqutup qoyiwatamduq qandaq?! Dunya milletliri hergiz körüngendek emes. Dunyadiki qudretlik milletler bashqa eriqtiki, bashqa dinlardiki we bashqa edi’ologiyediki milletlerning ichidiki ajiz xeliqlerni we ayrim sandiki kishilerni setiwelip – ularni istrategiylik pilanliri asasida teshkilatlandurup, milliy engimizdiki meniwiy teritoriyimizge kengeymichilik qilmaqta.

Xelqara emperiyalizimi teshkilatlandurulghan milletlerni bezide eshu yerlik milletning özige qarshi, bezide özlirining menpe’etlirige putlikashang bolidighan küchlerge qarshi ishqa seliwatidu. Shunga qerindash yaki dindash dep aldinip yürüwermestin, qandaq dindash, qandaq qerindash, qandaq dost dep özimizdin sorishimiz we oylishimiz, yatlarning nersillirini milliy yol bashlighuchillirimizning yetekchilikide, milliy tepekkur ghelwirimizdin ötküzüp qobul qilishimiz, waqtinche menpe’etlerni dep, milliy istiqbalimizni otqa tashlashtin bar küchimiz bilen saqlinip qelishimiz lazim!

Millitimiz allaburun özi bilmeydighan küchlerning yeqin we uzaqtin konturul qilishigha maruz qaldi.bu küchlerning eng chongi millitimizni yengi dunya tertiwige uyghun yashashni telep qiliwatidu.millitimiz insaniyet tereqqiyatigha qarshi, rayon xarakterliq menpe’etler qazinida qaynawatqan, arqa körünishi namelum bolghan qandash we dindash körinidighan yaman küchlerning tesiridin qutulup, xelqara jama’etchilik bilen toghra bolghan bir metodta hemkarlashmighachqa hessilep bedel tölep ketiwatidu. Biz xelqimizning milliy teghdiri meseliside u yaki bu emes, peqet özimiz bolmay turup, xitay zulumidin qutulup, siyasiy jehettin qeddimizni tikliyelmeymiz.shunga qazini we morisi bashqa bolghan qandashlirimiz we dindashlirimiz bilen bolghan her türlük munasiwetlerni azatliq küreshlirimiz we milliy istiqbalimizgha uyghun shekilde pilanlishimiz intayin muhim.

Arimizdiki xelqara emperiyal küchlerining tutamidin xata xulase chiqiriwalghan, meheliwiy diniy we etnik isyanlarning shaxshaxchilliri arqa körünishi dindash yaki qandash bolghan menbesi namelum siyasiy küchlerning qol-chomaqchilirigha aylinip, uyghurlarning janijan menpe’etlirini xitaylar bashta erepler, engilizlar, ruslar we nezer dayirisi tar bir qisim türkiy xeliqlerning dastixinidiki lox göshke aylandurup qoyiwatidu.

Shuningdek paydisiz hadisiler aqiwitide milliy we tarixiy düshmenlirimiz, yeni düshmen küchler we milliy munapiqlar uyghur xelqini öz nepsi üchün dessep ötüdighan köwrükke oxshutup herket qeliwatidu!Xelqara küchler, milliy düshmenlirimiz we bizni kozur qilip oynawatqanlar, biz üchün eng muqeddes bolghan ümmetchilik, wetenperwerlik, eriqchiliq we milletchilik hes-tuyghuliridin ustiliq bilen paydilinip, ikki putimizni kötürüp tartqusiz bala-qazalar patqiqigha paturup qoydi.

Perde arqisidiki bu bir top paydisiz küchlerning bezilliri bilen birliship, bezillirini yengishimiz lazim!Bizni diniy we etnik qerindashliq bayriqini kötürüp chiqip aldawatqanlar, dawayimizgha ziyan seliwatqanlar we arimizdin chiqqan setilma mangqurtlar bilen yer shari xaraktirliq til-bürüktirip, millitimizni biz xalighan shekilde dunyawiy yengi tertip asasida emes belki özliri xalighan shekilde xemirdek yughurup, shexsiy gherezliri üchün öltürülidighan qurbanliqqa aylandurup qoyishining aldini elishimiz lazim!

Biz til, din, exlaq we medeniyitimizdin berpa bolghan ulusal dunyamizni ular istimal qiliwatqan din, eksiyetchi pelesepe we pashistik siyasetler bilen emes, ejdatlirimizdin her xil yollar bilen bolupmu folklor we yazma edebiyat arqiliq miras qalghan bibaha engüshterler arqiliq qoghdap qelishning yollirini tapalaymiz!

Tejirbiler ispatlidiki ata miras wetinimizde we uyghurlar tarqilip olturaqlashqan rayonlarda milliy medeniyetimiz, örpi-adetimiz we til-yeziqimizsiz milliy mawjutluqimizni, dinimizni jümlidin azatliq herkitimizning potinsiyal küchini qoghdap qalalmaymiz! Dunya intayin tiz tereqqiy qiliwatidu. Biz uyghurlar toxtap qalghan kallimiz bilen ming qilsaqmu dunyaning pikir, téxnilogiye we ma’arip tereptiki bu süritige aldirap –uchqirap yitishelmeymiz.biz awal bu riyalliqni étirap qilishimiz lazim! Bizning kélichigimizning yeni siyasiy, iqtisadiy we medeniy hayatimizning normisini biz emes, xelqaradiki edi’ologiye, din, ma’arip we téxnilogiyening yülinishi we tereqqiyatini belgüleydighanlar pilanlaydu.

Millitimizni teshkil qilghan omumiy xeliqqe éytidighinimiz, millitimiz yaki millitimiz teshkil qilghan qurulushlar dunyaning kélichigini pilanlaydighan we belgüleydighanlarning qatarigha kirgini yoq. Biz uyghurlar insaniyet terkiwidiki özlirining ichkiy ishliriningmu höddisidin chiqalmaywatqan bir topluqqa aylinip qalduq. Bar bolghan herqandaq bir küchimiz xelqimizni toghra bir yolgha yétekliyelmeywatqan halette turiwatidu. Eng muhimi biz özimizni özimiz tonushimiz lazim! Millitim uyghur, dinim islam, wetinim sherqiy türkistan, dep qoyushla kupaye qilmaydu! Millitimiz qudret tapsun deydikenmiz özimizni, özgini we dunyani chongqurlap tonushimiz lazim.

Biz bir millet bolghinimiz bilen öz aldimizgha hakimiyitimiz yoq, biz musulman bolghinimiz bilen bashqa musulmanlardek hür emes, biz 21-esirde yashawatqan bir xelq bolghinimiz bilen ang sewiyemiz ilghar milletler uyaqta tursun, arqida qalghan nurghun milletlerningkidinmu téxi arqida. Bundaqken millet, medeniyet, din we ma’arip qatarliq tereplerdin bilidighanlirimiz pütkül insaniyetke paydiliq bolush uyaqta tursun, özimizning bu heqtiki qiyinchiliqlirimizni hel qilishqimu yetmeydu.

Biz yashawatqan bu dewir söyümlük söyümlük peyghember ependimiz muhammed sellellahu eleyhi wesellem, milliy inqilapchitömür xelpe, zulumgha qarshi ezimet ghuja niyaz hajim, millitimizning béshigha qonghan dewlet qushi sabit dewmulla we shir yürek elihan törem dewri emes. U dewir alla qachan ötüp ketti we kelmeslikke ketti.bugünki ishlarni, ötüp ketken herqandaq bir dewirdikige qarap pilanlighili we élip barghili bolmaydu.

Bir ademge oxshashla, bir milletning qilalaydighini we bir milletning qilalmaydighini bar. Hazir uyghurlardin yitiship chiqqan ziyalilarning, alimlarning we siyasetchilerning qiliwatqanliri eqilge uyghun pilanlanmighachqa millitimizning milliy kimliki, diniy étiqadi we siyasiy teqdirige passip tesir körsütiwatidu. Biz öz qolimiz bilen özimizning milliy menpe’etlirimizni otqa tashlaydighan ghelite mexluq bolup qalduq!

Uyghur ziyalilargha éytidighinimiz: hey ziyalilar, siler bir aliy mektepning diplomisini élip, yaxshi bir xizmetke kirip, xotun-balanglar bilen tükünglarni parqiritip yashash üchünla yaritilghanmu?!Qaranglar xelqimiz bekla yaman künde qaldi, hich ish bolmighandek yürüwermenglar! Undaq qilmanglar, bu bexitsiz milletning teqdirini oylanglar! Biz mushu xelqning ewladi, millet bizning, weten bizning, uningsiz mewjutliqimiz we qedri-qimmitimizni tesewwur qilghili bolmaydu.wetenning béshigha éghir kün chüshti, xeliqimiz bizge muhtaj boldi, ularni azatliqigha we igilik hoquqigha qawushturush üchün siyasiy, iqtisadiy we idi’ologiye jehettin milliy enenilirimiz we siyasiy iradimizge uyghun shekilde qolmu-qol izdineyli!

Uyghur ülimalirigha éytidighinimiz: hey uyghur ölimaliri, millitimiz üchün tarixta tillarda dastan bolghanlarning warisliri siler millitinglargha xitap qiliwatamsiler, barliq musulmanlargha xitap qiliwatamsiler yaki pütün insanlargha xitap qiliwatamsiler?!Siler kim, kimning ewladi!?Zadi milletni nime qilsun deysiler!?

Silerge eytip qoyayli bir qanche süreni yadiliwalghanliq yaki bir qanche hedisni ügüniwalghanliq bir milletni siyasiy, iqtisadiy we medeniy tereptin pütünley yéteklesh üchün yétishmeydu. Bir milletning milliy medeniyitini, siyasiy hüriyitini we diniy étiqadini peqetla dinni qural qilipla saqlap qalghili bolmaydu.

Siler körünüshte islamiy tereptin telim-terbiye élip bériwatqandek qilghan bilen, emeliyette insaniyetni, musulmanlarni uyaqata qoyup turayli, öz xelqimiznimu toghra bolghan bir yölünüshke yitekliyelmidinglar.chünki siler alemlerning yaratquchisining eng nadir eserliridin biri bolghan uyghuristan xelqining yürek soqushigha diqqet qilmidinglar. Siler islamiy ehkamlarni quraniy kerimning rohigha, milliy medeniyitimizning tereqqiyat qanuniyitige we xelqara jemiyetning jümlidin ilghar pikirlik musulmanlarning bizdin kütkenlirige layiqlashturalmidinglar. Siler millitimiz qutsal islam dinigha kirgendin kéyinki tereqqiyatimizning milliy alahiydilikliri’imiz bilen diniy alahiydiliklirimizning öz-ara yughurulup peyda bolghan muhteshem bir barliq ikenlikini isinglardin chiqirip qoymanglar! Silerning dinimizni milliy menpe’etimizge, bashqa milletlerning menpe’etlirige we dunyaning tinichliqigha qarshi sherhiyligenlikinglarning özi xelqimizning qaymuqup qélishi we düshmen küchlerning islamiy eqidillirimizni süyistimal qilip, xelqimizning ilgirdin tartip normal dawamliship kéliwatqan islamiy hayatini buzghunchiliqqa uchrutishi we millitimizning orunsiz qirilip kétishidek qebih yaman aqiwetlerning kélip chiqishigha sewpchi bolmaqta.

Emdi siyaset meydanidikilerge azraq éytidighinimiz bar: eslide siyaset meydanida biz bu yerde alahiyde objékt qilghudek bir küchmu yoq. Siyaset meydani dep xitap qilinishi üchün küchlük partiyeler, teshkilatlar we teshkilatchilar bolishi kérek! Ularning siyasiy, iqtisadiy we pelesepiwiy qarashliri bolishi kérek. Bizde ziyalilar bilen ülimalardin teshkillinidighan siyaset meydani téxi resmiy shekillenmigechke, ziyalilar bilen ülimalargha éytidighanlirimiz, téxi öz aldigha külem shekillendürelmigen siyaset meydanigha qaritilghandur!

Hey ziyalilar, ülimalar; siyasetchiler silerning pen, din we siyaset saheside qiliwatqininglar bir qarmaqqa ilimning we islamning rohigha uyghundek körüngini bilen, emeliyette ilmiy exlaq we islamiy eqidilerge, musulmanliq we milletchilikke éghir ziyan salmaqta. Millitimiz aldidiki buruchinglarni ada qilalmaywatisiler. Birsinglar yat milletlerning azghina puligha yallinip ishlep, xelqinglarni untup ketken bolsanglar, yene biringlar bilimsizliktin xelqimizni xelqara téror balasigha ittiriwatisiler! Yene biringlar xelqimizni küchlük milletlerning xitay bilen bolghan siyasiy, iqtisadiy we eskiriy munasiwetlirining qurbanigha aylanduriwetip qoyiwatisiler! Xelqimiz silerni mushundaq qilsun dep tughqanmu, béqip östürgenmu, terbiylep qatargha qoshqanmu!?Siler sépi üzidin xeyirsiz ewlat bolup qaldinglar!Qiliwatan ishinglar xeliqni yighlitiwatamdu yaki küldüriwatamdu, ish qilghanda dayim dengsep béqinglar!

Xitay tarixtiki herqandaq chaghdikidinmu wehshiyliship ketti.millitimizge ige chiqmisaq, obrazini yaxshilimisaq, mangidighan yolimizni tapmisaq uzaqqa qalmay kölimi ikki milyon kuwadirat kelometirgha yétidighan uyghuristan kapir xitaylarning menggülük mülikige aylinip kétidu we özlirini ming yildin béri musulman, dep sanap kelgen 20 milyondin ashidighan xeliq tarix sehnisidin yoqulup ketidu.

Millitimiz tarixta oxshimighan dewirlerni bashtin kechürgen, parlaq medeniyet yaratqan we küchlük dewletlerni qurghan. Qanche ming yil jeryanida uyghur xelqi tölinidighan bedelning qandaq bolishidin qettiynezer, milliy kimliki we milliy medeniyitini qoghdashni her dayim aldinqi kün tertipke qoyup kelgen. Tariximizda el-farabiy, yüsüp has hajiptek, ahmet yükneki, ahmet yeswiydek, ibin sina, el-bironiydek, jalalidin rumiy, muhemmed el- harazimidek we ulughbeg, alshir newayidek milliy we islamiy alimlar yitiship chiqip, jahalet qaplap turghan asminimizni qanche esirlerdin béri parlaq yultuzlardek yorutup kelmekte. Ejdatlirimiz millitimiz muqeddes islam dini bilen shereplengendin kéyinki ming yildin artuq tarixta, milliy kimlik bilen diniy kimlik ottursidiki nazuk munasiwetni aqilane shekilde bir terep qilip keldi.

Xelqimizdin yétiship chiqqan ziyalilar, ülimalar we diniy terghibatchilar milliy medeniyitimizni qurghan ejdatlirimizdinmu teqwa, eqilliq we bilimlik emes!Bizning meniwiyet binasimizni apiride qilghanlarning bizge qaldurup ketken enenilliridin ayrilsaq halak bolimiz. Bugünki dunyada bizning qilmaqchi bolghanlirimizgha du’a qilip, namaz oqupla yetkili bolmaydu. Biz diniy ülimalirimiz we diniy terghibatchilirimizdin kemter bolushni, penniy bilimlerni ixlas bilen ügünüshni, xelqara weziyetni toghra mölcherlep, özini chaghlap ish qilishni, milliy kimlikimizge sel qarimasliqini, arqa körünishi qarngghu bolghan düshmen küchlerning dépigha azraq usul oynashni, diniy telim-terbiyede eng awal milliy menpetimizni chiqish qilishini ümit qilimiz.

Bugünki uyghur ziyaliliri we diniy ülimaliri tariximizdiki hetta bügünki dewirdiki bashqa milletlerdin yétiship chiqqan ziyali we ülimalarning derijisige téxi yetkini yoq. Biz bir diplomgha ériship, ikki sürini ügüniwélip, bir heptiyekni yadiliwélip ilmiy we islamiy jehettin dapqa chüshken mayaqtek diringshighinimiz bilen, ilimiy qanuniyetlerni quraniy kerimning rohini dewliti bar bolghan qérindash xeliqlerchilik aldirap hezim qilalmaymiz! Biz uyghurlar özimizning eng kichik ishlirimizning höddisidin chiqalmay turup, xelqaradiki ériq, din we siyasetlerge ayit zor hadisilerning ichige kiriwalsaq ötüp ketken axmaqliq, hamaqetlik we kazzapliq bolidu.

Hey qérindashlar, diqqitinglarni bugünki dewirdiki dunyawiy ilghar pikir we tereqqiyatlargha, milliy iradenglar üchün paydiliq bolghan emeliy imkanlargha we aranglardin yétiship chiqqan serxillargha béringlar, ulargha xitap qilayli we ulargha egisheyli!Bashqa milletler milletni qudret tapquzushta ilghar netijilerni yaratti.bizmu niyet qilsaq bashqilar qilghanni qilalaymiz! Nimening xata, nimining toghriliqini, nime qilishimizning lazimliqini, qaysi yolda mangsaq ghelbe qilghili bolidighanliqini yat milletler we bashqa milletlerning ilmiy we diniy tereptin yol bashchilliri emes, özimizning ilim we din saheside yüksek telim-terbiye körgen munewer ewlatlirimiz bizge körsütüp bérish üchün yol izdishi we tirishishi kérek.

Millitimiz 21-yüz yilgha kelgende ilim we din saheside nahayiti zor bir qoshun yétishtürüp chiqti. Bu qoshunni milliy irade we milliy edi’ologiyege xizmet qildurush ishini ilmiy pilanlashqa küchishimiz lazim. Xelqimizni milletni qudret tapquzushqa we yétekleshte tereqqiy qilghan milletlerni örnek qilishimiz, xelqaradiki özimizdin bekla chong dewlet we rayon atlighan diniy we érqiy ishlargha chat kériwalmay belki dewliti bar bolghan üzbek, qazaq, qirghiz, türükmen we türük qatarliq qérindash xeliqlerning diniy jemiyetlirining mitodini xelqimiz arisida emiliyleshtürüshimiz lazim. Bizni hazirqi milliy, diniy we siyasiy kirzistin qutuldurup qélishta, xeliqmizge qan we din tereptin qérindash bolghan dewletlerning diniy étiqat, milliy kimlik we siyasiy teqdir qatarliq tereplerdin sizghan yol xeritisidinmu üstün turidighan bir küch yoq!

Millitimizni etnik, iqtisadiy, siyasiy we diniy kirzislardin qutuldurush üchün xelqimiz „netije qazanghanlar“, dep pexirlinip turup teriplewatqan ilim we din saheside yétiship chiqqan biz yoqurda tilgha alghan akademik qara közlerning wezipisi hemmidin eghir! Bu menidin elip eyitqanda ilim-pen sahesidiki dunyawiy maddiy we meniwiy ozuqlarni millitimiz yetishtürüp chiqqan netije qazanghan, yoquri derijilik terbiye körgen pem-parasetlik ziyalilarning, we ilghar pikirlik diniy ülimalarning ilim-pen sahesidiki millitimizge paydiliq bilghan yéngiliqlarni qanche-ming yilliq tejribe-sawaqlar we milliy enenilirimizning ölchemliri asasida xelqimizge yetküzüp turishidinmu toghra yol yoq! Xelqimiz bolupmu akademik insanlirimiz herqaysi sahelerde qanat yaydurilidighan wetini, milliti, tili we dinini qoghdash kürishide, milliy menpetlirimizning tüwrügi bolghan milliy iradimiz tereptin keliwatqan muqeddes awazgha jiddiy qulaq selishi kerek!

 

Ende

 

21.02.2017 Germaniye

 

 

 

 

 

Oninchi bab

Milliy Herikette Diniy Meselilerni Helq Qilish Heqqinde Semimiy Agahlandurush

Musulmandarchiliq Exlaqi we Biz Emel Qilishqa Tigishlik Muqeddes Milliy Mejburiyetlerni tonup yashash bir milletnuing medeniyet sapasini belgüleydu. Ang sewiyesi yoquri, milliy medeniyet asasi küchlük, hayati küchi urghup turidighan xeliqlerning milliy mawjutluqini qoghdash jehettiki emyonet küchi saghlam bolup, jiddiy meselige duch kelgende milliy, diniy we kultural meselilerni janliq bir terep qilalaydu.

Biz milliy, siyasiy, iqtisadiy we qanuniy heq hoquqlirimizni qoghdap qelishta tarixiy sawaqlardin yaxshi paydilinishimiz lazim. Biz milliy maaripta arqida qalghachqa , diniy meselige kelgende Xitay tajawuzchilar bizning eng yaman yérimizdin tutiwaldi. Xitay dewliti derijidin tashqiri dewlet térrorini ishqa sélip uyghuristan xelqini xelqara jemiyetni qaritip qoyup wehshiylik bilen basturmaqta. Xitay we dunyadiki xéli köp milletlerning neziride uyghuristanliqlar xitay puqrasi. Undaqta qandaqsige özining barliq garajdanlirining a din z qiche bolghan heq-hoquqlirini qoghdashtin ibaret jawapkarliq zimmiside bolghan xitay dewliti uyghuristanliqlar üstidin érqiy we kultural qirghinchiliq élip baridu?! Egerde bir dewlet özning puqralirining heq-hoquqlirini depsende qilidighan mashinigha aylinip qalghan bolsa, u halda özining dewletlik salahiyitini yoqutup qoyghan bolidu yaki zulum astidiki xeliq, shu dewletning qanunluq puqrasi bolmay qalidu. Polattek riyalliqning wetinimizning xitaylarning qanuniy téritoriyisi emes, qanunsiz bésiwélinghan zimin ikenliki, millitimizning xitaylarning qanunluq puqraliri emes belki mustemlike astidiki bir xeliq ikenliki bolup qélishi xitay tajawuzchilirining kéngeymichi zihniyitide millitimizge bolghan esheddiy düshmenlikni peyda qilghan.

Xitay tajawuzchiliri uyghuristanning ishghal astida, uyghuristanliqlarning mustemlike we zulum astida ikenlikidin ibaret yüzidiki qara daghni öchürüp tashlash üchün aldirap emelge ashmaydighan: xelqimizning bir qismini tinch assimilatsiye qiliwétish, yene bir qismining yürikini bolishiche mujup boysundurush, yene bir qisim bash egmigenlerni dewlet térrorini qollinip, tashqiy dunyagha bilindürmey qirip tashlash ishini eng kam 50 yildin béri gherezlik, pilanliq, programmiliq we nishanliq ishqa ashuriwatidu.

Xitaylar uyghuristanliqlarni radikal dinchiliq, islamiy térrorizim we xelqara jihadizimdin bashqa herqandaq bir sewepke baghlap yoq qilalmaydighanliqigha közi yétip, xelqarada jama’et pikiri toplap, xelqimizni bir millet süpitide ölümge höküm qildi we bu hökümni ijra qiliwatidu.xitaylar digendek we dunya jama’etchiliki bilgendek rastinla uyghurlar radikal dinchimu, islamiy qiyapetke kiriwalghan térrorchimu, xelqara jihatchilarning bir parchisimu?! Undaq emes elbette.uyghur xelqi özining shereplik qanche ming yilliq tarixida diniy radikalizim, térrorizim we xelqara térrorizimdin ibaret hadisilerge alaqidar tarixiy sehnilerde rol almighan we bugünmu undaq yerlerde rol almaghliq!Uyghuristanliqlar térrorist emes, térroristlarmu uyghur emes! Uyghur digen isim pütün dunyadiki 25 milyondin artuq xeliqning ismi bolup, bu namni uyghur millitining sheripi, nomusi we iradisige wekillik qilmaydighan herqandaq goroh we siyasiy qarashtikilerge mal qilip qoyush ötüp ketken bimeniliktur! Eger bugün uyghuristan xelqi arisida diniy radikalizim, islamiy térror we xelqara jihat otturgha chiqqan bolsa, bu xil alahiyidilikke ige küchler xitay dewlet térorining esiri bolup, hich waqit biz uyghuristanliqlargha wekillik qilmaydu!

Hazir dunyada xitayning millitimiz üstidin yürgüziwatan zulumigha qarshi heriketler barghanche tiz bash kötürmekte. Millitimizning omumiyüzlük oyghunup, zulumgha qarshi turishi teqdirleshke tigishlik chong ishlar jümlisige kiridu elbette! Xitay zulumining wetende barghanche wehshiyliship kétishi netijiside hür dunyadiki xelqimizning sani köpüyüshke bashlidi. Hür dunyadiki uyghurlarning medeniyet sewiyesining, dunya qarishining we sapasining oxshash bolmasliqi biz hel qilmisaq bolmaydighan ziddiyetlerni keltürüp chiqarmaqta. Xitaylar bizdin burun heriketke kélip, uzaqtin qilinidighan pissixik kontrul, ishpiyonajliq, deplomatik oyun we pitnewazliq qatarliqalarni teng ishqa sélip addiy awam puqralirimizni özining meqsetliri terepte heriket qilishqa ittirmekte. Xitaylar bizni weten we siritida radikal islamist, islamiy terrorist we xelqara jihadist, dep basturiwatidu! Biz bolsaq xitayning millitimiz heqqide digenlirini yoqqa chiqirip, xelqara jemiyetni yoqulush girdawigha kelip qalghan uyghurlar we uning wetinimizdiki qan-qérindashlirigha insaniy mu’amile qilishqa, millitimizning azatliq küreshlirige hesidashliq qilishqa qayil qilish üchün esirlerdin béri kürishiwatimiz! Emma özimizning ichidin chiqqan qaraqursaq begherezler milliy inqilap yolida ming teste qolgha keltürülgen netijilerni öz qoli bilen yoq qilip, xitayning istiratigiyilik shekilde pilanlighan pistirmillirigha maldek yügermekte we xelqimizni öz qoli bilen ölümge buyrimaqta!

Dunya boliwatqan ishlarni körüp turiwatidu. Xuddi xitaylar éyitqandek milliy musteqilliq shu’arini towlawatqanlar bir uchum bölgünchi unsurlar, qalghanliri bolsa diniy we insaniy erkinlik telep qilip öktichi meydanda turiwatqan uyghurlar, dégendek ish boliwatidu! Uyghur millitining zadi tüp meqsidi nime, dep sorisa hemmila adem tilini yutiwalghan kikechtek qalaymiqan jöyliydu! Biz heqiqeten eqilsiz we shum pishane millet ikenmiz! Hey qérindashlirim, türkistan chüshidin, islamlashqan yer shari chüshidin oyghuninglar! Özenglarnila oylimisanglar insaniyet silerni asta-asta tashliwitidu. Dunyada téxi heq-adalet yoq bolghini yoq! Dunyaning igisi bar! Insaniyet burundin tartipla rezilliklerge qarshi adalet sepliride birlikte küresh qilip kelgen. Biz özimizni 21-yüz yilgha layiqlashturup tiz sürette tüzep kételisekla bu weten, bu millet, bu din we bu medeniyet qurtulup qalidu! 19- We 20- esirler heq-adalet ornutush küreshliridin birinchi we ikkinchi dunya urushlirigha shayit bolghan bolsa, emdi 21-yüz yil yer shari xaraktérliq mustebit tüzüm we térrorizim (diniy essebiylik keltürüp chiqarghan xeliqara térror we xelqara jihadizim shundaqla dewlet küchini qural qilip ortigha chiqqan dewlet térrori)ni yoqutush küreshige guwachiliq qilmaqta! Bu hadise sowetler ittipaqining parchilinishi,yoguslawiye dewlitining bölünüp kétishi we xitay dewlitining her-tereptin qorshawgha élinishi, afghanistan urushi we ottura sheriqte yüz bergen erep bahari qatarliqlarda ipadilendi. Otturgha chiqqan hadisilerning ijabiy we selbiy netijilliri heqqide pikir bayan qilish biz üchün shunche qiyin bolsimu, biz dunyada intayin chong bir özgürüshning boliwatqanliqini, kélichek bugünge hergizmu oxshimaydighanliqni hes qiliwatimiz! Nurghun ademler quduqning ichige kiriwélip dunya mushu deyiship yashawatqan bilen xelqarada dindin, ériqtin, millettin we medeniyetlerdin üstün turidighan pirojekitler yolgha qoyulmaqta!

Pütkül dunya dewletliri insan heqliri we demokratiyeni inkar qilidighan radikal islamchiliqqa, islamni süyistimal qilghan térrorisimgha we gheyri din we medeniyet arqa körünishidiki xeliqlerge öchmenlik bilen qaraydighan xelqara jihadizimgha qarshi dunyawiy birliksep lagirlirida (se’udi erebistan, türkiye, pakistan we iran qatarliq dewletler hem shuning ichide)yer aldi!Shundaq turuqluq weten ichi we siritida dinimizni radikalizimgha özgertip, milliy inqilawimizni térrorizimgha baghlap, quralliq küreshlirimizni xelqara jihadiy heriketke chétip xelqimizge terghip qiliwatqanlarning perde arqisida heriket qiliwatqan xitay basqunchilirining dépigha ussul oynap, keng dunyani millitimizge put sighdurghidekmu yer tapqili bolmaydighan jehennemge aylanduruwétishni pilanlighan düshmenler ikenlikini, 20-30 yildin béri bizni oyunchuq qiliwalghanliqini hemde shu qatarda bizning nadanliqimizdin ustiliq bilen paydilinip millitimizni pütün dunya qareshi turidighan nishangha we halaket girdawigha ittirip kétiwatqanliqini xelqimiz nimishqa hazirghiche periq ételmeydu?! Xelqimizmu bu xelqaradiki qarangghu küchler oynawatqan oyunda heqiqetni perq qilalmay ölüm puraydighan ejellik kochilarda qaymuqmaqta! Mushu seweptin wetinmiz özimiz üchün paniy dunyadiki weylun dozaqqa aylinip qaldi!

Diniy esebiylik, eqidichilikni süyistimal qilghan térror we insanlargha bolghan öchmenlik we nepretni neziriye qilghan jihad qatarliqlar alla burun musulmanlarning, xiristiyanlarning, musewiylerning, buddistlarning we kommenistlarning ortaq düshminige aylandi.mushundaq bir peyitte wetendiki we erkin dunyadiki xelqimizning sapasi, medeniyet sewiyesi we bilimi yétersiz bolghachqa, jemiyitimizde hazir xelqimizge yaxshiliq qilimen dep yamanliq qilidighan ehwallarmu arqa-arqadin kélip chiqiwatidu we uning keltürüp chiqiriwatqan aqiwetliri xitaylarning kütken yéridin chiqiwatidu!

Namayish, yighin, radi’o-teleweziye söhbetliri, kishilik munasiwetler we sotsiyal mediyelerde hedep uyghurlarni diniy jehettin besimgha uchrawatidu, dep teshwiq qilip, millitimiz etnik tereptin, kultural tereptin pütünley sekratqa chüshüp qalghanliqini yoshuriwatqandek ish qiliwatqanlar özi bilip bilmey xelqimiz arisida diniy esebiylik eqidisini süyistimal qilghan térror we jihatni teshwiq qilip, xelqimizni halaketke bashlawatidu! Bu xildiki kishiler astirittin düshmen dewletlerning we perde arqisidiki qarangghu teshkilatlarning arimizdin yalliwalghan qolchomaqchiliri bolup, azghine maddiy menpe’et we nam shöhret üchün weten-milletning hayatliq derixining yiltizini ikkilenmey kesiwatqanlardur! Qaymuqqan xeliq yaman niyettikiler nimini toghra dise shuningaha egishidu, chünki ularning milliy inqilap qilish pirinsipliridin xewiri yoqtur! Ular shereplik diniy itiqadimizni radikalizim bilen, milliy inqilawimizni islamiy térrorizim bilen, xitaygha qarshi quralliq herkitimizni xelqara jihadizim bilen baghlap qoydi!

Tarixtin béri normal diniy étiqat ligal, diniy esebbiylik iligal, zulumgha qarshi isyan qilish ligal, dinni süyistimal qilip érqiy we kultural öchmenlik peyda qilish iligal, tajawuzchilargha qarshi quralliq küresh qilish ligal we zulumni bahane qilip, diniy tepriqichiliq yoligha méngish we qan töküsh iligal bolup keldi.

Xitay dewlitining, talibanlarning, el-qayidichilerning we dayishning qilghanlirini dunya xelqi dewlet diktaturisini asas qilghan we dinni süyistimal qilghan térror, dep tonup kelgechke, amerika prezidenti ge’orgiy. W. Bush awropada sözligen bir nutuqida dunya xelqining bolupmu amerikining térrorizimgha qarshi xelqaraliq jengni axirghiche élip baridighanliqini tekitlidi. Amerika prezidenti ge’orgiy. W. Bush shu qétimqi nutuqida yene zulum chékiwatqan xeliqler qatarida uyghuristan xelqinimu alahiyde tilgha élip, ularning rehbirini mezlum millet yehudiylargha tarixta yol bashlighan musa eleyhissalamgha oxshitish bilen birge, herqandaq bir milletni kolliktip halda térror bilen qarilashqa bolmaydighanliqini eytti we xitaylar térror bilen qarilawatqan, milliy azatliq üchün küresh qiliwatqan uyghuristan xelqini bolsa erkinlik jengchilliri, dep medihiylidi shundaqla pütkül démokrattik ellerni mezlum milletlerge sahip chiqishqa chaqridi.

Hey qérindashlar xitay tajawuzchiliri deniy eqidimizni radikalizim bilen, milliy inqilawimizni térrorizim bilen we xitaygha qarshi quralliq küreshlirimizni xelqara jihadizim bilen qarilawatidu hemde xelqarada bizge qarshi qara borandek küchlük jama’et pikiri toplap boldi.biz xitayning millitimizni yoq qiliwitish pilanigha masliship bermeyli! Dingha ishinish, zulumgha qarshi isyan bayriqi échish we zalimgha qarshi quralliq küresh qilish hoquqimizni qoghdap qalayli, disek bu hergizmu qiyin emes! Biz xelqarada aktip qollighuchi toplap, küchimizni yighip xitayni wetendin qoghlap chiqirayli deydikenmiz awal bizni edi’ologiye jehettin xata yolgha yiteklewatan qara küchning penjisidin sughurulup chiqishimiz lazim!Bu digenlik milliy musteqilliq yolimizdaki özgertiwitilgen yol belgüllirini yéngidin eslige keltürsekla hemme ish özligidin yürüshüp kétidu! Biz diniy esebbiyliktin saqlinip, millitimiz tarixtin béri islamda tutup kelgen killassik étiqat yolini qoghdishimiz, milliy azatliq herkitimizning édi’ologiysini xelqara jihadizimning xususiyetliri bilen emes, xelqara qanunlargha tayanghan we milliy azatliq küreshlirimizning eneniliri asasida shekillendürülgen yol bilen berpa qilishimiz we zamanigha layiqlashturup méngishimiz, tajawuzchiliq we milliy zulumgha qarshi quralliq küreshlirimizni xelqara islamiy jihadizimdin uzaq tutup, peqet tajawuzchilarni mustemlike astidiki wetenimizdin qoghlap chiqirip, zulumdin qurtulup insaniyetning bir parchisi bolghan 30 milyondin artuq her millettin terkip tapqan uyghuristan xelqining hüriyitini qolgha keltürüsh üchün qiliwatqanliqimizni xeliqara jama’etchilikning aldida emeliy herkitimiz bilen janliq ispatlishimiz lazim!

Biz uyghuristan xelqige eng awal edi’ologiye jehettin bir özimizge wekillik qilidighan, milliy heriket qoshuni erkin nepes alidighan bir boshluq, andin hemme küchler birlik, barawerlik we démokrattik shekilde erkin oylap pilanlaydighan bir yol, andin üzil-késil milliy iradimizge wekillik qilidighan, milliy musteqilliqimizni axirqi ghaye qilghan emma bugünki weziyette emeliyitimizge eng uyghun bir métot kérek boliwatidu! Dunyada peqet uyghurlar yashimaydu, yaki hemme xeliqler, dinlar we medeniyetler uyghur üchünla mawjut bolmaydu. Köp xil iriq, din we medeniyetler arqa körünishige ige insaniyet béshimizgha keliwatqan milliy zulumni bugün diqqet qilmisa erte özining beshigha kélidighanliqini, heq we adaletning, dorustluq we güzellikning, insan heqliri we démokratiyening tehditke uchrawatqanliqini, insaniy qediriyetlerning xitay dewlet térrori teripidin depsende qiliniwatqanliqini bilgende andin ornidin des turup, biz bilen bir septe xitaygha qarshi küreshke atlinidu! He di’ese uyghurlam disek, he di’ese musulmanla disek, he di’ese türkistan yaki sherqiy türkistan disek, he di’ese uyghur musulmanliri, yaki musulman uyghur disek biz bilen birge yaki xoshna yashawatqan türkiy we gheyri türkiy xeliqler we bizge hésidashliq qiliwatqan xeliqaradiki bashqa iriq we dindikilerning aldida ish taza qamlashmaydu. Sen gézit-jornal, radi’o-téliwizor we sotsiyal mediyelerde uningdin bashqa her türlük yazma we aghzaki qeyitlerde, resmiy söhbetlerde, interwi’uwlarda, bayanatlarda, shu’arlarda, pilakatlarda we murajetname qatarliq muhim wastilerde uyghurning musulmanliqini éliship qalghan ademdek eskertiwerseng, toghra we ilmiy bolmaydu, biz unche qilip ketmisekmu bashqilar bizning musulmanliqimizni, türüklikimizni obdan chüshinidu qerindashlirim…

Musulmanni uyghurgha qanche köp qoshup qoysanglar yügürep kilidighan ademler shunche köpiyip baridighandek, bek chong ish qiliwétip barghandek, shu arqiliq udul jennetke baridighan biletke ige bolup qalghandek sadda oylaydikensiler.bu qilghininglar milliy exlaqimizghimu, musulmandarchiliq exlaqimizghimu toghra kelmeydu! Suni singen yerge sep, deptiken konilar! Pütün dunyadiki musulmanlarmu silerning qiliwatqan, kishini bizar qilidighan bu exlaqsizliqinglardin bizar bolughluq! Biz hazir bashqa bir pilanitta emes milletler, medeniyetler we dinlar öz-ara hürmet we yol qoyush asasida tinch, inaq we dostane arliship yashaydighan bir sistima berpa qiliniwatan, pütkül insaniyetke ortaq mensup bolghan yer sharida yashawatimiz! Özimizning peylining yamanliqidin, dunya qarishimizning toghra emeslikidin, niyitimizning dorust bolmasliqidin, medeniyet we ang sewiye tereptin bekla arqida qalghanliqimizdin haywandinmu éghir xorluqqa qalduq! Nadanliqtin, xurapiyliqtin we esebbiyliktin waqtida waz kechmey, béshimizgha apet yamghuri yaghqanda chare-tedbirsiz, bash-panahsiz halda halaket déngizigha gheriq bolduq. Dunyagha béshimizgha bala bolghan xitayni kapir, dep datliduq, qungimizni qisip wetenni azat qilimiz, démey kapirlargha qarshi jihat qilimiz, déduq, halimizgha béqip uyghuristan dimey, qérindash xeliqlerning erwayini uchurup sherqiy türkistan, ummu yetmidi türkistan üchün, dep gélimiz yirtilghudek nale-peryat qiptuq, dindashlar, qerindashlar, xoshnilar, gheyri musulman teqdirdashlar bizdin yüz chewridi! Biz bayraq qilip kötürüp chiqqan milliy musteqilliq kürishi diniy esebiylik, térrorizim we xelqara islamiy jihatning sayisida qalsa, xelqara jemiyet bolupmu xoshna eller qazaqistan, qirghizistan, tajikistan, üzbekistan hetta afaghanistan qatarliqlarmu bizge qarshi xitay meydanida menggülük turidu. Wetinimzde yashaydighan qerindash xeliqler, bashqa dingha ishinidighanlar we özimizning ichidiki diniy radikalizimni yaqilimaydighan démokiratchilarmu inqilawimizgha düshmen bolidu. Bizning kötüriwalghan diniy we érqiy tüsi qoyuq bolghan dinim islam, wetinim sherqiy türkistan, düshminim dinsiz kapirlar deydighan, islam sheriyetchilikini teshebbus qilidighan xata édi’ologiyimiz qérindash türkiy xeliqlerni uyghurlar sherqiy türkistan dep bir dewlet qursa kingeymichilik qilidiken, digen tuyghigha kéltürüp qoydi. Xitay bashliq pütkül dunyadiki tereqqiy qilghan we tereqqiy qiliwatqan gheyri musulman milletlerni, uyghurning meqsidi milliy azatliq we milliy musteqilliq emes, gheyri islami milletlerni yer sharidin yoq qilishtin ibaret jihadiy heriket oxshaydu, dep oylandurup qoydi, shunga beshimizgha kéliwataqan belayi-qazalargha her reng her iriqtiki, oxshimighan medeniyet we dinlardiki pütkül insaniyet köz qirinimu salmidi, salmaywatidu we mushundaq kétiwerse hem bundin kéyinmu hergiz salmaydu! Dunya xelqi türkiy ulustin bolghan uyghurlarning ming yildin béri musulman millet ikenlikini siler dimisenglarmu obdan bilidu. Emma insaniyet uyghurgha musulman bolghanliqi üchün emes, awal janabiy allahning iradisi andin uyghurlarmu adem eleyhissalamning ewladi bolghanliqi üchün hisdashliq qilidu we yardem qilidu.gherip dunyasining yillardin beri musulman dise alargiy bolidighan hagha kelip qalghanliqini bilip turup, öz millitinglargha musulman dégen süpetni olturghan qopqan hemmila yerde küchep chaplap méngishinglarning zadi millitimiz üchün nime paydisi? Shu arqiliq siler nime ish qilmaqchi?!Uyghurlarning meselisi hazir peqet musulmanlarningla meselisi emes, resmiy shekilde oylighanda pütkül insaniyetning mushu esirdiki éghir tiragédiyesidur!

Dunyada biz uyghurlardinmu burun musulman bolghan nurghun esil xeliqler bar. Ular nege barsa, nede tursa dinni sörep yürmeydu. Ular erep musulmanliri, marako musulmanliri, misir musulmanliri, iran musulmanliri, se’udi musulmanliri, iraq musulmanliri, süriye musulmanliri, pakistan musulmanliri, dep yazmaydu.hetta bizdin teximu teqwa türükler, üzbekler we afghanlarmu özining millitining aldi yaki keynige palan musulmanliri dep yazmaydu. Qazaq, qirghiz we türükmen qatarliq qan-qerindashlar hem shundaq! Bashqa türkiy xeliqlerning hemmisi bizge qarighanda bu meselige aqilane tewrendi. Peqet biz uyghurlarla özimizning ejdatlardin miras qalghan shanliq yolimizdin adiship kettuq!

Körünishte biz hemmini toghra qilghandek körüniwatimiz. Diniy we musulmanliq konisidiki ishlirimiz ghayet normal ketiwatidu bizche. Biz hemmini toghra qiliwatqandek oylaymizu, ishlirimiz tetürisige ketiwatidu! Biz bir qarisa bir obdanla hichkishidin qalghuchiliki yoq eqilliq bir millet.emma bizge qandaq bala tegdi bilmidim, bashqa qilidighan hichqandaq ish yoqtekla, beziler qongni yuyupmu, yuymaymu din toghriliq gep qilip, oltursimu qopsimu din toghriliq gep qilip, xosh yaqsimu yaqmisimu din toghriliq gep qilip xuddi jennetning achquchini tutup turghan melektek gidiyip, peyghemberdek pesh qilip dinning, muqeddes kitawimizning we ayetlerningmu inawitini töküp boldi! Bu yaman aqiwet diniy maripning penniy ma’ariptin ayrilip ketkenliki sewep boliwatidu! Dinimiz islam bilen rehbirimiz quran xelqimizning ikki alemlik hayatining kam bolsa bolmaydighan temel soghurtisidur! Quraniy kerimni oqupla qoymay, insanni bilim élishqa, tereqqiyatqa we hür hayatqa bashlaydighan, shanliq islam pelesepisi bilenmu qedemmu-qedem tonushup chiqishimiz lazim! Biz diniy étiqat we milliy roh meseliside altun´gha dessep turup tilemchilik qiliwatqan bichare diwanigha oxshap qalduq! Hazir bizning diniy ma’aripimizda we diniy murasimlirimizda milliy medeniyitimizning shanliq tarixi, hazirqi zaman meripetchilik iddiysi hergiz tilgha élinmaydu!Mekteplirimizde we a’ilelirimizde dinimiz we diniy eqidimiz saghlam qaynaqtin örgütülmeydu! Tarixta millitimiz islam dini bilen shereplengendin kéyin mukemmelleshken, dunyawiylashqan we dewir rohigha xas halda zamaniwiylashqan! Mu’ellisep hazir biz ilim-irfan we tereqqiyatda we eqidiwiy hallarda toghra yolimizdin uzaq bolghan chikinish halitide turiwatimiz! Biz milliy, siyasiy we medeniy jehettin qeddimizni tiklesh üchün milliy tepekkur jehettin toluq oyghunishimiz lazim! Tariximizda dinmizni asasiy baza qilghan milliy medeniyitimiz el-frabiy, ebin-china, yüsüp xas hajip, jalaliddin rumi, muhammet el-xarazimiy, ahmet yessewiy we alishir newayi dek alemshomul zatlarni yitishtürgen bolsimu, bugünki kündiki milliy tepekkurimiz diniy eqidilirimizni medeniy-ma’arip, ilim-irfan, tereqqiyat we insaniy jümlidin milliy güllünishke tamamen zit qilip qoydi! Gherip dunyasining ilim-pen, edebiyat-sennet, téxnologiye we méxaynikta bugünkidek güllinip kétishige yol échip bergen islam we islam pelesepisini özimizdin bolghan alim-ölümalarning yitekchilikide kündülük hayatimizgha, siyasiy küreshlirimizge ilmiy we ijabiy shekilde janliq tedbiqlinishi lazim!

Millitimiz, medeniyitimiz, dinmiz islam, islam pelesepisi qatarliqlardin bashlanghuch sewiyesimu bolmighan, millitimiz we dinimizdiki heqiqetlerni eqelliy derijidemu bilmeydighan qara qursaq dewetchiler islamni we quraniy kerimni ilim-pendin, meripettin, tereqqiyattin birtereplime we dogma halda xelqimizge tebligh qilip, dinniy eqidini ilim-pen´ge, ilim-penni meniwiy medeniyetke, medeniyetni milletke, milletni tereqqiyatqa qarshi qilip qoydi! Mingisi jahilliq, xurapatliq we bidi’et bilen tolup ketken jahil nadanlar riqabet, xiris we yoqulush tehditige duchkelgen bu milletning milliy mawjutluq, hür hayat we musteqilliq küreshlirige bolghan intilishlirini tosup, büyük ghayeler üchün küresh qilishni oylaydighan awam-puqralarning méngisini sarang qiliwetti! Bu heqiqet, adalet we hüriyetke qarshi hadise xuddi din bilen qorqutup, quran bilen urup ming yillardin béri musulmanliqni yashawatqan uyghuristanliqlarni yiqitiwetkendekla köngülni ghesh qilidighan bir bexitsizlik boldi!

Boldi bes, köngüllerdikini bilgüchi bir allahdur! Biz bugünki riyal dunyada duch kelgen jiddiy meseliler heqqide dunyawiy sewiyede oylaydighan zaman keldi! Millet öley dep qaldi, quruq gepni az qilip, millitingge paydiliq emeliy ish qilsang eshu sawap, teqwaliq we ibadettur!Biz toxtimay birlik, ittipaqliq we qérindashliqni tekitlewatqan bilen ortaq yol, pilan we ghaye bolmighachqa birlishelmeywatimiz, küchlinelmeywatimiz we ghelbe qilalmaywatimiz! Biz awal bir pikirge, bir yolgha, bir ghayige toplinishni ishqa ashurayli!

Birlishishitin kéyinki muhim mesile pütün dunya xelqining diqqitini insaniyetning bir parchisi hesaplinidighan, zulum we yoqulup ketish tehditige duch kelgen, eziliwatqan uyghur we qerindashliridin ibaret wetini xitay teripidin mustemlikige tutulghan etnik topluqqa qaritishtur! Xitayning insanliqqa qarshi wehshiy jinayetlirini hür dunyagha anglitishtur! Qérindashlirim millitimiz ajayip qabiliyi’etlik diniy zatlarni we bilimlik ölimalarni yitishtürüp chiqti. Millitimizning ulardek bir dewir qabiliyetlik ademler topini yitüshtürüp chiqishi asan bolmidi.xitay dinimizdin, etiqadimizdin we weten-milletke qiliwatqan xizmitimizdin ustiliq bilen paydilinip, bizni diniy esebiylik, eqidiwiy térror we xelqaraliq jihatqa baghlap turup buzek qiliwatidu.qérindashlar diniy bilimimizni, eqidiwiy iqtidarimizni we teqwaliq talantimizni xitayning millitimizge qaratqan süyqestlirini tarmar qilish üchün aqilanilik bilen ishliteyli! Dunyada teqwaliq we musulmandarchiliq exlaqining nahayiti köp örnekliri bar! Biz nurghun esil musulman milletlerni we katta diniy alimlarni körduq we toniduq! Ularning ichidin bizning bezi chala mollirimizgha oxshash din bilen adem uridighan, quran bilen ademge tehdit salidighan, özining allah yaratqan tilida sözlimey, özimu uqmaydighan quran tilida, hich bolmighanda ademler peqetla chüshenmeydighan shekilde uzaq duwani qilip, ademlerni dindin, allahning toghra yolidin zeriktüridighanlarini az körduq! Bizdin chiqqan chala mollilar herqandaq yerde qilghuliqini qilip, sorun tallimay xuddi kommenistik partiyening siyasiy yighinlirini xitay rehberlirining sözliridn üzünde élip yighin achqandek, diniy kitaplardin awam chüshenmeydighan tillarda bashqa milletke gep qiliwatqandek shekilde wehez-nesihet qiliwérip, bu bayqushlarning özining allah bergen milliyche tili yoqmudu, dewatqanlirini bilmeydighanlargha u xil shekilde bayan qilishning ehmiyiti nime degüzüp qoyidu! Bizning her türlük pa’aliyetlirimizge qatniship qalghan musulman we gheyri musulmanlar bu halitimizge qarap, yaqisini tutup towa diyishke mejbur bolidu hemde jimjitla biz bilen amal bar yene bir qetimliq eshundaq ammiwiy pa’aliyetlerge qatnishishtin yaltiyidighan bolup qalidu!

Biz ish qilsaq toghrisini qilayli, insaniyet bizge yardem qilsa bizning musulman bolghanliqimiz üchün yardem qilmaydu, uyghur digen bir milletni, medeniyitini, örpi-adetlirini, til-yeziqini, insaniy qedri-qimmitini qutulduriwelish üchün yardem qilidu! Qerindashlirim wetinimizni, millitimizni, milliy medeniyitimizni we shereplik islam dinimizni qutulduriwalayli deydikenmiz, kallimizni azraq silkiwiteyli eziz millitimizning kütkinini qilayli, mezlum xelqimizning düshminini emes, pütkül yer sharida bir bolsimu dostini köpeyteyli! Biz uyghurlardin we islamiy eqidimizdin nepretlinidighanlarni emes, esil exlaqiy peziletlirimiz arqiliq, bizni yaxshi körüdighanlarni köpeyteyli! Janabiy allah biz uningdin kütkenni, pütkül alem üchün, insaniyet üchünmu arzu qilsaq, biz üchün ilgiri taqilip turghan tilsim ishiklerni bashqidin echiwitidu!

Hazir allahning adalet qamchisi gheriptiki sana’etleshken qudretlik milletlerning qolida, ilgiri bu qamcha ejdatlirimizning qolida idi. Adalet qamchisini allahim adil bolalaydighanlarning qoligha tutquzidu! Biz zulum astidiki bir xeliq bolush süpitimiz bilen dunyagha, insaniyetke, medeniyet we dinlargha adil köz bilen qarayli! Din allah bilen bende ottursidiki ishtur! Hergizmu musulmanlar yaki musulman milletler bilen reb ottursidiki ish emestur! Allah muqeddes kitaplarni yollap insanlarni qanche ming yildin beri agahlandurdi. Din we eqide yolida toghra qilghanlar mukapatlinidu, xata qilghanlar jazalinidu. Emma xata bilen toghrini ayriydighan sotchi biz uyghurekler emes!

Xulasiligende bizni xudayim ayrim bir millet qilip yaratti. Bizning qanche ming yilliq medeniyitimiz xudaning bizge bergen amaniti. Bizning islamdin ibaret bir dinimiz bar. Biz qul bolush üchün yaritilmighan! Qérindashlirim milliy alahiyidlikimizning, milliy medeniyitimizning, milliy medeniyitimiz bilen qan bilen göshtek kiriship ketken diniy étiqadimizning normisini bashqilarning közige qarap emes, xelqara siyasiy atmospuragha, düshmenlirimizning alahiyidiliklirige, özimizning milliy we rayon xaraktirliq éhtiyajlirigha qarap békitip, millitimiznimu, medeniyitimiznimu, qutluq dinimiznimu we siyasiy heq-hoquqlirimiznimu qoghdap qalalaymiz! Bu büyük meqsetke yétishte siyaset bilen din meselisini milliy inqilap logikisigha zit qilip qoymasliqimiz,bir kishining yaki bir goruppa kishining pikirini pütün bir milletke mal qilip qoyushtin saqlinishimiz kérek!Diniy esebiylikni, radikal dinchiliqni we kapirlargha qarshi jihatni teshebbus qilidighanlar xitayning uyghurlarni xelqara sehnilerde qarilishigha bolishigha purset tughdurup bergendin bashqa xitayning bir tal tükini tewretmidi.bu arqa körünishi qarangghuluq alimige chétilidighan aghzidin allah bilen quran chüshmeydighan ademlerde pütkül insaniyetke jümlidin qan-qérindashlirigha bolghan semimiyet, sadaqet we söygü bolmisa, ularni qandaqmu musulman digili bolsun!

Hazir dunyadiki nurghun xeliqler bizning teqqi-turiqimizgha qarap, kichikkine beshimizgha diniy esebiylik, islamiy radikalizim we xelqara jihadizimning qalpiqini yarashmisimu eplep-seplep keydürüp qoydi. Biz béshimizgha chong kélip qalghan we bizge hergiz yarashmaydighan bu üch qalpaqni yene singayan bolup ketse yene tüzep qoyup, qoyghan tutqinigha ige bolalmaydighan ebgahlardek adem köp kochilarda aylinip yüriwatimiz! Xuddi ölgisi kelgen haywan yerge kömüglük turghan qapqanni purap-yildap tépip kélip öz ayaqliri bilen dessigendek ish qiliwatidu bezi eqli gejgisige ötüp qalghan agha’iniler! Uyghur milliti térrorchi emes, térrorchilar hem uyghur millitige hichqachan wekillik qilalmaydu! Din bilen siyasetni yaman gherez bilen birleshtürüsh, medeniyet we enene bilen terrorizimni arlashturiwetish, ezilishke qarshi küreshni xelqara jihatqa baghlap qoyush qatarliq jinayetlerni ishlewatqanlar bizdin emestur! Hemmidin muhimi xitayning shereplik dinimizni radikalizim bilen, milliy inqilawimizni térrorizim bilen, quralliq küreshlirimizni xelqara jihadizim bilen baghlap qoyishidin qettiy saqlinishimiz lazim! Shundaq qilalisaq edi’ologiyemiz, inqilawimiz we ghayimizde xelqaraliq qeliplashqan pirinsip we ölchemlerge tayanghan bolimiz hemde sep-seplerde xuda xalisa xitaylarni meghlup qilimiz!

Milliy inqilap ghelbe qilmidi dégenlik, peqet millet we milliy medeniyetla emes, kölimi ikki milyon kuwadirat kélometir kelidighan ata miras bay wetinimizde muqeddes islam dinimu yoqaldi, degenlik bolidu! Shuni unutmasliqimiz lazimki, uyghur milliti bolmisa uyghuristanda islam dinimu’i bolmaydu! Islamni, milliy medeniyitimizni we millitimizni qoghdap qélish pewquladde segeklik telep qilidighan éghir emma qiyin xizmettur! Insan oghli weten-milletimge allahning raziliqi üchün yaxshiliq qiliwatimen dep oylap ish qilip, yamanliq qilip salsa bu rabbimizning neziride chong gunah bolidu! Diqqet qilayli qérindashlirim, birlikte izdinip toghra yolni tapayli!

 

Ende

23.06.2018 Germaniye

 

 

 

 

Axirqi söz

 

Biz uyghurlar asasliqi Yawropa érqining sherqiy oral gorupisi, teklimakan-perghane tipigha kiridighan , qismen monghul qan tipidiki jessur atliq qebililerning alahiyidilikinimu özige yughurup, mujessemlep kelgen bir qedimiy millet! Millitimiz til jehettin oral-altay til sistemisi, türkiy tillar a’ilisi we shuningdek hun-oghuz tilliri goruppisigha tewe bolghan, öz-til yéziqi bilen miladidin qanche ming yil ilgirila güllengen sheher medeniyitige qedem qoyghan, ming yillardin béri awropa we babilon medeniyitini özining ata miras medeniyitige aqilanilik bilen sintizlap, milliy we étnik mawjutliqini künimizgiche qoghdap kelgen, tirishchan, emgekchan we küreshchan tengritagh ademlirining kéyinki ewladidur.

 

Ejdatlirimiz künimizgiche bolghan uzaq tarixiy tereqqiyat jeryanida oxshimighan dinlargha étiqat qilip hemde oxshimighan yéziqlarni qollinip kelgen bolsimu, hich waqit tilidin, enenisidin we örpi-adetliridin waz kechmey tarixning boran-chapqunlirida milliy medeniyitini diniy bayraqlarning astida pem-paraset bilen qoghdap kelgen.

 

Aqil ejdatlirimiz milliy kimliki we milliy medeniyitini bir-amallarni qilip, her-türlük chare tedbirler bilen qoghdap qalmighan bolsa alla burun millitimizning quyruqinimu qum bésip bolghan, tarix sehipilliridin millet bolush süpitide hazirghiche yoqulup ketken minglighan xeliqlerdek öchüp ketken bolattuq! Awal xudaning iradisi bilen andin qalsa ejdatlirimizning japaliq küreshliri netijiside bugüngiche milliy mawjutluqimizni saqlap kéliwatqanliqimizning özi allahning iradisidur!!! Hala bugünki kün´ge kelgende qanche ming yilliq milliy medeniyitimiz we milliy mawjutliqimiz kütülmigende ichkiy we tashqiy tereptin éghir tehditke duch kelmekte!

 

Milliy hakimiyitimizdin mehrum qalghan kiyinki ikki yüz yil biz üchün dewlettinla emes milliy jasaret, medeniyet udumi, insaniy xaraktér we kishlik qedri-qimmettin ayrilghan nomusluq bir dewir boldi. Bu ikki esirdin artuq waqitta milliy hayatimiz unutulghisiz achichiq tragédiyeler bilen toshup ketti. Ma’aripta arqida qalduq, medeniyette chékinduq, diniy eqidimizdin yatlashtuq. Hazir bizni medeniyetlik bir millet dise bolamdu? Yaq! Hazir bizni kolliktip sapasi yoquri millet dise bolamdu? Yaq! Hazir bizni zamaniwiy millet dise bolamdu? Yaq! Bashqa biz anche nezer-güzirimizge ilmaydighan xeliqlerningmu hali bizdin qat-qat yaxshi bolup ketti!

 

Biz nimishqa bundaq milliy ahanetning ichide qalduq?! Nime üchün bunchiwala chékinip kettuq? Nime üchün tégi pes, qul bir bir milletning ewlatlirigha mustemlike bolup qalduq? Buning jawabi addiy. Bundaq bolishidiki asasliq sewep meniwiy böhran we diniy étiqattiki bidi’etchiliktur! Eger biz yumshaq ilimlargha yeni sotsiyal penlerge tebiypenlerni, pelesepege edebiyat-sennetni, hüner-sennetke pen we téxnologiyeni pilanliq qoshup telim-terbiyege zamaniwiy métodlarni birleshtürüp lebiral bir yolda mangalighan bolsaq uyghur seyidiye xaqanliqi, uyghur qeshqeriye dewliti we axirqi sherqiy türkistan jumhuriyetliri nabut bolup ketmigen bolatti.

 

Biz uyghurlar kiyinki ikki esirde ilim-irfandin uzaq, bidi’et we xurapatqa yéqin yashiduq! Biz uyghurlar dewletsiz qalghan kündin bashlap xuddi urundi-soqundi bolup yashaydighan yétim balilardekla bolup qalduq. Bizning milliy xaraktérimiz özgirep özimizge oxshimayla qalduq.

 

Biz uyghurlar bir pütün millet bolush süpitimiz bilen démisimu öz-ara sözide turmaydighan, öz-ara lewzimizni qoghdimaydighan, öz-ara amanetke asanla bir texse leghmen sewebidin xiyanet qilidighan, öz-ara wedige azghina menpe’etni dep wapa qilmaydighan, öz-ara hüner-sennet we tarazida saxtikarliq qilidighan, öz-ara dostluq we qandashliqqa sadaqet körsetmeydighan, weten-millet üchün heqiqiy insandek pidakarliq körsetmeydighan bolup qalduq! Kichik ishlirimizdin tartip chong ishlirimizghiche saxtikarliq, riyakarliq we shexsiyetchilik arliship ketidighan bolup qalduq! Bundaq bir millet qandaqmu awal özining rohiy dunyasidiki andin riyal dunyadiki düshmenliri üstidin ongayla ghalip kelsun?!

 

Biz hazir insaniyet tarixida kam uchraydighan éghir kirzis ichide turiwatimiz. Kélip chiqqan yaman aqiwetler asasliq milliy heq-hoquqlirimizning yéterlik bolmighanliqidin kélip chiqiwatidu. Bizning qolimizda milletning chong ishlirini bir terep qilidighan qanuniy, iqtisadiy we siyasiy heq-hoquqlar bolmastin nöwettiki ahanettin qurtulalmaymiz! Bu tiragédiyelik halimiz tashqiy düshmenlerning sewebidinla emes, rohiy dunyasimizdiki éghir pissixik késellerning sewbidin kélip chiqti. Biz meniwiy jehettin buzulup, niyitimiz qaridap, iradimiz milliy shan-sheripimizge asiyliq qilidighan derijige yetkende, meghlubiyetke öz ayaqlirimiz bilen kirip kelduq! Öz hakimiyitimizdin narazi bolup, düshmenning qapqinigha dessigen kündin bashlap ishimiz tetürisige qarap mangdi. Xitaylar eslide bizni bilmeyti, biz uni öz ayiqimiz bilen wetenge bashlap chiqip, hichqandaq millet yer sharida duch kélip baqmighan milliy rezalet ichide charesizlik ichide qalduq!

 

Milliy édi’ologiyesi yaralanghan millet meghlubiyetke mehkum bolghan millettur! Wetinimizde munghul istilasidin kéyin peyda bolghan teriqetchilik, sülük tutush, terkiy-dunyachiliq we jerriy samagha birilip, mederes we jamiylerni weyran qilidighan azghun éqimning tesiri bilen, millitimiz bugünkidek tarixta kam uchraydighan ziddiyetlerning ichige patti. Millitimiz riyal dunyada arqa-arqidin peyda bolghan qiyinchiliqlarni hel qilishning ornigha xuddi bugünkidek axiri chiqmaydighan xurapy mu’emmalarning we ziddiyetlerning ichige örmüchük torigha matilip qalghandek qamilip qélip, milliy teqdirige ejellik tesir körsetken eshu ghepletlik uyqidin oyghinalmayla özini qulluq dunyasida kördi. Bizde yamrap ketken xurapatliq, horunluq, qashshaqliq, rohiy ghalibiyetchilik, heddidin ashqan rohbanliq, hesetxorluq, ichi tarliq, körelmeslik, shöhretpereslik, achközlük, menmenchilik, qizilközlük, pétishalmasliq axiri béshimizgha chiqti. Bashqa milletler bir yerge kelse öz-ara biri birini yüleydu, qollaydu, biz bir yerge kelsek öz-ara bir-birimizning hulini kolaymiz we putlaymiz we pétishalmaymiz! Biz özimizni paturmighanning tashayinda xoshnilirimizni, bashqa dinlardikilerni, bashqa medeniyetlerni öch körimiz. Biz telim-terbiye we a’iliwiy marip jehetlerde nimilerni ketküzüp qoyduq birnerse démek qiyin. Bizning tepekkurimizdin, kishlik we dunya qarishimizdin mesele chiqti. Özimiz allaburun chiqiwatqan taghdin sirilip chüshüp ketken bexitsizler turup, yer sharining chaqi xuddi bizning iradimiz bilen chrgileydighandek saddalarche, güdeklerche we balilarche pikir qilimiz! Özimizning ne halgha chüshüp qalghanliqimizni bilmigenni az dep, teqdirdash xeliqlerni, xoshna ellerni, téximu kéngeytip éyitsaq bir pütün dunyani chüshenmeymiz. Biz bir yanda dunya bashqa terepte bolup qaldi! Boptula mustemlike milletlerni, jümlidin ademni shundaq diwengleshtüriwitidikenmu deyli, emma hür dunyada 100 yil yashighanlirimizmu teklimakandiki eski xarabiliktin hazirla qomuriwélinghandek kona, iptidayi we bikinme halette yashawatimiz. Wetendikiler yoq imkanlarning ichide möjizewiy qurulishlarni élip bérishning ornigha barghanche xurapiyliship, qarangghuluq we xitay zulmiti qaplap ketken meniwiyitimizni meghlubiyetdin qurtuldurup qélish u yaqta tursun, xitaygha hemkarlishiwatqanliqi kishini échinduridu!

 

Tilimizni xitay emes eng awal özimiz yoq qilduq. Mekteplirimizni xitay emes eng awal özimiz taqiduq. Milliy a’utonomiylik heq-hoquqlirimizdin xitaylar bizni mehrum qilmay turup eng awal özimiz waz kechtuq. Meschitlerni, milliy örpi-adetlirimizni, eneniwiy diniy qayide yosunlirini bashta xitaylar emes atalmish xitayist mollilar eng awal inkar qilishti. Pütün dunya xelqi özining medeniyiti we milliy mawjutliqi üchün jiddiy küresh qiliwatqan peyitlerde wetendiki we hür dunyadiki xelqimizning milletning ussighan yérige baralmay, xitayning quchiqida hangwaqtiliq qilip, hazirghiche olturghanliqimizning özi bizning ortaq emel qilidighan bir milliy sistemida qanche yüz yilliq meniwiy imaret berpa qilalmighanliqimizning pakitliq alamitidur!

 

Biz uyghurlar özimizni, tariximizni we özimizning milliy alahiyidilikimizni toluq bilmigenlikimizni az dep ata düshminimiz bolghan xitaylarni zaman bizge teqezza qilidighan derijide chüshenmeymiz.xitaylargha mustemlike hayatimizda tutqan pozitsiyimiz wetini tajawuz astida qalghan bir milletning basmichilargha tutqan pozitsiyisi emes, del méhmanlargha tutqan pozitsiye bolup, buni oylighan kishining ichi zeherdek achchiq bolmay qalmaydu!

 

Biz düshmenni untup özimizni, milliy alahiydiliklirimizni we qandashlirimizni yaman körüp yashaydighan bir betbexit milletke aylanduq! Biz uyghurlar üchün eslide özimizni, teqdirdashlirimizni, xoshnalirimizni, insaniyetni we düshminimizni bilish ghelbe qilishimizning deslepki kapaliti ikenliki bilmey, nishe chekken bengidek toxtimay xiyal dunyasida xarmush yashap kelduq!!!

 

Biz uyghurlar xelqarawiy siyasiy, sotsiyal, ma’arip we kultural munasiwetlerning zamaniwiy alahiyidiliklirini, insanlarning diniy étiqadlirining sirliq ichkiy munasiwetlirini we dunya iqtisadining tereqiyati we maddiy bayliqlarning yer sharida qandaq texsim qiliniwatanliqi heqqide téxi deslepki iptidayi chüshenchilerge hem ige emesmiz. Eger yoqarqilarni chüshengen bolsaq her türlük mu’esesilerimiz bashqiche, ziyalilirimiz ziyaligha, baylirimiz baygha we ölimalirimiz ölimagha oxshayti-de pütkül jemiyitimizde alahiyde bir güllinish weziyiti barliqqa keletti, xitaylar hem mezlum xelqimizni, dunya xelqini qaritip qoyup bundaq ochuqtin-ochuq buzek qilalmayti!

 

Biz arqida qalduq, biz oyghunishimiz lazim, biz tehlike astida qalghan xelqimizni awal özimizni, bizni nabut qiliwatqan sheytinimizdin azat qilishimiz, andin saghlam jemiyet berpa qilishimiz axirida toplighan bilim we tejirbiler asasida eziz milletimizning ang sewiyesini yoquri kötürüshimiz hemde oxshash waqitta düshmenning bizge qaratqan siyasiy, pissixikiwiy, iqtisadiy we déplomatiy qatarliq tereplerdiki hujumlirigha ejellik zerbilerni bireleydighan projekitlarni deslepki qedemde pilanlishimiz, yolgha qoyishimiz lazim!

 

Biz bu xitay mustemlikisi astidaki jehennemge oxshaydighan hayattin qurtulup kétishni meqset qilghan bolsaq aldi bilen bedinimizni munchida yuyup pakizlighandek, meniwiyitimizni dunyaning eqelliy ölchimige yétidighan derijide tazilishimiz we eshu ulugh küreshke hazirlishimiz lazim! Milliy meniwiyitimizdiki yoqarda tilgha élinghan meynetchilikler we chuwalchaqliqlar tüzelmeydiken, bizni herqandaq küch bu mudhish baladin hergizmu qutulduriwalalmaydu! Mustemlike hayatimiz bizning millitimizni mingisi yaxshi ishlimeydighan, put-qolining herkiti jayida emes, oy-pikirini, tepekurini we kolliktip yashash sheklini konturul qilalmaydighan halgha chüshürüp amalsizliq chölige tashliwetti. Hazirqi halitimiz bilen qedimiy medeniyetni quchaqlap yatqan, qulida quraniy kerimi turup, aldida peyghember ependimizdin miras qalghan shanliq yol turup yene yol tapalmighan méyip ademler topigha oxshaydu!

 

Biz uyghurlar özimizni uyghur deymiz nime üchün uyghurgha oxshimay qalduq?! Biz uyghurlar özimizni türük érqidin deymiz, nime üchün türüklerge oxshimay qalduq?! Biz uyghurlar özimizni musulman deymiz nimishqa heqiqi musulmanlargha oxshimay qalduq?! Biz uyghurlar özimizni hezriti adem ataning ewladi, ibrahim eleyhisalamning warisliri, hezreti muhemmetning ümmetliri deymiz, nime’ishqa hür milletlerge oxshimay qalduq?!Biz milliy alahiyidilikimizge, milliy medeniyitimizge, shereplik dinimizgha yarishidighan bir millet bolushtin mehrum qalduq!

 

Biz özimizni özimiz qurtuldurushni meqset we ghaye qilidikenmiz uhalda shexsiy we kolliktip qiyapitimizni ilghar milletlerge bir sélishturup béqip, artuqchiliqimiz bolsa zamaniwiylashturup, kamchiliqimiz bolsa qedemmu-qedem we tediriji pilanliq we körünerlik özgertishimiz, islahat qilishimiz lazim! Biz xitayni yengish üchün aldi bilen kolliktip we shexsiy éngimizdiki artuqchiliq we kemchiliklerni akademiki sewiyede küzütüp ilmiy, pilanliq, programmiliq we sistimiliq shekilde shexistin tartip a’iligiche, a’ilidin tartip jemiyetkiche, jemiyettin tartip bir pütün milletning ortaq gewdisigiche omumlashturup tetqiq qilip, milletni qudret tapquzush üchün 07 yashtin 70 yashqiche özige yarisha tirishish projektini kün tertipke qoyishimiz lazim. Bu ish bekla kéchikip ketti, yene kéchikip ketse emdi millet yoqilidu!

 

Hemmimiz kishlik xaraktirimiz, kolliktip pissixikimiz, milliy we diniy enenilirimizni aktip weziyetke uyghun islahat qilmisaq bolmaydu.biz hazirqi dunyaning alahiyidiliklirini, ittipaqdashlirimiz we dostlirimizni, düshmenlirimiz we reqiplirimizni estayidil tonup chiqip, andin weziyetke, dewirge we imkanlirimizgha layiq pilan, program we projekitlarni tüzüshimiz lazim! Biz özimizge özimiz ishengendin bashqa, dunya xelqimu bizge ishench, ümüt baghliyalaydighan bolsun!

 

Biz uyghur akadémiklar özimizni ziyali deymiz nimishqa heqiqi ziyali gha oxshimay qalduq?!Biz uyghur diniy zatlar özimizni ölima deymiz nimishqa heqiqi ölima gha oxshimay qalduq?!Biz uyghur teshkilatchilar özimizni siyasetchi deymiz nimishqa heqiqi siyasetchi gha oxshimay qalduq?! Nimishqa bizdin chiqqan edipler edipke oxshimaydu?! Nimishqa bizdin chiqqan mutleq köp sha’irlar zeypanigha oxshaydu, bezen yazghuchilar bolsa lamzellige! Bu alimlar alimliqini qilarmish, bu baylar sodisini qilarmish, bu edipler sap sennet üchün yazarmish. Bular wetenni düshmendin azat qilish xeliqning ishi dep, xeliq qozghalghanda pit yortqanning ichide yashap keldi. Chet-ellerde bolsa milliti üchün emes insaniyet üchün küresh qilimiz deydighan exmaqlarni bir kala millet uyxghurlardin tapqili bolidu! Nime digen qorqunchluq künge qalghan xelq bu? Bayliri, bilimlikliri, ölimaliri we siyasetchilliri xelqning qozghulup özini azat qilishini kütüp yatidighan!

 

Bundaq bolishidaki sewep biz özimizni uyghur deduq emma ejdatlarning qaldurup ketken meniwiy miraslirigha sadiq bolalmiduq, biz özimizni musulman déduq emma oy-xiyal we ish-herikette quraniy kerim, hedis we musulmanliq exlaqigha yalghandin egeshtuq. Bizde weten we milletke, medeniyetke, edebiyat we sennetke shundaqla hüner- kesipke bolghan semimiyet yoqaldi. Qandashliqimiz, dindashliqimiz, ata-balaliq munasiwitimiz, er-xotunluq ilishkimiz, qewmi-qérindashliq béghimiz, yurtdashliq rishtimiz, kesipdashliq rohimiz hemde eqidiwiy munasiwetlirimizde söygü, semimiyet we sadaqettin söz achqili bolmaydighan derijige yetti. Bir milletning hür yashishining we öz hakimiyetlirini menggülük yashnitishning yoqarqi xususiyetler bilen jiddiy alaqisi bar! Meniwiy dunyasi saghlam bolmighan bir milletning siyasiy, iqtisadiy, kultural, diniy we axbarat erkinliki bolmaydu!Bu heqliri yoq bolghan bir milletning zaten milliy hakimiyitimu bolmaydu!

 

Ejdatlirimiz tarixta 16 din artuq émparaturluq qurghan. Uyghurlar qurghan bezi dewletler 1000-1500 yil ömür körgen.nimishqa? Jawabi addiy bolup, u chaghda uyghurlar medeniyette, ma’aripta we téxnilogiyede, pelesepe we edebiyat-sennette güllengen weziyette idi. Mana emdi uyghurning shemsherdek kisidighan qilich, palta we pichaqlirining körliship, sudin ötüp laynimu kiselmeydighan bolup qélishidin nurghun nersini körüwalghili bolidu.

 

Bizning hakimiyetlirimiz yoq bolushtin awal biz hazirqi erep millitidek bolup qlghaniduq! Dewlitimizdin yat milletning dewletlirini, öz hökümdarlirimizdin yat milletning zalimlirini, öz hakimiyitimizdin düshmen milletning hökümetlirini ela körettuq. Özimizdin, sa’adetmen hayatimizdin memnun emes halda dewlitimizge ghum saqlap axiri kelgen yérimiz mushu! Appaq xoja we uning murtlirining bir dewletni yiqitip, wetenni ikki esirdinmu köp dawamlishidighan qebristanliqqa aylanduriwetkenliki bizning zeyipleshken milliy xaraktérimizdin qaynaqlanghan tiragédiyedur! Biz hazirmu oxshashla öz himatchilirigha sadiq bolmaydighan, milletning eng muqeddes nersilirini bir qacha yündige almashturiwétidighan, dostluqqa, qérindashliqqa, qandashliqqa wapa qilmaydighan, pidakar ezemetlerni, yol bashchilarni we qehrimanlarni, qehrimanlarning yürek qéni we issiq jeni bedilige qolgha kelgen ghelbilerni qedirlimeydighan, heqiqi wetenperwer, milletperwer ademlerni periq qilalmaydighan, weten we millet üchün éghir bedellerni töleshtin qorqup, asan yolni we xayinliq métodini tallaydighan bir saxtakar milletke aylinip qalduq! Biz qénimizgha, millitimizge, étiqadimizgha, xelqimizge, ewlatlirimizgha yüz kélelmeydighan halgha chüshüp qalduq!

 

Bizde alim alimgha, ziyali ziyaligha, ölima ölimagha, siyasetchi siyasetchige aylanghan küni meniwiyitimizdiki kesellikler özligidin saqiyishqa bashlaydu! Bizde hazir adettiki ishlardin chong ishlarghiche yalghanchiliq, rengwazliq yamrap ketti. Zulumni düshmen emes eslide özimizge özimiz séliwatimiz. Biz özimizni uyghur deymiz, lekin uyghurgha oxshimay qalduq, biz özimizni türük deymiz emma türüklerge oxshimay qalduq we biz özimizni musulman deymiz bashta atalmish teqwalirimizdin bashlap adettiki uyghurlarghiche kishlik qarash we dunya qarash jehettin quraniy kerim we hediste teswirlengendek yashashqa orunmaymiz! Bizde yalghan sözlesh, rengwazliq qilish, wediside turmasliq, eplep seplep köwrüktin ötüwelish, adil bolmasliq, dorust bolmasliq we sadaqetsizlik qilish, chonglarni, bilimni we nopuzni depsende qilish, menmenchilik, xushametchilik, wijdansizliq digendek nersilerni asanla tapqili bolidighan bolup ketti.weten we dewlet mana mushundaq bir qatar seweplerdin yiqildi. Biz eger adem bolayli dések biz üchün bek asan.bizde ishlirimizni qaytidin tertipke salayli desek bashqa xeliqlerde yoq köpligen ewzellikler bar. Millitimizni qudret tapquzushta milliy medeniyitimiz diniy itiqadimizni, diniy étiqadimiz milliy medeniyitimizni güllendürüsh üchün til bilen teripligili bolmaydighan ehmiyetke igedur! Düshmenler shunga bizning bu ikki alahiydilikimizdin pilanliq, ilmiy we ijabiy paydilinip kétishimizdin endishe qilidu! Meniwiy miraslar, diniy eqidimiz we ewzel érqiy alahiyidiliklirimiz oyghunishqa, güllinishke we qudret tépishqa hul téshi bolup béreleydu. Bizning milliy oyghunush, milliy heriket we milliy mawjutluqni qoghdash sepirimizde milliy enenelirimizdin beherlinipla qalmay diniy eqidililirimizge dewir royigha uyghun halda ehmiyet bérishmu toghraliqini hergizmu inkar qilghili bolmaydighan muqeddes yoldur!

 

Milliy, diniy we xelqarawiy hadisilerni pishshiqlap ishlesh, hezim qilish we netijige érishish ishini hemme adem kallisigha kelgenni qilmastin, bir merkezdin akadémik pilanlap, shu programma asasida jemiyetning oxshimighan qatlamlirini tertipke sélish lazim!Bizning özimizni tüziwélishta milliy menbeler asasliq rol oynighandin bashqa meniwiyitimzge tiz tesir körsütidighan islamiy eqidiwiy amillarmu intayin aktip rol oynaydu!

 

Islam dini milliy medeniyitimiz bilen yughurulup kolliktip yoshurun éngimizning ayrilmas terkiwi bolup ketti. Al-farabiy, ibin sina, al harezimi, jalalidi’on rumi, ahmet yesiwiy, ahmet yükneki we molla musa sayrami qatarliq ellameler zamanisining din we pen tereptin yétilgen dangliq alimliri idi. Qutatqu bilig, türkiy tillar diwani, alishir newayi hemisesi we nesirdin rabghuzining qisesul enbiya qatarliq yüzligen meshur eserler islam diniy we milliy medeniyitimizning qamlashqan, kélishken we oxshighan dewirliride meydangha keldi. Eqil-parasetlik ejdatlirimiz din bilen milliy medeniyetning ottursidiki nazuk munasiwetni dayim pem ishlitip bir terep qilip kelgen! Ejdatlirimiz köp xil din we yéziq qollinish jeryanida, milliy qediriyetlirimizni shu dewirning aktip bayriqi astida muhapizrt qilghachqa biz yashighan jughrapiyede yüzligen xeliqler tarixning buran chapqunlirida yoq bolup ketti, biz bolsaq hala yashawatimiz! Milliy xususiyetke ige bolup ketken islamiy étiqadimizni uyghur medeniyetimizsiz chüshendürgili bolmighandek, shanliq uyghur medeniyitini islamiy eqidimizsizmu sherhiyligili bolmaydu.

 

Hazir xitaylar we xitay yallanma molliliri chiqip islamni milliy medeniyitimzidin, milliy medeniyitimizni islamdin ayrishqa oruniwatidu.düshmenlirimiz yene ziyalilar bilen ölimalar otursida kilishtürgili bolmaydighan hang peyda qildi. Nimishqa emdi ming yildin beri medeniyet we étiqat meydanimizda yüz bermigen selbiy hadisatlar 21-yüz yilgha kelgende yene tarixning jahalet bilen qaplanghan qarangghuluq yilliridekla su yüzige chiqiwatidu!? Keskinlik bilen éytimizki bu yerde düshmenler bizge qurghan xeterlik istiratigiylik tozaqlar we menbiyini asan periq etkili bolmaydighan süyqestler bar! Jame we meschitlerni allahning öyi, deymiz-ya, undaqta musliman bir qewim allahning gül-giyahliri, ularning wetini bolsa janabiy allahning baghchisidur! Allahning raziliq üchün allahning öyini eziz bilgendek xelqimizni we wetinimizni eziz bilish weten-millet ishini islamgha, islamni weten-millet menpe’etlirige zit qilip qoyiwatqanlargha bérilidighan eng chong jawaptur! Milliy medeniyitimizni islamgha, islamni milliy medeniyitizge zit qilip qoyuwatqanlar birge bolsa islamni milliy güllinishning düshmini dep qarisa, yene birge bolsa dinimizni tar da’iride sheriylep, islamning weten-millet, milliy medeniyet we tereqiyat bilen alaqisi yoq dep qarawatidu!

 

Islamni millitimizning étnik, sotsiyal, iqtisadiy, siyasiy we kultural alahiydiliklirige zit körsütiwatanlar düshmenge sétilghan munapiqlar, qaymuqqan awam we kallisi ishlimeydighan ebgalar bolup, ularning millitimiz we milliy mawjutliqimizgha séliwatqan ziyinini waqtida toxtitishimiz kérek!

 

Milliy étnik gewdimizde peyda bolghan gheyrinormal dinchilar milletningla emes, milliy medeniyitimiz bilen bir gewde bolup ketken ming yilliq islamiy eqidillirimizningmu düshmini bolup, ular musulman uyghur xelqige xitay tajawuzchilliridinmu éghir ziyan salmaqta. Bu radikal dinchilar yene islamgha yughurulup ketken milliy medeniyitimizni, milliy enenne we örpi-adetlirimizge yughurup ketken diniy eqidilirimizni we bularning öz ara heydekchilik rolini inkar qilip, din peqet namaz oqush, ruza tutush, saqal qoyush we hijaplinish dep teshwiq qilip, millitimizni dozaq oti bilen qorqutup, hayatqa bolghan intilish, erkinlikke bolghan telpünüsh we milliy musteqilliqqa bolghan ümitlirini berbat qiliwatidu! Milliy hayatimizda peyda bolghan milliy medeniyitimizge esheddiy düshmenlikini ipadilewatqanlar öz millitimiz we milliy medeniyitimizgila emes yat millet, medeniyet we dinlargha qarshi heriket qilish periz dep biljirlap xelqimizning normal hayatining ot déngizigha gheriq bolup kétishige sewep bolup qaldi.

 

Xelqimizning kündilik hayatida we hayatliq sistimisida kéyinki 20-30 yildin béri boliwatqan bu paydisiz dawalghush dinni milletke, milletni dingha tetür tanasip qilip qoyghachqa düshmenler buningdin ustiliq bilen paydilinip, dinimiz arqiliq milliy alahiydiliklirimizni, milliy medeniyitimiz arqiliq dinimizni yoq qilish üchün heriket qiliwatidu. Biz bolsaq tereqqiyat, izdinish we hüriyitimiz üchün küresh qilidighan yerde, hayatning bizge tolimu éghir toxtaydighan bedellirini bériwatimiz!

 

Hazir meyli milletchisi bolsun yaki dinchisi bolsun ularning kimning ketminini chépiwatqanliqini bilmey turup zaman, bilim, iqtisad we adem küchi bilen teminlesh natoghra qilmishtur! Hazir milliy heriket sehnileridiki ziyalilarning, siyasetchilerning we ölimalarning xizmetliri gheyri resmiy küchler üchünmu, düshmen üchünmu yaki biz üchünmu, digen su’algha jiddiy jawap izdeydighan waqittur!Millitimiz del yoqarda otturgha qoyghan sulaning jawabini tapalighanda dost bilen düshmenni, heq bilen adaletni we toghra bilen xatani periq qilidu hemde yoruqluqqa chiqidu. Shuning bilen ayding bir dewirge qedem qoyghan yéngi ewlatlar düshmenge emes millitige xizmet qilidighan din bilen milletni, xurapat bilen meripetni, güzellik bilen rezillikni ayriyalaydighan, milliy roh bilen diniy rohni bir birige düshmen qilmaydighan özining heqiqi toghra bolghan yol bashchilirigha érishidu we ishlar arqa-arqidin tüzülüp kétidu!

 

Meselen: wedige wapa qilish, sadiq we semimiy bolush, özidin bolghanlarni shertsiz söyüsh, yalghanchiliq we kazzapliqqa yol qoymasliq, wapakar we pidakar bolush jehette peyghember ependimizning bizge qaldurup ketken bibaha mirasliri aldinqi qatarda turidu. Hijretning altinchi yili hudeybiye sülhisi tüzülgendin kéyin, el ichi tinchlinip, yollar échilghan idi. Lékin ereblerning yene kona adet we meniwiy késelliri araqimu-arqa qozghalghili turdi.

 

Beni bekri qebilisi, xuza’e qebilisidin burundin qalghan qan qisasimizni alimiz dep, qozghilang qildi.

 

Ularning ittipaqdashliri qureysh qebilisimu bulargha yoshurun rewishte esker qoshmaqchi boldi. Héch bir ishtin xewiri yoq bimalal yatqan xuza’e qebilisini kéchilep bésip, ulardin yigirmige yéqin kishini öltürdi.

 

Bu weqe sadir bolup, resulullahning ittipaqchiliridin xuza’e qebilisi öz re’isliridin emr ibni salimning qol astida bir heyet teshkil qilip, resulullahqa bu ishtin xewer berdi.

Heyet kelmestin ilgiri bu hadise uningha allah teripidin bildürülgen idi. Animiz a’isheni bu sirdin waqip qilip, seper jabduqlirini teyyarlap turushqa ewetken idi.

 

Aridin üch töt kün öter ötmes xuza’e elchisi emr salim yoldashliri bilen meschit ishikige kélip toxtidi.

 

Ereb aditi boyiche échinarliq tesirlik shé’irlar oqup, düshmenliridin körgen zulum-sitemlerni bayan qildi.

 

Resulullah ensar we muhajir sahabilar bilen mesjidde olturghan idi. Uning oqughan shé’irliridin tesir linip, mubarek közige yash keldi, shuning bilen éyttiki:

― Hey xuza’e xelqi, silerge yardem qilishni elwette özümning ishi dep bilimen. Özümni düshmendin qandaq saqlisam, silernimu shundaq saqlaymen. Allah nami bilen qesem qilimenki, öz a’ilemni himaye qilghandek silernimu himaye qilimen.

 

Bu weqe bolghandin kéyin qureysh xelqi bildiki, bu qilghan ishliri ochuq haldiki xiyanet bolup, otturida tüzülgen ehdiname shertlirini buzghanliq idi. Axirida shundaq qarargha toxtaldiki, bu ishni tüzitish üchün ebu sufyan medinige bérip, otturidiki ehdini yéngilap, waqitni yene uzaqraq sozush meqsiti bilen medinige kélip öz qizi ummi hebib öyige chüshti, bu resulullahning nikahigha kirgen qiz idi. Qizi bilen körüshkendin kéyin, resulullahning körpisi üstide olturmaqchi boldi. Uninggha qizi ummi hebib naraziliq bildürüp: «bu jayda mushriklarning olturushi layiq emes»,- dep körpini yighip qoydi.

 

Bugünki künde milliy, diniy we a’iliwiy exlaq buzuldi.insanlar bolupmu musulmanlar gunahi kebirilerni ashkara qélishmaqta. Peyghember ependimiz resulilla aleyhi wesselem oqughan meshur bir xutbide insanlar üchün dunya we axiretlikke a’it eng muhim sözlerni qilip insanchiliq, teqwaliq we musulmandarchiliqni qandaq yashash heqqide bizni agahlandurghanidi. Eger biz özimizni tüziteyli we islahat qilayli, toghra yolgha qayitayli, dések tebiyiki yéterlik imkanlar bar! Hazir xelqimizning rohiy-keypiyati we rohiy saghlamliqi üchün yol körsütüshte resulillahning debdebisi bu yerde zikir qilinghan töwende sitat keltürülgen eshu xutbisi yéterliktur. Bu qutluq xutbini shu seweptin hedis alimliri we ellamiler öz kitablirida alahiyde tekrar-tekrar zikir qilip ötken.

 

Men ushbu xutbini diniy alim, marishal aliyhan töre saghunining «tewarixiy muhemmidiye » dégen kitabidin köchürüp, maqalining esli meqsidi üchün xizmet qildurush amaji bilen bu jaygha yerleshtürdim. Buni oqughan qérindashlarning chüshinip, uning mezmunidin millitimizni qudret tapquzushta ünümlik paydilinishini ümit qilimen:

 

Eslide peyghember ependimiz resulilla aleyhi wesselem özining dangliq bir xutbiside bizge bundaq ögüt bergen edi.

 

Bisimillahirraxmanirrehim!

«Hemdu sanadin kéyin éytidurmenki: ― sözning eng toghrisi ― quran sözidur. Insanning eng ishenchlik nersisi uning imanidur. Dinlarning yaxshisi ibrahim xelilullah tutqan islam dinidur. Yolning yaxshisi muhemmed eleyhissalamning yolidur. Sözlerning sharapetliki allahning zikridur.

Egishishke toghra kelse yenila qurangha egeshmekliktur. Din ishlirining ulughi perzlerdur, eng yamini uninggha qoshumche qilmaqliqtur. Süpetlerning yaxshisi peyghember süpetliridur. Ölümlerning yaxshisi shéhitlik ölümidur. Korlarning kori ― islam dinidin chiqqanliridur. Emelning yaxshisi axirette paydiliqidur. Ishning béshi yaxshiliqqa egeshkenlikdur. Korluqning eng yamini ― dil korluqidur. Üstünki qol astinqi qoldin yaxshidur. Az bolup yéterlik bolsa, azdurghan qoldin yaxshidur. Özürlerning eng yamini ölüm yetkende éytilghinidur. Pushaymanlarning eng yamini, axiret pushayminidur. Ixlasi yoq kishi, namazgha kéyin kélur. Beziler allah zikrini yalghandin tilida qilur. Til yalghini ― gunahlarning zoridur. Bayliqning eng yaxshisi ― köngül bayliqidur. Ozuqluqning eng yaxshisi ― teqwa ibadettur. Hemme yaxshiliqning béshi allahdin qorqushtur. Köngülde saqlighan nersilerning eng yaxshisi ― allahqa ishinishtur.

Din ishlirida guman qilmaq ― kupurluqtur. Yaqa yirtip, chach yulup yighlimaq jahaliyet aditidur. Yoshurun xiyanet qilmaq ― tumugh téshigha barawerdur. Zakatsiz yighilghan altun kümüshler ― dozax tamghisidur. Yaman qoshaqlar éytish ― sheytan oyunidur. Haraq ichish hemme buzuqluqning anisidur. Xotunlar (yaman xotunlar) sheytan toziqidur. Yashliq ― telwilikning bir putiqidur. Kasiplarning eng yamini ― sütxorluqdur. Sheqiy (yaman) anidin sheqiy tughulur. Her bir kishining barar jayi töt gez yerdur. Her ishqa axirida baha bérilur. Hemme ishning asasi uning tügenchisidur. Chüshning yamini ― yalghanchining chüshidur. Musulmanni soqmaq ― gunahtur, uninggha qoral kötürmek ― kupurluqtur, uning gheywitini qilmaq ― chong gunahtur. Möhminning qéni haramdur. Uning mal mülkimu haramdur. Bir ishni qilimen dep qesem ichkenler uni qilalmasdur, allah uni yalghanchi qilur. Kishi xatasini kechürgenni allah kechürür, uni epü qilghanni allah epü qilur. Achchiqini yütqan kishilerge allah ulugh ejir birur. Musibet körüp sebir qilghuchilarning ornini allah toldurur. Riya qilghuchi kishilerge allahmu riya qilur. Köplep sebir qilghuchilargha sawap qatmu qat bolur. Emrini tutmighanlargha allah azab qilur.

 

Iyi shepqetlik allah, méning we hemme ümmetlirimning gunahini kechürgin» dep üch qétim tekrarlidi.

 

Bu qimmetlik ilahiy mirasni insanlar hemde musulmanlar jümlidin uyghurlar qanchilik qoghdap qaldi, birnime demek qiyin, emma hazir biz éghir meniwiy kirzis we siyasiy kawus ichide turiwatimiz!Ademler aldida halal we haramning perqi asasen qalmidi. Shuning bilen milliy we diniy eqidiliri buzuq hem berbat bolghan halda turiwatidu. Millitimiz milliyet we islamiyet exlaqi edepliridin ayrilghan, örpiy-adet, sheri’et hökümliri otturidin pütünley kötürülgen dewirde yashawatimiz.

 

Bizde heq-adalet tuyghusi zeyipligechke zulum xiyanet ishliri barche awup, xelqimizning etrapini rezalet qaplighan, yep ichip, kiygenliri, tapqan depne dunyaliri pütünley haramdin xaliy bolmighan dewirde turiwatimiz. Shuning üchün qilghan du’alirimiz qobul bolmaydu, allah dilimizni birleshtürmeydu, e’er-xotun, ata-bala we awam we alim ölimalar arisida perdishep yoqalghan bolghachqa ishlirimiz algha basmaydu!

Resulullah ependimiz qiyamet alametliri yer yüzide zahir bolghanda: «bir kishi yashamning qattiqliqidin ölgen bir kishining qebrisi aldidin ötüwatqanda, shu qebrige qarap: kashki séning ornungda men bolsam idi,-déydu! Dunyada aq bilen qara, heq bilen naheq, adalet bilen zelalet qalaymiqan arliship ketkende, ademler tebiyki tirik yürgendin ölümni artuq köridu»- dep isharet qilip, bizning qandaq bir qarangghu imkansizliqlar ichide yashaydighanliqimizgha ming yillar awalla uzaqtin ilahiy nur chüshürgen!

Emdi bu kishi néme üchün bundaq déyishi lazim bolghan? Chünki zimin üstidiki gunahi kebirning köpliki, buzuqchiliq we haramiy ilishkilerning köpiyip kétishi, heq-adaletning zahirliqidin mehrum bolishi we hakimdarlarning yoldin chiqip insanliqni depsende qilishi netijiside ademlerde yashashqa, tirikchilik qilishqa we yoruq dunyaning derijidin ashqan müshkülatlirigha tahammul qilish we chidap yashashqa hapsili qalmighan idi. Bu toghrida kelgen hedisler toghrisida söz achqinimizda, u zaman kishilirige her yaqlima bela we apetler yéghip, dunya hökümi her jayda dehriyler, dinsizlar qolida bolghan idi. U künlerdiki musulmanlar gunahi kebirilerni ashkara qélishqan idi. Ular aldida halal haramning perqi qalmighan. Shuning bilen dini berbat bolghan. Islamiyet exlaqi edepliridin ayrilghan, sheri’et hökümi otturidin pütünley kötürülgen. Zulum xiyanet ishliri barche xelqni qaplighan, yep ichip, kiygenliri, tapqan depne dunyaliri pütünley haramdin bolghan. Shuning üchün qilghan du’aliri qobul bolmighan. Resulullah peyghemberler warisi dégen alimlardin héch kim qalmighan. Ular ornigha aldamchi, yalghanchi, chala molla, din buzdilar qalghan. Peyghembirimiz ularni ashu zamanning eng yaman ademliridur,- dégen idi.

Puqra xelqning öz xahishliri, a’ililiri, mal dunyaliri üstidin u zaman hökümetliri ixtiyarsiz, naheq hökümler yürgüzgen idi. Héch kimde hörmet abruy qalmighan. Kishilerning köpchiliki xar-zarliqta qilip, beriket kötürülgen, her terepni zorluq-zorawanliq, hesret-nadamet we ahuzar, qiya-chiya qaplighan.niyetler dorust bolmighachqa, inqilap rawaj tapmaydu, ghayiler emelge ashmaydu!

Bir küni resulullah sahabilargha mundaq dégen idi:”mendin kéyin bir zaman kélidu. Men uni körmeymen. Silermu uni körelmeysiler. U zaman kelgende, awam heqiqi alim sözini anglimaydu. Ulugh ademlerdin uyalmaydu, tep tartmaydu, toghrini közge ilmaydu, oghra dorust sözlerge qulaq salmaydu.”démisimu shundaq bir dewirge kelduq. Hemme adem toghra qiliwatqandek qilsimu, heqiqetni köreleydighanlar az bolghachqa ishlar yürüshmeydighan we weten-millet yolidaki büyük ghayelerde dillar birleshmeydighan, büyük arzu-armanlar emelge ashmaydighan.

Resulullah ependimiz peyghemberler warisi dégen alim ölimalardin héch kim qalmighan. Ular ornigha aldamchi, yalghanchi, chala molla, dinni buzidighanlar qaplighan bu dewirde, bizge zulumni düshmen emes özimiz seliwatimiz! Millitiz tüptin dunyagha, insanlargha we düshmenlerge öz ölchimide dostluq, muhabbet we insaniyliq ölchemliri bilen qaraydighan halal, ishchan we wijdanliq bir milletke aylinishqa niyet qilip, islahat üchün heriket qilmisa, janabiy allah es-hushini tapmighan millitimizni xitaylar otta köydüriwatqan itlarning azabigha mehkum qilmaydu digili bolmaydu!

Xulasilighanda 21-yüz yilni tereqiy qilghan gérman, engiliz we fransuz milletlirimu endishe we teshwish bilen kütiwalghan yerde biz uyghurlar bir millet bolush süpitimiz bilen bu yéngi esirge nurghun ichkiy we tashqiy balayi-betterlerni yüdüp, xitaylar qurghan sistima asasida teyyarliqsiz halda kirip kelduq!Herqandaq bir millet özlirining ejdatliri qurghan meniwiyet üstige milliy mewjutliqining imaritini qurup chiqidu. Imaret jaylashqan jayni ghayet zor bir chong taxtigha oxshatsaq meniwiy imaretni uning ustige sélinghan sheher diyishke bolidu. Bu tekshi qoyulghan chong taxta üstide peqet taxta tüz we tekshi bolghandila binalar, yollar, qanallar we her-türlük alaqilar rawan bolidu. Eger tekshiliktiki taxta yantu bolup ketse üstidiki herqandaq mawjutluq gumran bolidu. Biz uyghurlar qurghan sheherler xitaylarning sistimisi üstige yerleshtürülgechke, xitaylar uni singayan qilipti hemme nersining jaylishish we mawjut bolup turush qanuniyiti buzulup ketkendekla ish boldi. Biz milliy kirzisqa duch kelduq. Birge bolsa yiqilghan yirimizdin turup yene qeddimizni tikleymiz, yene birge bolsa chölning ottursidiki köchme köldek teqdiri qismetning parigha aylinip yoq bolup kétimiz! Mesele nahayiti éghir. Xitayning biz salghan imaretlerning astidiki ghayet zor taxtining mexpiy shifirini izlep tépip özimizni qurtulduriwélishning yollirini tépip chiqishimiz lazim! Hazirche bu xitay sestimisining mexpiy shifirisi bizde bolmighachqa xelqimiz hoduqup nime qilarini bilmey qéliwatidu! Tarixta nurghun milletler mushundaq qismetke duch kélip, özini yoqutup qoyghan bolsa, yene bezi milletler eshundaq kirzis ichidin ilgirkidinmu küchlinip, ornidin des turdi. Biz uyghurlar amerika indiyanliri, mungghullar, manjular we tungganlargha oxshimaymiz. Nurghun milletlerning yoqulup kétish tarixi bizni hergizmu ümitsizlendürmesliki lazim! Biz uyghurla yehudiy we yapon xeliqlirige bekraq oxshaymiz. Ejdatlirimizning, yaponlarning we yehudiylarning béshigha tarixta bugün uyghurlarning béshigha kelgendek talay yaman künler kelgen bolsimu allahning qudriti we özlirining irade qilip gheplet uyqisidin chachrap oyghunishi bilen ular aman-isen qaldi we bugünkidek téximu qudret tapti.xelqimiz özini, dost-düshmenlirini we ghaysini tonup yétiwatidu! Ishinimizki xelqimiz bu murekkep ötkünchi dewirde choqum özini tüziwalidu. Eziz millitimizni keskinlik bilen ajayip bir güzel kélichek saqlap turiwatidu!

Biz uyghurlarning hazirqi ehwalimiz bek échinishliq bolghini bilen, meniwiyitimizdiki tarixtin kelgen meniwiy émonit küchi özining potinsiyal énirgiysini téxiche yoqutup qoyghini yoq. Xitaylar tarix sehnisidin süpürülüp ketse kétiduki, uyghurlarlar hergiz yoqalmaydu! Biz hazirche xitaylar qurghan sistimigha aqilane we ewrishim inkas qayturup, özimizning kélichigimiz üchün zamaniwiy meniwiyet qurulushlarni élip bérishimiz, millitimizning omumiy qiyapitini ottura esirdiki qalaq milletlerge emes, tereqqiy qilghan küchlük 21-esir milletlerge oxshutup inshah qilishimiz lazim! Yantuluq we tekshilik gé’ométiriye we algébradiki ölük uqumlar bolmastin uning milliy we meniwiy imaretchilikte emeliy roli chong bolidu. Herqandaq tekshi bolmighan jisimning üstige chare-tedbirsiz halda tekshiliktiki jisimlarni turghuzghili bolmaydu. Hemme adem jisimlarning toplap tekshilikke turghuzayli, dewatqini bilen, yer yüzining yantuluq derijisi ölchenmigechke berpa qilinghan binalar öre turmaywatidu we arqa-arqidin gumran bolup kétiwatidu. Herqandaq herikette yer-asti qurulishi bek muhim, hul mustehkem bazisqa turghuzulsa, salmaqchi bolghan imaretni yüz qatqa hetta téximu köp qewetlerge chiqarghili bolidu. Matériyal, jismaniy we eqliy küch bolup, mustehkem bolmighan yaki yantu bolghan tekshilikke bir qewetlik imaret salghan teqdirdimu uzaqqa qalmay ghulap chüshidu! Biz uyghur xelqining qiliwatqan büyük ishlirimiz teklimakan qumluqining üstige inshah qiliniwatan paxal satmigha yaki turfan oymanliqigha korlanghan qap-qarangu kemir öylerge oxshap qalmasliqi lazim! Biz tepsili nezer tashlaydighan bolsaq qiliwatqan ishlirimizning xelqara ölchemlerge emes, tarixning qarangghuluq yilliridiki qayidiler asasida boliwatqanliqini körimiz! Kitap oquyli, közimizni achayli, köprek bilim alayli! Bu ötkeldin ötmey turup béshimizgha bir dewlet qushi qonup qaldimu deyli, uni bu halimiz bilen öz iradimiz arqiliq muhapizrt qilalmaymiz! Buning üchün özimizgila ayit bolghan milliy alahiydiliklirimizni jan tikip qoghdighandin bashqa, tereqqiy qildurushimiz, ilghar milletlerni ülge qilip kitap opqush, bilim élish, kolliktip sapayimizni östürüsh we ang-sewiyemizni yoquri kötürüsh üchün tereqqiy qilghan milletlerning yolida qattiq tirishishimiz lazim! Biz baldurraq uyqumizni achsaq xelqimiz ishench bilen niyet qilsa, milliy jasaritimiz we eqil parasitimizni ishqa salsaq, qettiy sel chaghlimay chong-kichik hemmimizning alahiyidilikini toluq jariy qildursaq insha’alla mangalmaydighan yolimiz, chiqalmaydighan téghimiz, ashalmaydighan dawanimiz bomaydu! Biz toghra yoldala bolidikenmiz, hichkimning yardimisizmu shühbisizki kélichektiki herqandaq ghelbe bizning bolidu!

 

Ende

 

27.05.2017 Germaniye

« Weten Söygüsi » Romanini Sesqeyitige Ayalandurghandin Kéyin Tughulghan Oylar


 

 

Yazarmen: Nuriye Rahman

 

10801574_708227349303759_1877434805396883989_n

Yéqinda Tursun’ay Yunusning « Weten Söygüsi » namliq romanini oqup ün’ge élip tamamlidim.  Bu roman 2009-yili  aprilda yézilghan bolup, 2012-yili 11-ayda qayta tehrirlinip, Shinjang Xelq Neshriyati teripidin 2016-yili  dékabirda 2-qétim neshir qilin’ghan.  Kitab 32 formatliq, qélin muqawiliq élinip, tolimu nepis ishlen’gen, jem’iy 549 bet. Men bu romanni birnechche yillar ilgiri bir qétim oqup chiqqanidim hem nahayitimu yaxturghanidim.  Halbuki, bu qétim qayta oqup ün’ge élish dawamida, xuddi romanning ichige toluq kirip chiqqandek, romandiki pérsunajlar bilen yughurulup ketkendek héssiyatqa keldim. Netijide, pérsunajlar shadlinish, memnunluq peyzide külgende, ular bilen teng külsem, dert-elemlik héjran yighilirini tökkende ular bilen teng yighlidim. Ehtimal, ilgiri  waqtim yetsila Ürümchige bérip-kélip yürgen bolghachqa, romanda ipadilen’gen eng nazuk, eng inchike héslarni heqiqiy sézelmigen, weten’ge xalighan chaghda, erkin-azade bérip kélelmeslikning neqeder azabliq bir rohiy kishen ikenlikini öz wujudum bilen hés qilalmighan bolushum mumkin. Shu wejidinmu, bu qétim qayta oqughandin kéyin, mezkur romanning ana weten’ge bolghan tengdashsiz söygü heqqidiki muweppiqiyetlik bir roman ikenlikini jezimleshtürdum hem qérindashlimgha bu romanni tepsiliy tonushturushning zörürlikini tonup yettim.

 

Töwende men, aldi bilen, romanning weqelikini qisqiche bayan qilip ötimen ; andin, romanning bediiy alahidiliki üstide, bolupmu romandiki bir nechche kolminatsiye nuqtilar heqqide toxtilimen ; axirida, bu romanning muhajirettiki Uyghurlargha bolghan terbiyiwiy ehmiyiti toghrisidiki qarashlirimni  sunimen.

 

« Weten söygüsi » romanining qisqiche mezmuni

61783554_3379625305396371_3780107163679064064_n.jpg

Mezkur roman « Ensiz Yillar », « Weten Söygüsi » we « Teshnaliqta Ötken Künler »  dégen üch qisimgha bölün’gen. Aldi bilen, her bir qisimning mezmuni bilen qisqiche tonushup öteyli :

 

1-qisim :  « Ensiz yillar »

Roman ana yurtimizning jenubiy rayonidiki bir nahiyide olturushluq meripetwer,

xeliqperwer Siyit Hajining öyige chaqirilmighan ikki méhmanning yeni nahiyining Qaziaxunumi Seydulla bilen yamulning terjimani Qasim tögining kélishi bilen bashlinidu. Bu 20-esirning 30-yilliri bolup, « Tunggan Urushi » mezgilliri, yeni Ma Jongyingning qoshunliri jenubiy Shinjangda zor qirghinchiliq, bulang-talang heriketlirini élip bériwatqan qabahetlik  dewr idi. Qaziaxunum Seydulla bilen Qasim Töge Siyit Hajini özliri bilen birliship, künlirini aran-aran ötküziwatqan bichare xeliqni téximu qattiq ézip, chérikler üchün xizmet qilishqa hem ulargha iqtisadiy yardem bérishke qistaydu. Qasim töge hetta Siyit Hajining bir newre singlisini 4-xotunluqqa élish teklibini qoyudu. Siyit Haji bu teleplerni ret qilghandin kéyin, Qasim Töge öch élish niyitige kélidu. Bir küni u qoralliq chériklerni bashlap kélip, Siyit Haji ailisini talan-taraj qilidu hemde Siyit Haji, kélini we ikki newrisini wehshiylerche öltüriwétidu. Bu küni Siyit Hajining ayali Tillaxan, oghli Mamutqariy we qizi Ayimlar sehradiki bir tuqqinining öyige ketken bolup, öyde bolmighachqa, bu qirghinchiliqtin aman qalidu. Mamutqariy sehradiki tuqqanlirining tosishi bilen, ghezibini ichige yütüp, bir mezgil sehrada turup turushqa mejbur bolidu, lékin ularning künliri dekke-dükkide ötüdu. Bir küni Mamutqariyni kichikide bille oynap chong bolghan dosti Hesenjan yoqlap kélidu. Hesenjan namratliq derdide öz yurtidin chiqip ketken, kéyin chériklerge tutulup, chériklerning at baqari bolup ishlewatqan yash idi. Bir küni Mamutqariymu chérikler teripidin tutulup, mejburiy esker bolidu. U Yasin Fuguan isimlik bir aq köngül kishi bilen tonushidu hem uning yardimige érishidu.  Yasin fuguen, Hesenjan we Mamutqariylar bu yerdin qéchip kétish üchün etrapliq pilan tüzidu. Axir bir Qirghiz malchining yol bashlishi bilen, Mamutqariy anisi Tillaxan we singlisi Ayimni, Hesenjan alte yashliq qizi Reyhanni élip, Yasin Fuguen qatarliq yigirmidek kishi  qéchip, Sowét Itipaqi chégrisidin ötüp kétidu. Ana yurtidin ayrilip, yat bir elge kélip qalghanliqini bilgen Tillaxan ana öz yurtidin waz kéchip qachqan oghli Mamutqariyni  eyibleydu we kémide untup qalghan jélitkisini alghili bérip, qaytishida oq tégip qaza qilidu. Mamutqariy we Hesenjanlar seperni dawamlashturup, Sir derya boylirigha kélip qalidu we Lénin’Abat dégen kolxozgha orunliship, shu yerde qurulush, ishlepchiqirish, boz yer échish emgeklirige kiriship kétidu. Mamutqariy özining güldek ashpezlik hüniri bilen alqishlinidu. Hesenjan Mamutqariyning singlisi Ayim bilen toy qilidu. Kolxozdiki turmush nahayiti japaliq bolup, ular xuddi tömür ademdek ishlitilidu. Bu kolxozning reisi Babajan isimlik bir kishi bolup, uning xotunpurushliqi bilen nami bar idi. Bir küni u Hesenjanning öyide yoq waqtidin paydilinip, ayali Ayimni bozek qilmaqchi bolidu. Ayalini tuyuqsiz yoqlap kelgen Hesenjan neq meydan’gha chüshüp qalidu, u reiske warqirap heywe qilip qorqutiduyu, lékin achchiqini ayalini urup-dumbalap chiqiridu. 1941-yili Sowét-Germaniye urushi partlaydu. Hesenjan eskerlikke tizimlinip, jengge kétidu. Bu chaghda Hesenjanning qizi Reyhan urushqa mangmaqchi boluwatqan bir shopur yigit  Abduraxman bilen toy qilidu. Erler jengge kétip, Ayim bilen Reyhan yalghuz qalidu.   Ayimning péyige chüshüp yürgen kolxoz reisi bu pursettin paydilinip, yaman niyitini ishqa ashuridu. Bu ishni bilip qalghan Reyhan Ayimgha nepretlinidu. Ayim bu nomusqa chidimay, özining pakliqini, sadaqetmenlikini ispatlash üchün, Sir derya rayonluq hökümetke kolxoz reisining qilmishlirini pash qilip bir parche xet yézip qoyup, özige bénzin chéchip ot qoyup, hayatini axirlashturidu. Ayim tügep ketkendin kéyin, Reyhan özining uninggha naheqchilik qilghanliqini, eng éghir künlerde Ayimning haligha yétish uyaqta tursun, eksiche, uni shallaq, yénik ayallar qatarida pes körüp nepretlen’genlikidin ökünidu we bir küni choqum uning üchün intiqam élishqa niyet baghlaydu. Hesenjan urushtin qaytip kélip, ayali Ayimning béshigha kelgen külpetlerdin xewer tépip, qattiq azablinidu. Kolxoz reisi Babajandin intiqam almaqchi bolidu, lékin qolini qan qilishqa wijdani yol qoymaydu. Urushta ölüp kétiwatqan jengchilerni oylap hem  bashqilarning tosushi bilen, peylidin yanidu we yene aldinqi sepke jengge kétidu.

 

Emdi Reyhan’gha kelsek, U yoldishi kétip bir aydin kéyin, özining hamildar bolup qalghanliqini bilidu, kéyin bir qiz perzentlik bolup, Zulfiye dep isim qoyidu. Reyhan apisi Ayim tügep kétip, dadisi Hesenjan jengge qayta méngip, kolxozda ige-chaqisiz qalidu. Kolxoz reisi Babajan uni Kolxozning katipi qilish bahanisi bilen yénigha ekiliwalidu we yaman niyette bolushqa bashlaydu. Emma Reyhanning Ayim üchün intiqam élish niyiti nahayiti küchlük bolup, uni qiltaqqa chüshürüshni pilanlaydu. U Babajan bilen ayrim körüshmekchi bolup derya boyigha kélidu. Haraq ichip mest bolghan Babajan deryadin su ichish üchün éngishkende, deryagha chüshüp kétip ölidu.  Reyhan yoldishi Abduraxmanning iz-dérikini alalmay hesret chékidu. Yekka-yigane qalghan Reyhan Sir derya boyidiki Kolxozdin Tashkentke kélip, bu yerde nawaychiliq bilen tirikchilik qiliwatqan taghisi Mamutqariyni tapidu we uning yardimide, Uyghur yéza igilik alimi Mewlan Xojayofning ailiside öy xizmiti qilip turup qalidu. Mamutqariy Mewlan Xojayof we etrapidiki kishilerge wetenning, jümlidin Teklimakanning ehwali, medeniyiti heqqide sözlep bérip, u yerdiki kishilerning qelbide ana weten’ge bolghan chongqur séghinish, intilish tuyghulirini urghutidu. Mewlan Xojayofning yardimi bilen, Reyhan dadisi Hesenjanning urushta wapat bolghanliqini, hayat waqtida 2-derijilik xizmet körsitip en’ge élinip teqdirlen’genlikini, yoldishi Abdurahmanning yurtigha qaytip ketkenlikidin xewerdar bolidu.

 

 

2-qisim : « Weten Söygüsi »

Bu qisimda Mamutqariy nurghun yillar ilgiri ayrilghan wetinige qaytip kélidu. Bu yerde kishilerning neziridin chüshüp, bicharilerche yashawatqan Qasim Tögini köridu. Mamutqariy awwal Qeshqerge kélidu. Bu yerde bir mezgil turup, andin Ürümchige bérip tijaret qilidu. Kéyin Reyhan bilen qizi Zulfiye Ürümchige kélidu. Zulpiye Ürümchide bir mezgil ottura mektepte oquydu. Bu jeryanda, Almas, Zöhre qatarliq sawaqdashliri bilen dost bolup ötüdu. Kéyin Zulfiye Tashkentke qaytip kétidu, Almas Tashkentke bérip oqush pursitige ériship, Tashkentke kélip Zulfiye bilen bir aliy mektepte oquydu.

 

Zulfiye öz dadisining kimlikini sorap bilmekchi bolghanda Reyhan jawab bérishtin özini qachuridu. Eslide Reyhan toy qilghan Abduraxman ilgiri bir öylen’gen hem u ayalidin bir baliliq bolghan er idi. U Reyhan bilen toy qilghanda buni uninggha démigen, elwette. Abduraxman urushtin kéyin udul yurti Enjan’gha bérip, u yerdiki ayali bilen bir terep bolup, derhal Reyhanning yénigha barmaqchi bolidu. Lékin u  birinchi ayalining éghir késellikini körüp hem bu ayali bilen bolghan qizi Gülmireni oylap, ayalining axirqi künlirigiche uning yénida bolidu. Ayali tügep ketkendin kéyin, derhal Reyhanni izdep Kolxozgha kélidu. lékin Reyhan alliburun Tashkentke ketken bolup, Abduraxman uni izdep Tashkentke kélidu, emma iz-dérikini alalmaydu. Xéli yillar ötkendin kéyin, Reyhan bilen Abduraxman tassaddipiy uchriship qalidu hem anda-sanda körüshüp turidu. Zulfiye yéshining chongiyishi bilen apisidin dadisining ahwalini inchikilep soraydu hem dadisining kimliki heqqide deslepki uchurlargha érishidu. U mektiwidin orunlashturulghan bir qétimliq Moskwa ziyaritide, kütülmigen bir pursette dadisini uchritip qalidu. Kéyin Reyhan yoldishi bilen qizini uchrashturup, bir aile kishilirini jem qilidu.

 

Zulfiye Tashkentte oquwatqan chéghida Almas bilen muhebbet baghlaydu. Univérsitétni püttürüp, özi tughulghan Kolxozgha bérip, yéza-igilik tetqiqati bilen shughullinidu hem Almas bilen toy qilidu. Toydin kéyin, ular Almasning ata-anisini yoqlash üchün weten’ge baridu. Ular Almasning yurti Lopnurgha bérip, Almasning ailisidikiler bilen körüshidu. Almasning ata-anisi Zulfiyeni nahayiti qizghin kütiwalidu. Zulfiye bu yerning özgiche tebiiy sharaiti, güzel menziriliridin heyranliq bilen shadlinidu, bu yerning örp-aditi we mediniyiti bilen tonushidu. Ular Lopnurdin ayrilish aldida, Almasning dadisi méngisige qan chüshüp, jiddiy qutquzushqa élip bérilidu. Zulfiyening pasport bilen ruxsetlik turush waqti toshup qalghanliqtin, yalghuz qaytishqa mejbur bolidu. Almas dadisigha qarap, Lopnurda qalidu.

 

Zulfiye Tashkentke qaytip uzun ötmey dadisi Abduraxman mashina hadisisige uchraydu hem doxturxanida yürek zeipliki bilen qaza qilidu. Almasning dadisimu késeldin saqiyalmay tügep kétidu. Almas Tashkentke qaytmaqchi bolghanda, ikki dölet arisidiki munasiwet nacharliship, chégra taqilidu. Shuning bilen Almas Tashkentke qaytalmay, Ürümchide turup qalidu we Shinjang Univérsitétide ishleshke bashlaydu.

 

3-qisim : « Teshnaliqta ötken künler »

Reyhan yoldishi Abduraxman tügep kétip, musibette yürgen shu künlerde, qizi Zulfiye özining hamildar ikenlikini éytip, apisini xosh qiliwétidu. Bu xosh xewerni Almasqa yetküzüsh üchün pochtixanigha xet salghili barghandila, ikki dölet otturisidiki munasiwetning buzulup, chégrilarning taqalghanliqini anglap cheksiz azablinidu. Apisi Reyhan bolsa öz béshigha kelgen rehimsiz teqdirning öz qizining hayatida tekrarlinishidin cheksiz hesretlinidu. Lékin ana-bal ikkiylen ümidlik yashashqa bel baghlaydu. Zulfiye Tashkentte bir oghul tughidu, uninggha Jür’et dep isim qoyidu.

 

Xosh, emdi gepni Ürümchige aghdurayli : Zöhre Zulfiye Ürümchide oquwatqanda uning bilen dost bolup ötken, Tashkentke bérip oqushni bekla arzu qilghan, lékin Tashkentke bérip oqush pursitige érishelmigen bir qiz. U ottura mektepte oquwatqan chéghidila Almasni yaxshi körüp qalghan. Almas Tashkentke oqushqa kétkende, uning üstige, Zulfiye bilen toy qilghinini anglighanda köp azablan’ghan. Kéyin ikki balisi bar bir kélishken artistning öyini buzup, ata-anisining qarshiliqigha qarimay toyini qiliwalghan hem bir baliliq bolghan.

 

Zulfiye bilen Almasning Ürümchige kélishi deslep Zöhrening aramini buzidu. Kéyin, Almasning Tashkentke kételmiginini anglap, ichige jin kiridu. U öyide  sawaqdashlar uchrishish olturushi bergende, haraqni köp ichip xudini yoqatqan Almasni öyide qonduruwalidu. Netijide Almastin hamildar bolidu.  Shuning bilen yoldishidin ajrishidu, Almasni özi bilen toy qilishqa mejburlaydu. U chaghlarda Almas Zöhre bilen toy qilmisa, istil xataliqi dep qarilip, her ikkisi xizmettin heydelgen, emgek bilen özgertish meydanlirigha ewetilgen bolatti. Almas nailaj Zöhre bilen toy qilidu. Lékin Zulfiyeni héchqachan untup qalmaydu, Zulfiyemu Almasni séghinip azar chékidu. Ular xet yézishidu. Lékin pochtixanida ishleydighan Zöhre ularning xetlirini yoshuruwalghanliqtin, xetler bir-birige yetküzülmeydu. Almas bilen Zöhre bir oghulluq bolidu, oghligha Ümid dep isim qoyidu. Aridin nurghun yillar ötüp, ikki döletning munasiwiti yaxshilinip, chégra échiwétilidu. Zulfiye Ürümchige kélidu we Almas bilen körüshidu. Zulfiye Almasning özini héchqachan untimighanliqini, özini yene burunqidekla söyidighanliqini anglap shadlinidu. Kéyin Almasning Zöhre bilen toy qiliwalghanliqini bilip, cheksiz azablinidu we Almasqa xoshmu démey,  Tashkentke kétidu.

 

Almas Zöhre yoshuruwalghan xetlerni tépiwalidu hem qattiq ghezeblinidu. Zöhre özining ezeldin Almasning ténige érishken bolsimu, héchqachan uning muhebbitige  érishelmigenlikini we bundin kéyin uning bilen bille yashash imkaniyitining pütünley berbat bolghanliqini tonup yétip, Almastin ajriship, burunqi artist éri bilen yénishiwalidu. Zulfiye oghli Jür’etning toyini qilish munasiwiti bilen Almasni Tashkentke chaqirtidu. Almas Tashkentke bérip Zulfiye bilen körüshidu we Zulfiyege qayta toy qilish teklipini qoyup, uning bilen yarishiwalidu. Hesret, nadamet bilen puchilan’ghan yürekler wisalgha yétip,  muhebbetlik hayat qayta bashlinidu. Almasning Zöhre bilen bolghan oghli Ümidmu Tashkentke oqushqa kélidu. Zulfiye Ümidni nahayiti qizghin kütiwalidu. Jür’et bir Rus qiz Sutlana bilen toy qilidu. Toydin kéyin, qizning burunqi yigiti Jür’et bilen jidelliship, uninggha pichaq séliwétidu. Dadisi Almas we inisi Ümidlerning qan bérishi bilen, Jür’et hayat qalidu. Kéyin Sutlananing ailisidikilerning bésimi bilen ular mejburiy ajrishidu. Ular eng axirqi qétim Moskiwada qayta körüshkende, Sutlana gerche Jür’ettin éghirayaq bolghan bolsimu, uninggha tinmaydu. Her ikkisi dost bolup ötüshke, sap muhebbitini yürekliride saqlashqa wediliship xoshlishidu.

 

Ana yurtidin bala chaghlirida ayrilghan Reyhan weten’ge bolghan cheksiz séghinish piraqida bir qétim héchkimge ündémeyla, özi yalghuz ayrupilan’gha olturup weten’ge baridu. Lékin weten tupriqigha ayaq bésish bilenla, hayajandin özini tutiwalalmay, hoshidin kétidu we jiddiy qutquzulup, Tashkentke qayturulidu. Reyhan Jiddiy qutulduruwélin’ghandin kéyin, uning ana wetinige qaytish arzusini emelge ashurush üchün, Almas bilen Zulfiye  Reyhanni élip, ayrupilan bilen Ürümchige qarap yol alidu.

 

Roman mushu yerde tügeydu.

 

 

 

 

« Weten söygüsi » romanining bediiy alahidilikliri

 

Men bu nuqtida romanni inchike opératsiye qilip tekshürüp bahalashni nishan qilmidim, peqet romanning turmush chinliqi we tesirchanliqini kücheytken bir nechche tereplerni körsitip ötmekchimen.

 

« Roman keng weqelerni öz ichige alghan, belgilik tarixiy dewrning bir pütün mahiyetlik

alahidilikini gewdilendüridighan épik eser bolush süpiti bilen, persunajlar köp bolush,  sehipisi uzun bolush, hejmi chong bolushtek alahidiliklerge ige. Roman keng we murekkep ijtimaiy turmushni eks ettürüp, bir pütün tarixiy dewrning omumiy körünüshini kitabxanlarning köz aldida gewdilendüridu. » (Erkin Dawut, « Yéziqchiliq bilimliridin soal-jawablar »,  172-bet)

 

Mezkür roman makan we zaman jehettin nahayiti keng dairilik bolup, romanning

weqeliki Qeshqer, Korla, Lopnur, Ürümchi, Tashkent, Moskwa qatarliq yerlerge baghlinidu. Zaman jehettin,  20-esirning 30-yilliridin tartip 20-esirning  axirlirighiche bolghan tarixiy dewr gewdilen’gürülgen bolup, 1930-yillardin  yeni ana yurtimizda « Tunggan Urushi » bolghan mezgildin bashlan’ghan 60-70 yilliq uzun tarixiy jeryanni öz ichige alghan. Roman weqeliki Siyit Haji ailisidiki qirghinchiliq bilen bashlinip, Siyit Haji, Mamut Qariy , singlisi Ayim we Hesen’jan, Hesen’janning qizi Réyhan, Réyhanning qizi Zulfiye, Zulfiyening oghli Jür’et qatarliq besh ewlat kishilerning hayat kechürmishliri asasida dawam étidu.  Uyghur xelqi tirishchan, batur, merd, méhmandost, bashqilargha yardem bérishni xoshalliq dep bilidighan bir qedimiy millet. Mezkür romanda Uyghurlarning  her xil obrazliri xéli muweppiyetlik yaritilghan. Romandiki pérsunajlar xéli köp bolup, asasiy persunajlardin Hesen’jan, Ayim, Reyhan, Zulfiye, Almaslar bar, qoshumche pérsunajlardin muhimraqliridin  Mamutqariy, Zöhre we Jür’etler bar. Romanda teswirlen’gen Hesenjan küchtünggür, ishchan, keng qorsaq ezimet bolup, u baturliqi bilen Sabiq Sowét Itipaqining wetenni qoghdash urushigha aktip qatniship, qimmetlik hayatini teqdim qilghan  qehriman Uyghur qiz-yigitlirining obrazigha wekillik qilidu ;  Ayim aq köngül, mulayim, sadda bir déhqan qizi. U öz ar-nomusi depsendilikke uchrighanda, ölüwélish yolini tallashni birdin bir qarshiliq körsitish, pakliqini ispatlash yoli dep bilidu ;  Ana-bala Réyhan bilen Zulfiyening obrazi,  xarektéri we qismitidiki oxshashliqlar özgiche jelpkarliqqa ige. Reyhan sadaqetmen, wapadar méhriban ana. U yash waqitlirida tiriship-tirmiship ishlep, halal emgiki bilen perzentini özi yalghuz béqip, yaxshi terbiyiligen, yashan’ghanda bolsa, yat eldiki bayashat, xatirjem turmushtin ana wetinining baghrini ela bilgen yüksek wetenperlik rohigha ige kishilerning simasini körsitip béridu ; Zulpiye chet’elde tughulghan Uyghurlarning her xil qiyinchiliq sharaitlardimu tiriship oqup, japaliq ishlep, öz küchige tayinip igilik tikleydighan mustehkem iradilik, ijtihadliq bolushtek qeyser  obrazini yorutup béripla qalmastin, belki yene muhebbetke sadiq, wapadar ayallarning simwoli . Mamutqariy romandiki qoshumche persunaj bolup, Mamutqariy arqiliq weten’ge choqum qaytishtek mustehkem irade bilen hetta öy-ochaqliq bolmay, weten’ge qaytish pursitini kütken, öz nésiwisini öz emgikidin tépishqa adetlen’gen, ishchan, aq köngül hem méhir-shepqetlik wetenperwer zatlarning obrazi tiklen’gen.

 

Romandiki weten’ge bolghan cheksiz söygü yuquridiki pérsunajlarning yarqin obrazi arqiliq yorutulupla qalmastin, belki yene kishi ténini hayajangha sélip jughulditidighan  güzel ana zémin teswiri arqiliqmu gewdilendürülgen. Almas Tashkenttin  Zulfiyeni élip yurti Lopnurgha barghanda, ana yurtining tebiiy güzellikige, tarixigha, milliy mediniyitige qaytidin ishtiyaq baghlaydu. 124 yashliq Bayniyaz bowayning bu tilsim makan heqqide éytqanliri Almasta ana yurti Lopnurdiki xelq éghiz edebiyati toghrisida tetqiqat élip bérish istikini  qozghaydu. Bayniyaz boway mundaq deydu:  „“Bizning bu yer dunyada kem tépilidighan bir pinhan jay. Ilgiri bezi chet’ellikler kélip nurghun matériyallarni eketken, héchbolmighanda bu yerlerni körüp, az-tola chüshinip ketken. Ular némishqa bu yerge keldi bilemdila? Bu yerler burundin tartipla nezerdin chette qalghan jay, bu yerge nurghun sirlar yoshurun’ghan. Ular shu sirlarni achimiz dep kelgen bolghiydi. Biraq biz téxi özimizning qedrini, bu ziminning qedrini bilmey yürimiz.“   (364-bet)

 

Romanda yene mundaq bir weqelikmu qisqiche bayan qilinghan: Reyhan Mewlan

Xojayoflarning öyige yéngi kelgende, Mewlan Xojayofning ayali Mahidil xanim késel sewebidin mangalmay kariwatqa békinip yatqan ayal idi. Reyhan Mahidil xanimni Uyghur milliy tibabet usulliri boyiche dawalaydu. Romanning 178-bétide mundaq yézilghan:  “Reyhan uning putini adrasman, qurutulghan ettirgül we kawawichinni qaynitip teyyarlan’ghan issiq sugha chilap, yotisidin tartip tapinighiche yuyup uwulap tutatti….kéyinche Reyhan uni asta yétilep mangduridighan,taza qiziq aptap chüshkende yotisidin tartip oshuqighiche ghaz méyi, qoy méyi bilen maylap aptapqa salidighan boldi…“.    Reyhanning mana mushundaq köngül qoyup kütüshi bilen, möjize körülüp, Mahidil xanim saqiyip, qayta mangalaydighan bolidu. Bu bayanlar arqiliq Uyghurlarning mol milliy tibabetchilik medeniyitining xelq arisigha keng tarqalghan ijabiyliki körsitilipla qalmastin, belki Uyghurlarning aq köngül, ishchan, yardemchan bolushtek alijanap xislitimu medhiyilen’gen.

 

Romanning réal turmush puriqi küchlük bolup, bayan we teswirliridiki bediiy rengdarliq,

pérsunaj tilidiki xasliq, eqliy hékmetlerge toyun’ghan muhakimiler romanning turmush chinliqini ashurup, tesirchanliqini kücheytken.Roman weqelikining rawajlinishi uzun waqit we xéli köp pérsunajlargha yüklen’gen. Lékin  muellipning yéqimliq bediiy uslubi, weqeni bayan qilish maharitining üstünliki bilen, ademning diqqitini romanning béshidila tutuwalghan péti,  axirighiche qoyup bermeydu, her bir bölüm tügigende, kitabxanda  ixtiyarsiz  ’‘ kéyinki qisimda néme ish yüz bérer ?’’ dégendek soallar tughulup, weqelikning dawamigha bolghan qiziqishi qedemmu qedemmu zoriyip baridu. Roman weqelikining orunlashturulishidiki yene bir muhim alahidilik shuki, romandiki her bir ewlat persunajlarning weqelikide kishining wujudini lerzige salidighan kolminatsiye nuqtiliri köp qétim körülidu.  Nezirimizni töwendiki bir nechche ariyege aghdurayli: Mamutqariyning anisi Tillaxan ana özlirining wetenni tashlap qéchip chiqqanliqini bilgende oghligha achchiqlinip, mundaq deydu :

 

  • Biz bashqa döletke qéchip chiqtuq dégin, way exmeq, wijdanini it yep ketkenler, dadang dunyani nechche aylinip, Mekke, Medinige béripmu, hergiz bashqa yurtta qalmighanidi, emdize men yaqa yurtta qalamdim ? Atam körmigen, anam körmigen yurtta bizge néme bar ?

…..

  • Hey jénim balam, nege barsaq qazanning quliqi töt. Jahanda peqet bizla riyazet chékiwatamduq ? Bizla zulumgha uchriduqmu ? Xeq néme bolsa, bizmu shu bolar iduq. Tiriklikmu, ölümmu Allaning ilkidiki ish balam….

 

Tillaxan ana romanning béshida qisqiche tilgha élin’ghan bir pérsunaj bolup, aptor bu pérsunajgha mushundaq küchlük til bérish arqiliq, shu dewrdiki addiy bir Uyghur anining weten’ge, ana yurtqa bolghan küchlük baghlinishini, perzentige bergen untulmas wetenperwerlik  terbiyisini gewdilendürgen. Mundaqche éytqanda, bu yerde debdebilik quruq nutuq sözlenmigen, eksiche, wetinini söyüdighan herqandaq bir ademning aghzidin chiqidighan sözler anining tili arqiliq bérilgen.  Mushundaq pewqul’adde sharaittiki untulghusiz terbiye oghli Mamutqariyning diligha möhir bolup uyulidu. Wetendin ayrilip, yigirme nechche yil ötkende, Mamutqariy weten’ge qaytish niyitige kélidu. U Reyhan bilen xoshlishishqa bérip Reyhan’gha dégen bu sözlirige qarayli : « Méning öz yurtumgha bérip, meydemni kérip yashighum, ashu zémin’gha ching-ching dessigüm, bu méning, bizning zémin dégüm bar. » (210-bet) ; Bir qétim, Mamutqariy bilen mungdiship olturup Mewlan Xojayof mundaq deydu : « Men Enjanda tughulup ösken, dadam Qeshqerlik, anam Xotenlik iken. … Men ata-anam yashighan ashu eziz tupraqni körginim yoq. Lékin qan-qénimda birla nerse, – ata-anamning tughulghan yurtigha, yeni siz éytiwatqan Teklimakan’gha bolghan muhebbet urghuydu. Méningmu u yerni bir körüsh, ashu muqeddes tupraqni tutiyadinmu eziz bilip, közümge sürtüsh arzuyum bar… ; Sizge éytidighinim, egerchende shu zimindin birer kishi kélip qalsa manga bir siqim topa alghach kelsun, men uni puraymen, tupraqning hidini hidlaymen, uni yénimdin ayrimaymen… » (182-bet). Mana bu öz yiltizini untimighan, weten wisaligha telpün’gen bir yürekning azabliq nidasi ;  Reyhan wetendin ayrilghanda emdila 7-8 yashlardiki bir nariside qiz idi. Wahalenki, u wetenni, ana yurtini, yurttiki xelqni héchqachan untimaydu. U taghisining weten’ge qaytish aldida özige dégen sözlirige qayil bolup öz-özige shundaq deydu : « Yurtini séghinmaydighan, wetenni séghinmaydighan kim bar ? Héchkim, héchkim yoq. Özge yurtta padishah bolghan ademmu yene shu ana yurtini séghinidu, shu yurtning süyini, topisini, her bir ghérich yérini séghinidu. Shunga, gahi kishiler bashqa yurtta padishahliq textige olturghan bolsimu, ashu padishahliqtin, altun texttin kéchip, öz yurtigha bérip addiy xelq qatarida yashashni menzil qilidu, mana bu weten muhebbiti, weten qesidisidur. » (211-bet). Reyhan yashanghanséri wetenni téximu séghinidu, weten’ge qaytishni arzu qilidu. Bir küni u héchkimge ündimey, özi yalghuz weten’ge bérish üchün mangghanda,  ayrupilanda yénidiki yash yoluchigha dégen bu sözliri bilen közlirimiz ixtiyarsiz nemlinidu : « Wetenni séghindim, séghinghandimu  taqetsizlerche séghinip kettim. Bilmidim, wetenni oylap turup, bir ot béshimdin kirip, tapinimdin chiqip ketti, zadi néme bolghanliqimni özümmu bilelmidim. Belkim yürikim éghir zerbige uchrighandu yaki uzaq yilliq héjran azabi ichide qan-zerdabqa aylan’ghandu. Shunga özümdinmu qattiq ensiridim-de, hayat bolsam wetinimni körey, weten’ge bérip ölüp qalsam, ashu eziz tupraqqa kömüley dep oylighinimni bilimen. Hazir kallam qup-quruq, héch nersini bilelmey qaldim, peqet wetenning oti-piraqi yürikimni köydürüp, hijran, ayrilish azabi janni qiynawatidu. » (527-bet).  Reyhanning weten’ge qaytishtek bu küchlük arzusi, ölüp ketsimu wetenning tupriqigha qoshulup kétish ümidi ademning yürek tarlirini titritidu.Romanning bashlinishida oghli Mamutqariy bilen ana wetendin ayrilghandiki Tillaxan anining weqeliki romanning axirida yashan’ghan  Reyhanning qizi Zulfiye we küyoghli Almaslarning hemrahliqida ana weten’ge qarap yol élishi bilen ulunup, xuddi toluq yumulaq halqidek, roman weqeliki mukemmel bir pütünlikke kötürilidu.

 

« Weten söygüsi » romanining terbiyiwiy ehmiyiti

 

« Weten Söygüsi » romani heqiqetenmu yürekni lerzige salidighan derijide tesirlik yézilghan bir nadir eser, uning muweppiqiyiti del roman weqelikining turmush chinliqida.  U kitabxanlarni wetenni söyüshke, öz ghayisi we étiqadigha sadiq bolup, qet’iy irade we ishench bilen yashashqa righbetlendüridu. Muhajirettiki bir Uyghur bolush süpitimiz bilen, bu romandin qandaq ilham élishimiz kérek ? Ataqliq shairimiz merhum Téyipjan Éliyéf özining « Weten heqqide ghezel » dégen shéirida «  Özge yurtta shahi ton ichre qorun’ghan tenlirim, Öz élimde yayrighay kiysem kulahu jende men. » dep yazghan.  Shundaq, her bir adem wetendin ayrilghandila, eng addiy turmushtin memnun bolup, shükri éytip yashaydighan shu ana wetinining qedrige yétidiken. Yat eldiki bayashat turmush, yaxshi xizmet, erkin yashash muhiti  weten wisaligha telpünüp ingrighan yürekke dawa bolalmaydiken. Kindik qéni tökülgen zémin’gha öz erki boyiche ayaq  basalmasliq bolsa ademning tesewwuridin halqighan rohiy külpet bolidiken. Wahalenki, hazirqi pewqulade qiyin sharait öz nöwitide yene bizge özimizni tawlash pursiti bériwatidu. Romandiki Mamutqariy we Reyhanlarning ana weten’ge choqum qaytish iradisidin ilham élish, Zulfiyening tirishchanliq rohini örnek qilishning özila hayat yolimizgha ümid béghishlaydu. Biz yashishimiz kérek ! Qeyserlik bilen yashishimiz kérek ! Muhajirettiki her bir Uyghur ata-ana aldi bilen özimiz aktip rohiy-halette bolush arqiliq, herqandaq qiyinchiliq aldida tiz pükmeydighan rohiy üstünlikimiz bilen perzentlirimizge ülge bolup yashishimiz kérek. Perzetlirimizni terbiyileshke alahide étibar bérishimiz, jümlidin Uyghur kimlik terbiyisi bérish, Uyghurlarning tarixi, medeniyiti, örp-adetliri toghrisida zérikmey, térikmey telim bérishni kündilik turmushimizning bir qismigha aylandurishimiz zörür. Shuning bilen birge, muhajirettiki her bir Uyghur perzentimizni jemiyette bir kishilik orni bar ademlerdin qilip yétildürüsh her bir ata-ana bolghuchining Uyghur mewjutliqi üchün körsetken eng konkirt töhpisi hésablinidu. Shek-shübhisizki, Uyghurlarning muhajirette mewjut bolup turushi kelgüsining igiliri bolghan shu perzentlirimizning zimmiside !

 

Weten söygüsi, u wapadar ashiqning shertsiz söygüsi!

Weten söygüsi, u jan bilen kirip, jan bilen chiqidighan büyük söygü!

 

« Weten Söygüsi » romani heqqidiki qisqiche oylighanlirimni romanning 343-bétide Almasning anisigha dégen sözliri bilen ayaqlashturimen :

« Kichik chaghlirimda bowamning manga terbiye qilip : « Oghlum, sen bir erkek, gigant ademsen. Mana bu tupriqi zer – yipektek yumshaq, taghlirida ipar kiyikliri bar zéminning oghlisen. Könglüng qashtéshidek süzük, bighubar pak bolsun. Elge wapadar, weten’ge sadiq shundaq bir er bolghinki, bu yerni chöl yaki qumluq, sazliq déme, bu yer dunyaning yüriki, bu yerge nechche ming yilliq tarix, nechche ming yilliq örp-adet we dunyada kem tépilidighan bayliq kömülgen. Oghlum sen obdan oqup, dunya körüp, mana mushu tupraqning, ana zéminning kelgüsini yaritalaysen, sirini yésheleysen » dégini qulaq tüwimdila turidu. Men choqum yurtumgha qaytip, bowamning manga qaldurghan qimmetlik arzusini ishqa ashurimen. »

 

 

 

2019-yili 10-may, Jenve.

 

 

*Bu maqalining ünlik nusxisini töwendiki ulinishtin anglighaysiz:

 

https://youtu.be/WBXHQabdgIs

 

 

 

 

 

 

P.S. « Qoshumche »

 

 

 

 

Qoshumche :

 

« Weten Söygüsi » romanning ünlik nusxisi :   https://youtu.be/a7CulNJe7Og  , buni « Kitap Oqush Munbiri » : https://youtu.be/2ITw0QYv_jY de toluq angliyalaysiz. Jem’iy 18 saettin artuqraq bolghan ünlik nusxisi 11 bölekke ayrildi. Romanni ün’ge élip teyyarlashqa xéli köp waqit ketti. Men kespiy déktor emes, peqet bir kitab xumari bolush süpitim bilen, bu nadir eserdin köprek kishilirimizni waqiplandurush üchün biraz méhnet qildimla déyeleymen. Nurghun kishiler kitabni özi biwaste oqushni yaxshi köridu, menmu del shundaqlarning bir. Yene beziler waqtining qisliqi yaki bashqa her türlük sewebler tüpeyli, ünlik eserlerni anglashni xalaydu. Meyli qaysi xil tallash bolsun, muhimi kitabtin ayrilmasliq. Ötkende ijtimaiy taratqulardin tolimu omaq bir momayning kitabni söyüsh toghrisida oqughan shéirini shuqeder söyünüp anglighinim ésimde, töwendiki ikki koblét men shu shéirdin köchürüwalghan ariye :

 Kitab sanga tarixlardin bérer sawaq,

Yol tapqin dep qolunggha bérer chiraq,

Yaxshilarge hemdem qilip bolar ortaq,

Kitablarning bolmas ghémi kitabni söy.

 

Böshüktin ta qebrigiche ilim östür,

Peyghemberler emrini tut, ilim östür,

Ehmet éytar kitab sanga eziz dosttur,

Kitablarning bolmas kemi kitabni söy.

 

Axirida, « Kitab Oqush Munbiri »ge kirip, romanni qiziqip anglighan sadaqetmen anglarmenlirimge teshekkür éytimen, yenimu köp qérindashlirimning bu méhnitimdin behir élishigha tilekdashmen! Öz nöwitide yene mezkür eserning ünlik nusxisining süpitining yaxshi bolushi hem tor betke waqtida qoyulushi üchün manga hemdem bolghan qizim Dilfuruzgha rexmet éytimen.

 

Ulugh Ramizanimiz xeyirlik bolsun!  Allagha amanet!

 

https://www.youtube.com/results?search_query=weten+s%C3%B6yg%C3%BCsi

 

 

Rahile Dawut we Uning „Uyghur mazarliri“ Degen Kitabi Heqqide Oylunush


Yazarmen: Nuriye Raxman

14670743_993015014158323_825606572832068891_n

Rahile Dawut we « Uyghur Mazarliri » Kitabi Heqqide Oylar- Nuriye Rahman

 

 

 

-Adash men görchi bop kettim.

-Way néme deydighansen?

-Rast. Kirgili bolidighanliki görlerge az dégende bir qétim kirip baqtim.

-Qorqmidingma?

-Yaq, deslep sel sür basti, kéyinche xuddi bir muqeddes öyge kirip chiqqandek, ghayiwane   bir dunyagha bérip kelgendek xosh bolidighan boldum.

 

  • Kündilik xatiremdin.

 

 

 

Rahile méning dostum. Rahile ikkimiz qizil gülning ghunchiliridek chaghlirimizda tonushup, özimizmu tuymayla bir birimizge chongqur dostluq méhri ornatqan chin dostlardinmiz. Rahile özining tirishchan, kemter, siliq-sipaye insanliq xisliti bilen méni özige ram qilip kelgen güzel dostum! Rahile Uyghurlardin Folklor kespide tunji doktorluq unwanigha érishken ijtihatliq pexirlik dostum!  Rahile yene 2017-yili 8-aydin étibaren Béyjinggha  bir yighin’gha bérish bahanisi bilenla iz-déreksiz yoqap kétip, méni ensiritip, hetta chüshlirimdimu méni yighlitidighan bolup qalghan eski dostum! Herqandaq shexsiy mudda-meqsetlerdin mustesna, peqet sebiy qelib rishtilirining ulinishliri bilen qurulghan dostliqimiz  talay yillar ötsimu zerriche chang qonmay, yene shundaq chin hem sap rewishte dawam étiwatatti. Bir nechche yil körüshmey qayta tépishqinimizda, xuddi tönügün körüshkendekla, yene burunqidek shundaq erkin mungdiship kétishlirimizni oylisam, yüreklirim échiship, közlirim yashlinidu. Mana dostumdin xewersiz yürginimge ikki yil bolay dédi. Men dostumni séghindim, bekla séghindim. Bezide ichimde: “Xep, bu qetim körüshsem, séni baghrimgha bésip,  nepes alalmighudek siqip,  “Way adash boldi qil! ” dégüziwetmisem” depmu kétimen.  Ichilirim siqilip yürgen bu künlerde axir özemche bir yaxshi amal tapqandek qildim. U bolsimu, sizge dostumning biraz paringini qilip bérey. Xata oylap qalmang yene, dostum gheywetlerdin tolimu yiraq bir insan. Bu yerde men sizge dostumning « Uyghur Mazarliri» dégen kitabini tepsiliy tonushturup bermekchimen. Shuning bilen, nawada siz téxi bu kitabni bir körüp chiqishqa muweppeq bolmighan bolsingiz, dostumning shundaq bir nadir eser yazghanliqidin waqip bolup qalisiz, méningmu biraz ichim boshap qalsa ejeb emes.

14449012_1716830805306997_6189226341058970551_n

Rahile 1966-yili may éyida Ürümchide bir ziyaliy ailiside tughulghan. Biz Ürümchi sheherlik 5-ottura mektepte oquwatqan chaghlirimizda, Rahilening apisi Rabiye appay mektiwimizning mudiri idi. Rabiye appay nahayitimu janliq, keskin hem bekmu subatliq ayal bolup, yürüsh-turushliri, söz-heriketliri shuqeder sürlük bilinettiki, oqughuchilar hemmimiz Rabiye appaydin bekmu eyminettuq. Rabiye appay ajayip urghuluq, jarangliq sözleytti. Rahile, apisining eksiche, tolimu nazuk, kemsöz, xijilchan qiz idi, hetta külgende aghzini tosuwélip awaz chiqarmay dégüdek kületti, emma ruxsaridin illiq bir xil külümsiresh her daim jilwilinip turatti. U bek eqilliq hem tirishchan bolup, sinipning aldi idi. Rahile 1983-yili Shinjang Uniwérsitétining Edebiyat fakoltétigha qobul qilinidu. 1987-yili mexsus kursni ela netije bilen püttürüp, baklawurluq unwanigha érishidu. 1990-yili 7-ayda Shinjang Uniwérsitétide “ Az sanliq milletler xelq edebiyati ” boyiche magistérliq unwanigha érishidu we  fakoltétqa oqutquchiliqqa élip qélinidu. 1998-yili 7-ayda  Béyjing Pédagogika Uniwérsitéti Edebiyat fakoltétida folklor ilmi boyiche doktorluq unwanigha ériship, Uyghurlardin chiqqan tunji Folklor doktori sheripige nail bolidu. 2001-yildin étibaren, Shinjang Uniwérsitétining Filologiye Institotining proféssori we aspirant oqughuchilar yétekchisi bolup ishlewatatti.

 

Rahile doktorluq unwanigha érishkendin kéyinmu dawamliq öginish, özini takammullashturushni toxtatmighan. 1999-yili Xinjang Uniwérsitétidiki “Pars we Chaghatay tili téz terbiyilesh kursida”da alte ay oqughan. 2003-yili Béyjing Til we Medeniyet  Uniwérsitétida alte ay In‘glizche téz yétishturush sinipida oqup, In‘giliz tilini mustehkemligen. 2003-yili 9-aydin 2004-yili 9-ayghiche Amérika Pénsilwaniye Uniwérsitéti we Indiana Uniwérsitétlirida  ziyaretchi oqughuchi bolup bilim ashurghan. 2006-yili 12-aydin 2007-yili 6-ayghiche Kaliforniye Uniwérsitétida ziyaretchi proféssor bolup ishligen.

page_1

Rahile Uyghur folklor sahesidiki nopozluq tetqiqatchi bolush süpiti bilen,  dölet derijilik, aptonom rayon derijilik we Uniwérsitét derijilik köpligen tetqiqat témilirigha yétekchilik qilghan; Dölet ichi we sirtidiki nurghun ilmiy jornallarda Uyghurche, Xenzuche, In’gilizche we Türkche tillarda nechche onlighan yuquri sewiyilik ilmiy maqalilerni élan qilghan. Yillardin béri, Rahile dölet ichidiki sansizlighan folklor ilmiy muhakime yighinlirining  muhim ishtirakchisi bolupla qalmay, Amérika, Yaponiye we  Yawropadiki nurghun döletlerge tekliplik bérip, léksiyelerni sözlep, Uyghur xelqining Mazar paaliyetlirige dair tarixiy milliy medeniyetlirini chet’ellerdiki kesp ehliliri we keng jamaetchilikke tonushturup kéliwatatti. Rahile folklor tetqiqati bilen shughulliniwatqan yigirme yildin artuq waqit jeryanida herqaysi döletlerdin Shinjanggha kelgen nurghun tetqiqatchilar üchün kem bolsa bolmaydighan bir yétekchi, meslihetchi, qabiliyetlik ustazgha hem bir yéqimliq, semimiy dostqa aylan’ghanidi.

 

Rahile, nede sen dostum? Séni menla emes, yene nurghun kishiler, séning Uyghur we chet’ellik dostliring, kespdashliring, oqughuchiliring, hemmimiz izdewatimiz. In’glizche  “No news is good news” (“Xewer bolmisa yaxshi xewer dégülük”) deydu. Chin dilimdin tileydighinim, meyli nede bolghin, aman turghaysen!

 

Rahile özining doktorluq  dissértatsiyisi üchün “Uyghurlardiki Mazar Medeniyiti” namliq  ilmiy tetqiqat netijisini yazghan bolup, bu eser xenzuche neshir qilin’ghan. Kéyin mushu dissértatsiye maqalisi asasida mezmunini teximu kéngeytip hem toluqlap, «Uyghur Mazarliri» dégen kitabni yézip chiqqan. Bu kitab 2001-yili Shinjang Xelq Neshriyati teripidin neshir qilin’ghan.

images

Adette “Mazar”, “Qebrigah”, “Tupraq béshi” dégen sözlerni anglighinimizda, wujudumizda ixtiyarsiz bir xil qayghu éqimi “shurride” éqip ötkendek bolidu. Bu sözler bizdin waqitsiz ayrilghan qedirdan ata-anilirimiz, uruq-tuqqanlirimiz, eziz dost-yarenlirimizni ésimizge sélipla qalmastin, yene biz körüp baqmighan, lékin namini yad étip kéliwatqan ulugh ejdatlirimiznimu eslitidu. Bu kitabdiki Mazarlar bolsa Ulugh zatlarning tupraq béshini körsitidu. Xosh, undaqta dostumning «Uyghur Mazarliri» dégen kitabida némiler sözlen’gen? Diyarimizdiki mazarlarni bir ilmiy tetqiqat derijisige kötürüp tetqiq qilishning ehmiyiti qanchilik? Bu bir ilmiyliki pewqul’adde yuquri esermu yaki hemme adem oqup chüshineleydighan ammibab esermu?  Ishinimenki, dostumning bu esirini tepsiliy tonushturushum bilen, bu suallargha özingiz jawab tapalaysiz.

 

Rahilening  «Uyghur Mazarliri» namliq bu kitabini mundin bir yil ilgiri oqup chiqqqanidim. Kitabni oqup bolup, bir tereptin dostumning Uyghurlarning milliy medeniyitige zich munasiwetlik nahayitimu muhim bir emeliy tetqiqat-tekshürüsh netijisini royapqa chiqarghanliqidin pexirlensem, yene bir tereptin, bu kitabni burunraq oqup baqmighanliqimdin ökündüm. Wahalenki, kitabni oqup bolghandin béri, kitabtiki bezi mezmunlar yadimgha kélip, pat-pat kitabni qolumgha qayta élip waraqlap, u yer, bu yerlirini oquydighan bolup qaldim. Séhirlik yéri shuki, bezi qurlar arisida, dostumning sheyixler bilen paranglishiwatqan, mazarlarning ichilirige kirip kétiwatqan’gha oxshash simalirini körgendek bolimen. Éhtimal, bu méning tessewurumdin bashqa nerse bolmisa kérek, elwette.

 

Hélimu ésimde, bir yili yazliq tetilde Ürümchige qaytqan chéghimda, aditimiz boyiche peqet ikkimizla körüshtuq. Rahiledin néme ishlarni qilip yürgenlikini sorisam,  “Way adishim, men görchi bolup kettim” dep, özining tetqiqat paaliyetlirini shundaq tepsiliy hem qizghinliq bilen sözlep bergenidi. Xotendiki mazarlarni qédirip-tekshürüsh ötmüshini sözlep kélip,  “Sheyixlerdin deslep bir nersilerni sorap bilmek bek qiyin boldi. Kéyinche ularning “ishenchisi”ge ériship, bir nersilerni sözlep béridighan bolghanda, Xoten shiwiside tézrek sözlise, néme dewatqinini toluq angqiralmay, yénimdikilerdin “terjimisi”ni sorap, bek ongaysizlandim hem xijil boldum. Uyghurlarning til medeniyitining özila ajayip zor bayliqken.” dégenidi.

 

Kitabning “Muqeedime”side Rahile özining mazarkeshlik hayatini tilgha élip mundaq yazidu: Mazar üchün desht-chöllerni kezdim, sheyixlerning yigane kepiliride ular bilen uzun söhbetlerde boldum. Chong tiptiki mazar paaliyetlirige xelqning bir ezasi bolup qatniship, ularning yürek sözlirini, héssiyatini tingshidim, chélishish, meddahliq, toxu, qoshqar soqushturush sorunlirida qan‘ghuche hozurlandim….

(« Uyghur Mazarliri », Muqeddime, 2-bet)

YetteQizlirim-415x303

Roshenki, « Uyghur Mazarliri » Rahilening japaliq emeliy tekshürüsh netijiliri asasida yézip chiqilghan bir ilmiy eser. Töwende men dostumning bu qimmetlik emgek méwisini bir nechche bölekke bölüp tonushturimen. Aldi bilen, mezkur kitabning “Muqeddimisi”diki mazarlarning türlerge ayrilishi heqqidiki tepsilatlarni qisqiche xulasilep ötimiz; Andin, kitabta tonushturulghan mazarlar heqqide söz achimiz; Axirida, Uyghurlarning milliy medeniyiti, jümlidin diniy étiqadining muhim ipadiliridin biri bolghan Mazar medeniyiti tetqiqatining Uyghurlarning kimlikidilikidiki muhimliqi üstide qisqiche toxtilimiz.

 

  1. Uyghur Mazarlirining türliri

 

Rahile Uyghur Mazarlirini mazarda yatqan kishilerning salahiyiti, jinsi we mazarning xaraktérige asasen Islam dini bilen munasiwetlik bolghan mazarlar we islam dini bilen munasiwetsiz bolghan mazarlar dep ikki chong türge bölüp tonushturghan.

 

  • Islam dini bilen munasiwetlik bolghan mazarlar töwendikidek besh türge ayrilghan :

 

  • Islam dinining diyarimizda tarqilishi üchün töhpe qoshqan xaqanlarning mazarliri. Bundaq mazarlarning dangliqliridin Islam dinini tunji bolup qobul qilghan Qaraxaniylarning Xaqani Sultan Sutuq Bughraxan Maziri, Islam dinini Uyghurlar arisigha kéngeytishke töhpe qoshqan Qaraxaniylar Xani Yüsüp Qadirxan Maziri, Chaghatay Xanliqining Xani Tughluq Tömürxan Maziri qatarliqlar bar.
  • Islam shéhitliri mazarliri. Qaraxaniylar islam dinini qobul qilghandin kéyin etraptiki islamlashmighan rayonlargha qarita qoral küchi bilen islamlashturush élip barghan bolup, tümenligen islam leshkerliri urushta shéhit bolghan. Uyghur mazarliri ichide shéhitlar mazarlirining sani eng köp, tesirimu chong. Dangliqliridin Xoten buddistliri bilen bolghan urushta qaza qilghan Qaraxaniylar Xani Eli Arslanxan maziri, Aqsudiki Qirmish Atam Maziri, Turpandiki Elpetta Xojam Maziri qatarliqlar bar.
  • Uyghurlar arisida Islam dinini tarqatquchilarning mazarliri. Bu xildiki mazarlarning tarqilishi keng, lékin mazar igilirining hayat paaliyetliri éniqsiz, yerlikte ular toghriliq her xil riwayetler tarqalghan. Dangliqliridin, Qeshqerdiki Imam Rebbane Maziri, Aqsudiki Ayköl Mewlanem Maziri, Korlidiki Rabbin Ata Maziri, Turpandiki Murtuq Xojam, Xizir Xojam, Qumuldiki Qebis Xojam, Ghuljidiki Sultan Uweyis Maziri qatarliqlar bar.
  • Diyarimizdiki dangliq Xoja we Sopilarning mazarliri. Dangliqliridin Apaq Xoja Maziri, Xoja Muhemmet Shérip Maziri, Ershidin Xoja Maziri qatarliqlar bar.
  • Islam Shie mezhipining dangliq imamliri we ewliyalarning mazarliri. Bu mazarlarning igiliri islam dini tarixida meydan’gha kelgen ewliyalar we ularning ewladliri, Islam Shie mezhipining dangliq imamliri. Emeliyette bu kishiler Shinjanggha kélip baqqan emes. Bu xildiki mazarlar ichide dangliqliridin Xotendiki Imam Jeifiri Sadiq, Imam Jeifiri Tebran, Imam Ghezzali, Imam Mehdi Axirzaman, Imam Musa Kazim, Töt Imam Maziri qatarliq Islam Shie mezhipidiki 12 Imamgha munasiwetlik mazarlar, Yekendiki Chilten Maziri qatarliqlar bar.

 

2)  Islam dini bilen munasiwetsiz mazarlar.

Bu türdiki mazarlarning bir qismi Islam dini bilen munasiwetsiz bolup, mazar igilirining köpinchisi tariximizda ötken maddiy we meniwiy medeniyetning yaratquchiliri. Yene bir qismi deslep qurulghanda islam dini bilen munasiwetsiz bolsimu, waqitning ötüshi bilen bara-bara diniy tüs alghan. Bularni töwendikidek bir nechche türge ayrish mumkin :

 

  • Dangliq Uyghur alimlirining mazarliri. Bu mazarlar Uyghurlar islam dinini qobul qilghandin kéyin meydan’gha kelgen dangliq kishilerning mazarlirini körsitidu. Mesilen, Mehmud Qeshqeri, Yüsüp Xas Hajip, Amannisaxan, Aqsudiki Haji Xarabati, Xotendiki Elami Elawiddin Muhemmet Xoteni, Üchturpandiki Imam Shakir, Ghuljidiki Yüsüp Sekkaki qatarliq dangliq Uyghur alimliri we shairlirining mazarliri.
  • Dangliq qehrimanlarning mazarliri. Qehrimanlargha choqunush Uyghurlar Islam dinini qobul qilishtin burunla bar bolghan bir xil en’ene bolup, dangliq qehriman shexslerning mazarliqliri bolghan. Kéyinche, bu xildiki mazarlar islamlashturulup, islam qehrimanlirigha aylandurulghan. Alayli, Xoten Lop nahiyisidiki Siyawush Maziri.
  • Melum kesip pirlirining mazarliri. Bu türdiki mazarlarning namliri mazar igilirining hayat waqtida shughullan’ghan kespi yaki melum jehettiki iqtidarige asasen qoyulghan. Alayli, Turpan, Qeshqerlerdiki sögel késilige dawa dep qaralghan Sögel Xojam Maziri, Turpandiki Chish Aghriqi Xojam Maziri, Qoychi Atam Maziri, Toqsundiki ayallarning köksi aghriqigha dawa dep qaralghan Qizil Emchek Xojam Maziri, Kuchadiki Chéchek Anam Maziri, Qilich Atam Maziri, Xoten, Aqsu qatarliq jaylardiki sen’etkarlar piri dep qaralghan Qemburulla Maziri qatarliqlar.
  • Ayallargha xas bolghan mazarlar. Bu türdiki mazarlar ayallarning ismi bilen yaki ayallargha munasiwetlik namlar bilen atalghan bolup, beziliri tarixtiki réal shexislerdur, mesilen, Qaraxaniylar jemetige mensup bolghan Buwi Meryem Xénim, Nur Elanurxan Xénim, Mehmud Qeshqerining anisi Buwi Rabiye Xénim qatarliqlar ; Yene beziliri toqulma shexislerdur, alayli,Yekendik süt Pashim, Bügürdiki Qara Chach Anam qatarliqlar.
  • Budda dinining muqeddes jayliridin özgergen mazarlar. Bu türdiki mazarlarning wekilliridin Turpandiki Tuyuq Xojam, Xotendiki Kohmarim, Kepter Mazar qatarliqlar bar.
  • Haywan, ösümlük namliri bilen atalghan mazarlar. Bu xildiki mazarlarning shekillinishi Uyghurlarning shaman étiqadi bilen munasiwetlik bolup, kéyin riwayet wastisi bilen islamlashturulghan. Alayli, Xotenning Lop nahiyisidiki Üjme Mazar, Guma nahiyisidiki Ghaz Xojam, Chira nahiyisidiki Lachin Xojam, Pichandiki Aq térek Xojam, Yekendiki Xoraz Xojam qatarliqlar.

 

Diyarimizdiki mazarlarni yuquriqidek inchike türlerge ayrish arqiliq, Rahile Uyghurlar tarixida zor tesir qozghighan Qaraxaniylar Xan jemeti ezaliri, dangliq Xojilar we Islam shéhitliridin bashqa, yene bashqa shekildiki nurghun mazarlarning mewjutliqini körsitip bergen.

 

Rahile mazar paaliyitining meydan’gha kélishi heqqide toxtilip, bu jehettiki ijtimaiy, diniy

we pisxik amillarni bir nechche nuqtigha bölüp chüshendürgen. Men bu nuqtilarni töwendikidek ikki terepke yighinchaqlidim:

220px-Mausoleum_of_Yusuf_Khass_Hajib_main_building

Birinchi, mazar Uyghurlar ilgiri étiqad qilghan bashqa dinlarning yughurulma soruni bolup, mazargha tiwinish paaliyetliride shaman we budda dinlirining islamlashturulghan téwinish adetliri, murasim shekilliri saqlan’ghan.

 

Uyghurlar özlirining qebilichilik dewride eng deslep börini özige ejdad we qoghdighuchi Ilah hésablighan. Kéyinche qebile ichidiki batur qebile bashliqliri we urush qehrimanliri hörmetlinip, ular ölgendin kéyin ularning rohi qebilining hémayichisige aylan’ghan. Bu hal tedirijiy dawam étip, ejdadlargha étiqad qilidighan haletke özgergen. Bu xil ejdad étiqadi Uyghurlar Budda dinigha étiqad qilghan dewirlerde mewjut bolupla qalmastin, Uyghurlar Islam dinini qobul qilghandin kéyinmu dawamlashqan we kéyinki mazar tawapining shekillinishide muhim rol oynighan. Islam dini Uyghurlar arisigha tarqalghandin kéyin, xelqning himayichi, qoghdighuchi Ilahqa tiwinishtek pisxikiliq éhtiyaji islamlashqan mazar tawapida qandurulghan. Her xil namdiki Ilahlar, mesilen,  Mol-hosul Ilahi, Tughut Ilahi, Bayliq Ilahi dégendek her xil Ilahlar riwayet wastisi bilen Islam dinigha  munasiwetleshtürülüp, Islam dini muhitida dawamliq mewjut bolup turush imkaniyitge ige bolghan ; Bezi budda muqeddesgahliri Islam riwayetliri arqiliq Islam mazarlirigha özgertilgen ; Yerliklerdiki térilghudin burun yaki küzlük yighimdin kéyin ötküzülidighan déhqanchiliqqa munasiwetlik ammiwiy tawap paaliyetliri, mazarlarda qan qilish, mazarlargha tugh baghlash, chiraq yéqish, mazarlardiki bulaq, tash we derexlerge téwinish qatarliq shaman dinining murasim adetliri mazarlarda dawamlishish imkaniyitini tapqan. Islam dinining tesiri bilen mazar kishilerning qelbide bulghashqa bolmaydighan “muqeddes” diniy paaliyet sorunigha aylan’ghan.

 

Ikkinchi, “Pir” qarishi we “Wastichi”lik idiyisi mazarlargha téwinishning mewjut bolup turushining meniwiy asasi bolghan.

 

Islam dinini qobul qilishtin ilgiri, Uyghurlar étiqad qilghan herqandaq dinning melum  konkért tiwinish obyéktliri bolghan. Islam dinida herqandaq bir mewjut nersige choqunush men’i qilin’ghan bolghachqa, Uyghurlar Islam dinini qobul qilghandin kéyin, özlirining esliy étiqad qarishini islamlashturushqa yol izdigen. Shuning bilen eslidila xelq ichide mewjut bolghan “Pir” étiqadini Islam dinining shie mezhipidiki “Imam” étiqadi bilen birleshtürgen. Rahile bu yerde bir nuqtini alahide tekitlep ötken, yeni Islam dini Shie mezhipidikilerning qarishiche, Imamlar adettiki kishilerdin üstün turidighan Ilahliqqa ige bolup, ular ademler bilen Alla otturisidiki wastichidur. Bu xil qarash konkért shekilge ige bolghan ejdad, pirlar qebrilirige we butlargha téwinip, shu arqiliq özlirining arzu-isteklirini munasiwetlik Ilahlargha yetküzüp adetlen’gen Uyghurlar üchün zor jelp qilish küchige ige bolghan. Xotendiki Imamlar mazarlirining we diyarimizdiki shéhitlar mazarlirining köplep meydan’gha kélishini ene shu xil qarashtin ayrip qarighili bolmaydu.

 

Yighinchaqlighanda, Uyghurlar özlirining jughrapiyilik orun alahidiliki seweblik yeni sherq bilen gherbni tutashturidighan qedimki yipek yoli tüginige jaylashqan bolghachqa, her xil din we medeniyetlerning tesirige uchrap turghan. Lékin her waqit özining medeniyet xasliqini saqlashqa tiriship, sirttin kelgen medeniyetni özlirining her xil éhtiyajigha maslashturghan. Uyghurlar arisida xéli keng dairide omumlashqan mazargha téwinish medeniyitini tetqiq qilish Uyghurlarning medeniyet tarixi tetqiqatidiki muhim folklor amili hésablinidu.

 

  1. Uyghur Mazarliri

 

Rahile bu kitabta özining asasen diyarimizning jenubiy qismidiki we Turpan wilayitidiki mazarlarni tekshürüp tetqiq qilish  bilen cheklen’genlikini tekitligen. Kitabning munderijisige jem’iy 86 Mazar kirgüzülgen bolup, her bir mazar tepsiliy tonushturulghan. Bu mazarlardin biri « Dölet derijilik nuqtiliq qoghdilidighan medeniyet yadikarliq orun » , on biri  «Aptonom rayon derijilik nuqtiliq qoghdilidighan medeniyet yadikarliq orun» , biri «Wilayet derijilik nuqtiliq qoghdilidighan medeniyet yadikarliq orun », on sekkizi «Nahiye we Sheher derijilik nuqtiliq qoghdilidighan medeniyet yadikarliq orun »  bolup, jem’iy 31 mazar oxshimighan derijide « Nuqtiliq qoghdilidighan medeniyet yadikarliq orun » qatarigha kirgüzülgen. Bular töwendikiche:

 

Dölet derijilik:

Apaq Xoja Maziri

 

Aptonom Rayon derijilik:

  1. Sultan Sutuq Bughraxan Maziri
  2. Mehmud Qeshqeri Maziri
  3. Yüsüp Xas Hajip Maziri
  4. Altunluq Maziri
  5. Abduraxman Wang Maziri
  6. Baghdad Maziri
  7. Xizir Xoja Maziri
  8. Yette Qizlirim Maziri (Pichan nahiyiside)
  9. Tughluq Tömürxan Maziri
  10. Sultan Uweysxan Maziri
  11. Xunxay Maziri

 

Wilayet, Nahiye we Sheher derijilik:

  1. Jay Penchim Maziri
  2. Buwi Meryem Xénim Maziri
  3. Imam Rabbani Maziri
  4. Chilten Maziri
  5. Xoja Ming Döng Maziri
  6. Zunglang Maziri
  7. Qizilchi Maziri
  8. Shéhitdöng Maziri
  9. Kuhmarim Maziri
  10. Imam Asim Maziri
  11. Imami Epteh Maziri
  12. Imami Esker Maziri
  13. Imam Jeifiri Sadiq Maziri
  14. Qirmish Atam Maziri
  15. Tilmish Atam Maziri
  16. Sultanim Mehmud Buzukwar Qedimiy Qebrigahliqi
  17. Yette Qizlirim Maziri (Üchturpanda)
  18. Tuyuq Xojam Maziri
  19. Qeys Xojam Maziri

 

Alahide tekitlep ötüshke erziydighan bir nuqta bar, u bolsimu, kitabning munderijiside 86 mazarning ismi bérilgen, lékin kitabta tilgha élin’ghan mazarlarning sani buningdin xélila köp, yeni Rahile her bir serlewhide bir mazarni tepsiliy tonushturushtin bashqa, köp hallarda shu  mazarning etrapidiki bir qisim tarixiy qurulushlar jümlidin etrapidiki kichik mazarlar heqqidimu qisqiche uchur bérish arqiliq, kitabxanlarni téximu köp melumatlar bilen teminligen. Qoshumche tilgha élin’ghan bu mazarlar gerche inchike tonushturulmighan bolsimu, lékin diyarimizdiki  mazarlarning omumiy sitatistikiliq melumatigha ige bolushta muhim rol oynaydu.

 

Rahile eskertip ötkendek, Uyghur mazarlirining köpinchisining tezkirisi yoq, barliriningmu riwayet tüsi qoyuq. Shunga u mazar tarixigha ait bayanlarda özi toplighan riwayetlerni asasen kirgüzgen. Rahile mundaq dep yazidu: “Riwayet chin menidiki tarix emes, emma u mazar üstidiki tetqiqatta bizni qimmetlik yip uchi bilen teminleydu” (“Muqeddime”, 3-bet). Mezkur kitabqa kirgüzülgen riwayetler heqiqetenmu köp hem tolimu qiziqarliq.  Men kitabni tunji qétim qolumgha élip, bir nechche mazarning tonushturulishini oqupla, bir tereptin, Mazarlarning ilmiy yosunda inchike, séstimiliq tonushturulishidin söyünsem,  yene bir tereptin, her bir Mazargha munasiwetlik riwayetler xuddi baliliq chaghlirimda rehmetlik apam éytip béridighan  “Ming Bir Kéche” hékayiliridek qiziqishimni zoraytqanidi. Méningche bu kitabni Uyghur mazarlirigha munasiwetlik kichik riwayetler toplimi dések ashuriwetken bolmaymiz.

 

Rahile her bir mazarni tonushturghanda aldi bilen shu mazarning jughrapiyilik orni, qurulghan waqti, teweliki yeni mazar ismining kélish menbesi, mazarning qurulush alahidiliki, mazarda élip bérilidighan téwinish paaliyetliri qatarliq mezmunlarni etrapliq bayan qilghan. Töwende biz mushu alahidilikler bilen tepsiliyrek tonushup öteyli:

 

  • Jughrapiyilik orni we qurulush alahidilikliri

Her bir Mazarning tonushturulishida aldi bilen mazarning jughrapiyilik jaylishishi,

xeritidiki orni, kölimi, sirtqi shekli, ichki qurulush alahidilikliri, mazar öz ichige alghan terkipler, jümlidin meschit, yataq, hoyla, meqberiler sözlen’gen. Andin shu mazargha munasiwetlik tarixiy melumatlar bérilgen.

 

  • Teweliki

Her bir mazarning tonushturulishidiki ikkinchi qedem shu mazarning qachan, kim üchün qurulghanliqi, mazar ismining kélish menbesini aydinglashturush bolghan. Mazarlarning qachan qurulghanliqi toghrisida, xuddi Rahile tekitlep ötkendek, köp sandiki mazarlarning yézip qaldurulghan tezkirisi bolmighachqa, xelq arisidiki riwayetler asasliq menbe qilin’ghan. Mazar atlirining qandaq qoyulghanliqighigha kelsek, bezi ismlar éniq hem delillik bolsimu, beziliri riwayet asasida chüshendürülgen, yeni bezide shu tupraqta rast yashap ötken ademlerning yaki shu yerde shéhit bolghanlarning ismi bilen atalghan bolsa, bezide u yerge ayaq basmighan ademlerning ismi boyiche atalghan. Yene bezi mazarlarning ismi melum bir riwayetke yaki etrapidiki muhitqa we yaki téwinishtiki melum konkirt ehtiyajlargha asasen qoyulghan.

 

  • Mazar qurulushi

Rahile mazarlarning qurulush ehwali we hüner-sen’et  alahidiliklirini yeni qurulush

uslubi, kölimi, qurulushta ishlitilgen matériyallar, yasilish uslubi we neqish-bézeklerni inchikilik bilen tepsiliy tonushturghan. Bu arqiliq Uyghur mazarlirining diyarimizning en’eniwi binakarliq hüner-sen’iti tarixini tetqiq qilishta muhim tarixiy matériyal qimmitige ige ikenlikini yorutup bergen. Rahile yene her bir mazarning yéqinqi zaman tarixida rimont qilinish yaki chéqilish ehwalliri heqqidimu tepsiliy bayanlarni bérip, tebiiy kilimat özgirishi, yer tewresh qatarliq tebiiy apatlerdin bashqa, medeniyet zor inqilawida weyranchiliqqa uchrash, éghir derijide buzulush, asrap-qoghdash yéterlik bolmasliq, rimont qilinmasliqtek  her xil emeliy seweblernimu tonushturghan.

 

  • Mazardiki paaliyetler.

Mazarlarning kishiler téwinidighan muqeddesgah bolup mewjut bolup turishi emeliyette Uyghurlarning mustehkem diniy étiqadining namayendilirining biridur. Rahile her bir mazarni tonushturghanda shu mazarda élip bérilidighan paaliyetlernimu bayan qilghan.  Bu bayanlardin shuni bileleymizki, mazarlar yerlik ahaliler üchünla emes, belki yiraq-yéqindiki xoshna nahiye-kentlerdiki kishilerning hetta ichkiri ölkilerdin kelgen Tungganlarningmu ulughlarni yad étip tawab qilidighan, chong-kichik kölemdiki diniy paaliyetlerni élip baridighan, héyt-ayemlerde héyit namizini oquydighan, milliy tenterbiye we köngül échish paaliyetliri élip baridighan bir muhim ammiwiy sorun’gha aylan’ghan. Köp sandiki mazarlarning yénida meschitler bolghachqa, besh waq namazdin bashqa, bezide jüme namazliriningmu oqulup turulishi, mazarda nezir-chiragh qilinip, dua-tekbir, tilawetler oqulushi, hem yene hajetmenlerning mazarlargha kélip, késelliklerge shipa tilesh, baliliq bolushni tilesh, öy-ochaqliq bolushni tilesh dégendek her xil konkirt hajetlerni tilep tawap qilishlirigha oxshash türlük paaliyetler bilen mazarlar chölderep qalmay, nechche yüz yillardin béri Uyghurlarning ijtimaiy turmushining bir terkiwiy qismi bolup mewjut bolup turghan.

 

  • Tarixiy melumatlar we paydilinish menbesi

Rahile her bir mazarni tonushturghanda, munasiwetlik tarixiy melumatlarnimu qisqiche

bayan qilghan  bolup, Uyghur xanliqlirining tarixi, muhim shexisler heqqidiki qisseler, Budda dini bilen Islam dini muritliri arisidiki jengler qatarliqlargha ait mezmunlar oqurmenlerni ixcham, méghizliq tarix bilimliri bilen teminleydu.  Bu nuqtida Rahile yene bezi xata melumatlargha ilmiy deliller arqiliq tüzitish bergen.

 

Rahilening bu kitabni yézishta paydilan’ghan matériyalliridin söz échishqa toghra kelse, Rahile köp qétim tekrarlighandek, mazarlargha munasiwetlik yazma matériyallar yoq déyerlik bolup, kitabta  “Tewarixi Mussiqiyyun” (73-bet), “Udun-Qeshqer Tezkirisi” (159-bet),   “Shinjangning Xeritilik Tezkirisi” (240-bet), “Shejere’i Türk” we “Tarixiy Reshidi” (260-bet), qatarliq menbeler peqet sanaqliq bir nechche qétimla tilgha élin’ghan. Resimlerni tallashta, Rahile özining “Uyghur Mazar-Meschitliridin körünüshler” lerdinmu paydilan’ghanliqini éytqan. Lékin mutleq köp qisim tarixiy melumatlarning kélish menbeliri asasen “ Riwayetlerdin qarighanda”, “ Sheyixning éytishiche”, “Tarixiy menbelerde körsitilishiche” dep élin’ghan. Kitabqa paydilan’ghan matériyallar tizimliki bérilmigen.  Elwette, bu hal éhtimal Uyghur Mazarliri toghrisida mexsus tetqiqat élip barghuchilar üchün bir boshluq hésablinishi mumkin, lékin manga oxshash adettiki oqurmenlerge tesiri bolmaydu dep oylaymen.

 

61630825_3379578615401040_1460002105673646080_n

  1. « Uyghur Mazarliri» ning muhimliqi

 

Axirqi bu nuqtida men köp chüshendürüsh artuqche bolsa kérek dep oylaymen. Chünki

«Uyghur Mazarliri » dégen bu kitabning muhim bir ilmiy eser ikenliki muresse telep qilmaydu. Roshenki, xelqimizning milliy medeniyiti, jümlidin diniy étiqadining muhim ipadiliridin biri bolghan mazar medeniyiti tetqiqati Uyghurlarning kimlik alahidilikliri tetqiqatidiki muhim terkiplerning biridur. Diyarimizdiki mazarlarni ilmiy yosunda tetqiq qilish Uyghurlarning ötmüshi we bügünige, diniy étiqadigha, qisqisi insaniy heq-hoquqlirigha qilin’ghan hörmettur. Shuning üchünmu, « Uyghur Mazarliri » Uyghur tarixidiki töhpikar eserler qatarida sanilishqa heqliq bir nadir eserdur.

61688517_3379578518734383_1991377177521684480_n.jpg

Dostum Rahilening japaliq emgikining mehsuli bolghan « Uyghur Mazarliri » namliq kitabi toghrisidiki tepsiliy  tonushturushumni oqughandin kéyin, éhtimal sizde bu kitabni bir oqup chiqish, hetta manga oxshashla, ana diyarimizdiki shu mazarlarni bir körüp kélish istiki tughulghan bolushi mumkin. Shexsen men dostumning bu kitabini bir qimmetlik sayahet yétekchilik kitabi qatarida qolumda kötürüp, kitabtiki  mazarlarning birini qoymay ziyaret qilalighan bolsam, dégen arzudimen.  Bizde “Tiliseng taparsen” dégen gep barghu. Ulugh Ramizan künliridiki tileklirim ijabet bolsun. Ulugh Alla, dostum Rahileni öz panahingda saqlighaysen! Dostum Rahile bilen yéqin kelgüside aman-ésen körüshüshke nésip qilghaysen!

 

 

Jenve, 2019-yili 30-may.

 

 

 

Izahat:

Mezkur maqalining ünlik nusxisigha kitabtiki ikki mazarning tonushturulishi toluq kirgüzüldi.

Jenwe, 2019- yili 30- may.

 

 

Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining Keyinki Nöwetlik Aliy Qurultayi we Teyyarliq Kommétiti Heqqide Deslepki Lahiyye


 

28166898_197459374347620_1399412804899976708_n (1)

Muqeddime

Bu Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiting 2019-yilqi aliy qurultiyi heqqidiki bu lahiyye milliy herkitimizning tüp pirinsipliri, tejiribe-sawaqliri, wetinimizning hazirqi ehwali heqqideki texirsiz éhtiyaj qatarliqlar  nezerde tutulup, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti Parlamentosi teripidin teyyarlandi. Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti Parlaméntosi bu yilliq aliy qurultayimiz heqqideki bu lahiyyeni teyyarlash jeryanida hökümet rehberliri, parlament ezaliri, milliy dawa qoshunimizdiki közge körüngen zatlar, teshkilat reyisliri, jamaet erbapliri we awam-puqralarning milliy heriketimiz heqqidiki ortaq bolghan  qimmet qarashlirigha yüksek derijide ehmiyet bérdi.

Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti Parlaméntosi bu yilliq aliy qurultayimiz heqqideki bu lahiyyeni teyyarlash jeryanida yene milliy herket qoshunimizdiki oxshimighan köz qarashtikilerning weten dawayimiz heqqidiki nezriyeliri, tejiribiliri we siyasiy küresh metodliri hemde millitimizning bizdin kütiwatqan arzu-armanliri qatarliqlarni nezerge élip, xelqimizning demokrattik heq hoquqlirini qoghdighan asasta, pikirlerni sistimlashturdi, ilmiylashturdi we zamangha layiqlashturdi.

Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiting Parlaméntosi bu yilliq aliy qurultayimiz heqqideki bu lahiyyeni teyyarlashtin awal milliy musteqilliq herkitimizde milliy iradimizge tüptin wekillik qilidighan birdin bir qurulush Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti dep qarap, hökümitimizning teshkilatlirimiz, milliy heriket qoshunining ortaq gewdisi we közge körüngen shexsiyetler bilen bolghan baghlinishi, musapisi we bu hadisilerning kélichek tereqiyati we yüz bérish éhtimalliqi bolghan özgürüshlerni xéli estayidilliq bilen tekshürep we tetqiq qilip chiqti.

Shu asasta Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki hökümiti özining milliy dawadiki salahiyitini resmiy shekilde bekitishi, xelqimizning toluq himayisige ériship, özige bap kélidighan inawitini tiklishi lazim, dep qaraldi. Milliy herikette ijabiy qedem tashlashta birlik, ittipaqliq we hemkarliq aldinqi pilangha chiqirilishi lazim! Shunga biz milliy dawadiki oxshimighan qurulushlarning meniwiy, siyasiy we ammiwiy merkizige aylinishni deslepki meqset qishimiz lazim dep qaraymiz. Bundaq déyishtiki meqset wetinimizning milliy musteqilliqini emelge ashurup, xelqimizni qulluqtin qurtuldurushta bizge kérek boliwatqan ilmiy, zamaniwiy we logikiliq toghra bir yol xeritisini royapqa chiqirishtur!

Omumen Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti Parlaméntosi wetenni munqerizliktin qutuldurushtin ibaret bu muqeddes ghayige yetish üchün, hökümitimiz aldi bilen milliy herkitimizdiki sürgündiki hökümet bilen birlishish tereptarlirini asasiy qanunimiz yol qoyghan shertler asasida özige jelip qilishi, muhim küchlerni özige qoshuwélishi we muxalipetchiler bilen söhbetliship ortaq ghaye heqqide hemkarliq ornutush üchün bar bolghan hemme imkanlarni tépip chiqish lazim, dep qaraydu. Shunga Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti Parlaméntosi hökümitimiz bilen milliy dawada bir yolda kétiwatqan, parallil heriket qiliwatqan we bizge tenqidiy pozitsiye bildüriwatqan barliq teshkilat we jemiyetlerning wekilliri bilen aktip, janliq we netijilik söhbetliship, birlik, ittipaqliq we hemkarliqni kücheytishining riyal imkanlirigha bap kélidighan töwendiki lahiyyeni tüzep chiqti.

 

1- Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining 2019-yilliq Qurultayning meqsidi bolishi kérek.Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining 2019-yilliq qurultayi peqetla bir saylam emes, tejiribilerni yekünleydighan, milliy herikette bir qedem ijabiy qedem élishqa sewepchi bolidighan milliy musteqilliq inqilawimizning örnek bir mektiwige aylinishi lazim. Esirlerdin béri Xitay tajawuzchilirining mustemlikisi we boyunturiqi astida turiwatqan millitimizni azat qilip, hür we musteqil jumhuriyitizni eslige keltürüsh herkitini tereqqiy qildurush Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiting aliy ghayesidur.

Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining özining 2019-yilqi aliy qurultiyini, ghelbilik échishtiki nishani milliy dawada jümlidin hökümitimizde ilgiri körülüp baqmighan yéngiche tereqqiyatlarni barliqqa keltürüshtur! Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümit biz bilen birlishish tereptarliri bilen asasiy qanunimiz yol qoyghan shertler asasida adem küchini, eqliy küchni we maddiy küchni birleshtürüsh üchün küresh qilishi lazim. Biz

Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti bolush salahiyitimiz bilen milliy musteqilliq qoshunimizdiki barliq teshkilatlar bilen oxshimighan tereplerdin birliship, milliy dawa qoshunidiki aktip hésaplanghan, muhim küchlerni özimizge qoshuwélishimiz lazim. Biz Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti bolush salahiyitimiz bilen yene dawa qoshunimizdiki özimizdin bolghan muxalipetchiler we xelqaradiki bizge hesdashliq qilidighan dewlet we teshkilatlar bilen oxshimighan xelqaraliq témilarda söhbetliship, hemmimizge ortaq bolghan yeqin, orta we uzaq musapilerdiki ghayeler heqqide öz-ara hemkarliq ornutushni miz lazim. Bizning yene bir ghayimiz dawa qoshunimizda birlik, ittipaqliq we hemkarliqni  bar imkanlarimiz bilen tekitlep we ishqa sélip, xelqimizning ammiwiy aktipchanliqini heqiqi qozghutup, parallil heriket qiliwatqan we bizge tenqidiy pozitsiye bildüriwatqanlarning könglini hökümetimizge mayil qilip, düshmenge kütülmigen tereptin ejellik hojum qilishtur!

 

2- Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining 2019-yilliq Qurultayning ehmiyitini toluq hés qilishimiz lazim.Millitimiz yéqinqi yillardin beri weten ichi we siritidaki murekkep weziyetni közde tutup, milliy musteqilliq herikitide, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiting oynaydighan roligha alahiyde ehmiyet bériwatidu. Xelqara siyaset, weten ichi we siritidiki weziyet hemde  milliy herkitimizning éhtiyaji  Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining bu besh yilda bir qétim kélidighan aliy qurultiyini alahiyde chaqrip, milliy heriketning heqiqi aliy siyasiy orginini berpa qilishimizni teqezza qiliwatidu.Eger xelqimizning bu ghayisi bu qétimqi qurultayda emelge ashsa, xitayning millitimizni irqiy, kultural we siyasiy tereplerdin toluq berbat qilish qara niyiti emelge ashmaydu!

Millet ümütlnidu, yiqilghan yeridin qopidu we azatliqi üchün bedel töleshke bashlaydu.Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining 2019-yilliq Qurultayning ehmiyitini toluq hés qilishimiz, bu qurultay arqiliq xelqimiz kütken bir netijige érishishimiz lazim!

Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitige nöwette milliy musteqilliq herkitimizdiki bayraqdar qurulushlarning merkizi orgini haligha kélishtin ibaret purset keldi. Biz bir hökümet, teshkilat yaki jemiyet emes, undaqken hökümetlik salahiyitimizni küchlendürishimiz lazim.

Biz  milliy heriket qoshunimizdiki teshkilat we shexislerning beziliri bilen birliship, beziliri bilen  ittipaqliship, beziliri bilen öz-ara hemkarliship milliy herkitimizning xelqimiz zariqip kütiwatqan ulugh ghelbilirini qolgha keltürüsh üchün birlikte daghdam yol échishimiz lazim!

3- Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitini Islahat Qilish,Tereqqiy Qildurush we Zamaniwiylashturush lazim!Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitini ismi-jismigha layiq islahat qilish, tereqqiy qildurush we zamaniwiylashturush, milliy heriketning shuari, yol xeritisi we ghayisini téximu yarqinlashturidu. Hökümetke yéngi qan qobul qilish, punkitsiyesini zamangha layiq özgertish, emeliy heriketke ötüsh, xeliqaradiki bar bolghan barliq imkanlar heqqide izdinish, bekinmichilik qilmasliq, weziyetke aktip maslishalaydighan bolush qatarliqlar milliy musteqilliq herkitimizni parlaq ghelbilerge bashlashlaydu.

Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitini muqeddes bir amanet dep qarap, uni xelqimizge tapshurush, ularning idare qilishigha yol qoyush, milletning xaraktirini simiwolluqtin asta-asta resmiy halgha keltürüshke yéteklesh milliy inqilapning ijabiy qedemler bilen ilgirilishige türtke  bolidu. Sherqiy Türkistan milliy inqilawining ghelbesini qazinishta xelqimizning aktipchanliqidin we ortaq qollishidin hergizmu ayrilalmaymiz.

Xelqimiz hökümitimizning bir izda toxtap qelishini hergiz xalimaydu we milliy dawamizda bashlamchiliq rolini jariy qildurushini kütidu. Biz xelqimizning hökümitimiz heqqidiki ümüdini aqlash, hökümitimizge ichkiy we tashqiy jehetlerdin kéliwatqan her türlük tehdit we bésim qatarliqlargha ünümlük taqabil turush we milliy dawadiki ornimizni yükseltishimiz lazim. Kögüldikidek netijige erishish üchün teximu köp chare we tedbirlerni belgülesh bilen birge dewirge, xelqara weziyetke we milliy heriket pirinsiplirigha uyghun halda sépimizni kéngeytishimiz we sürgündiki hökümitimizning milliy inqilaptiki punkitsiyisesini toluq heriketke keltürüshimiz lazim.

4- Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitini toluq tonushimiz, alahiydilikige qarap tereqqiy qildurushimiz lazim! Biz Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti salahiyitide etrapimizgha nezer tashlaydighan bolsaq, wetinimizning igilik hoquqini qolgha keltürüsh üchün eng awal milliy herkitimizde bayriqi roshen halda milliy musteqilliqimizni telep qiliwatqan we shu yolda küresh qiliwatqan barliq teshkilatlar bilen aktip birlik ornitishimiz lazim!

Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining inqilapning ediologiye basquchidiki qurulushi téxi axirilashmidi. Milliy inqilapning üch basquchi bolidu. Birinchisi milliy oyghunushni ishqa ashurush, ikkinchisi muntizim teshkilatlinishni ishqa ashurush we axirida quralliq inqilapqa ötüsh. Biz téxiche birinchi basquchni ghelbilik axirlashturalmighachqa ikkinchi we üchünchisidin yüreklik söz achalmaywatimiz. Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti bir jemiyet emes. Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti bir teshkilat teximu emes.

Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti bir siyasiy partiyemu hem emes. Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti milliy heriket qoshunimizdiki köp xil partiye, siyasiy éqimlar we amiwiy gorohlargha ortaq iradisige wekillik qilidighan  bir siyasiy organ bolup, uni pütkül Sherqiy Türkistan xelqining milliy inqilaptiki oyghunush, teshkilatlinish we éhtiyahgha qarap qurallinishtin ibaret ortaq ediologiyelik menpeetige wekillik qilidighan qurulushqa aylandurush bizning zimmimizdiki eng ulughwar, muqeddes we éghir wezipidur.

Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitini dunya tinichliqini ilgiri süridighan, milletler, medeniyetler we dinlarning ortaq menpeetini hürmetleydighan, weten ichi we siritida milliy musteqilliq herkitimiz üchün küresh qiliwatqan oxshimighan til, eriq, din we örpi-adetlerge ige xelqimizge ortaq bolghan bir qimmet qarshini asas qilghan sistimigha chüshürüsh üchün bar küchimiz bilen xizmet qilishimiz lazim. Bu ghayini ishqa ashurushta milliy herkitimizdiki barliq teshkilat we jemiyetlerni seperwer qishimiz, xelqimizning ortaq milliy iradisige asasen oylaydighan, pilan tüzidighan we bir milletning ortaq teqdiri üchün heriket qilidighan qurulushqa aylinishimiz lazim.

5- Biz Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining 2019-yildiki qurultiyi arqiliq aliy meqsetlerge yetish teyyarliq xizmetliri bek muhim!Biz Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining 2019-yildiki qurultiyini ghelbilik échishta passip nezeriyegila emes tejiribe we sawaqlarghamu toluq ehmiyet bérishimiz lazim. Biz Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining tarixida Enwer Yüsüp, Mahinur Yüsüp we Ahmetjan Osman qatarliqlar peyda qilghan her xil kirzislirini ijabiy xulasilap, hökümitimizni qoghdash, kücheytish we tereqqiy qildurush ishlirigha köngül bölmisek qettiy bolmaydu!

Biz démisimu nezeriyebazliq qilmay, heqiqetni emeliyettin izlesh, kitabiy toghrighila ésiliwalmay, dognatizimdin uzaq turup, chare-tedbirni sezgürlik bilen tépip chiqmighan bolsaq ilgirki we ötken yilqi kirzistin özimizni qurtulduralmaytuq. Biz ötken yili wetenperwer, xeliqperwer öktichi küchlerge hökümitimizning derwazisining xelqimizge her waqit ochuq ikenlikini, milliy dawada milliy musteqilliq kürishimizde biz bilen birlishish éhtimali bolghan barliq teshkilat we jemiyetler bilen hemkarlishidighanliqimizni, hökümitimizning saylimining her besh yilda bir bolidighanliqini, riyalliqni nezerge élip qanunluq saylamning belgülengen bir tarixta, 2019-yili muhajirettiki xelqimiz toluq seperwer qilinghan bir qurultay échilip emelge ashidighanliqini, millitimizning sürgündiki hökümettin ibaret muqeddes amanetni xelqimizning hür iradisige, ene shu qurultay arqiliq tapshuridighanliqimizgha wede bergeniduq!

Islahat, tereqqiyat we xelqiqchilliq maskisini taqap milliy inqilapqa ziyan salmaqchi bolghan küchlerning tehditige toxtimay uchrap turiwatimiz. Bahasi qandaq bolushidin qettiynezer, xelqimizning bu muqeddes amanitini emin ellerde saqlap qélishimiz we kilichekte aman ellerge isen halda tapshurup berishimiz lazim!Hökümitimiz milliy inqilap ochughimizdiki bir öchmes choghqa oxshaydu!Bu xelqimizge nishan belgülep béridighan choghni ichkiy we tashqiy düshmenler birliship öchürüshke orunup keldi, kelichekte hem shundaq bolidu.

Bu inqilap choghini qoghdashni her bir wijdanliq Sherqiy Türkistan ewladi muqeddes wezipem, dep bilishi lazim! Emdi bu choghni yélinhitighan emeliy xizmetlerni ishleydighan waqit yétip keldi. Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining 2019-Yildiki Qurultiyini ghelbilik achimiz deydikenmiz 2018-yilda yüz bergen bir qatar ishlarni eslep chiqishimiz we milliy heriket weziyitimiz teqezza qilghan éhtiyaj we biz eyni chaghda hökümet muxalipetchilirige bergen wedimiz boyinche bir qatar xizmetlerni ishlishimiz lazim.

6- Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining 2019-yildiki aliy qurultiyini ghelbilik échishta, qurultiyimizni échish teyyarliq kometitini qurushimiz lazim!Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti bolush süpitimiz bilen xelqara  weziyetni, milliy herkitimizning nöwettiki tereqqiyatini we hökümitimizning hazirqi halitini nezerde tutup, teyyarliq kommétiti arqiliq eqilge uyghun pilanlarni tüzüsh we uni qurultiyimiz jeryanida emeliyleshtürimiz lazim.

Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti milliy herkitimizdiki eng aliy siyasiy organ bolush salahiyiti bilen, üzil késil milliy musteqilliq shuari bayriqi astida heriket qiliwatqan Sherqiy Türkistan Milliy Mejlisi, Sherqiy Türkistan Musteqilliq Teshkilati, Sherqiy Türkistan Milliy Oyghunush Herkiti we Dunya Sherqiy Türkistan Yashliri Teshkilati qatarliq teshkilatlarni öz künliki astigha toplishi lazim!Gholuq teshkilatlar bilen birliship kétishte biz üchün köwrük bolidighan aliy qurultay teyyarliq qilish kométitini birlikte qurup, hökümitimizning nazariti astida bir merkez arqiliq  pilanlap, qurultay ghelbisige kapaletlik qilghili bolidu. Eslide Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti ilgiriki saylamlardila shundaq qilishi lazim idi, lekin sharayit we imkanlar u chaghda téxiche piship yetilmigechke emelge ashurush qiyin idi.

Xelqara weziyet, Xitaylarning xelqimiz üstidin yürgüziwatqan irqiy, kultural we ijtimayi qirghinchiliqliri xelqimizni oyghatti, xelqimizning ang sewiyesi yükseldi, milliy musteqilliq yolidiki tarqaqliq, chechilanghuluq haleti tedirji özgürep ittipaqlishish, birlishish  we hemkarlishishqa qarap yüzlenmekte. Biz Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti milliy herkitimizning ghelbisige kapaletlik qilishta, milliy inqilap qoshunidiki merkiziy teshkilatlar, jemiyetdiki aktip siyasiy paaliyetchiler, tonulghan ziyalilar, xeliq arisida tesiri küchlük erbaplar, diniy ölümalar qatarliqlar bilen teshebbuskarliq bilen, dadil birlishishimiz lazim. Birlik, ittipaqliq we hemkarliq inqilapning kapaliti!

7- Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining 2019-Yildiki Aliy Qurultiyi Teyyarliq Kometitini Qurushning Konkérit Pilani:

Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining 2019-yildiki aliy qurultiyi teyyarliq kometitini qurush, aliy qurultiyimizni ghelbilik échishning kapaliti. Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining 2019-yildiki aliy qurultiyi teyyarliq kometitini qurushning zörüriyitini wetenning nöwettiki weziyiti, milliy herkitimizning texrisiz ehtiyaji we hökümitimizde peyda qilghan bir qatar kirzislar sewepchi boldi.

Her yaman ishning bir xeyirlik teripi bar dep, ötken yilqi kirzistin keyin weziyette chong özgürüshler bolup, terepdarlirimiz köpeydi, hömümet ezalirini yashlashturush resmiy küntertipke qoyuldi, bu yilqi aliy qurultayni muhajirettiki Sherqiy Türkistanliqlar omumiyüzlük seperwer qilinghan bir paaliyetke aylandurush pilani barliqqa keldi.Hemmidin muhimi hökümitimiz éghir bir xterdin millitimizning ichkiy qizghinliqi arqiliq qoghdap qélindi we bezi alahiyde teqdirleshke tigishlik Seyit Tumtürük, Turmemet  Hashim we Osmanjan Tursun Uyghuri qatarliq shexisler ortigha chiqti we hökümitimizni qoghdash kürishide biz bilen bir meydanda turup, hökümitimizning ishenchisige érishti.Biz ötken yili hökümitimizning ichide yüz bergen kirzis we hel qilish üchün qollunilghan chare-tedbirlerdin keyin kimning dost, kimning düshmen ikenlikini obdan biliwalduq.

Ötken yilqi hökümitimiz we parlamentimizgha alaqidar hadisiler aliy saylimimizni qandaq échishimiz heqqide bizge yengi upuqlarni teminlidi. Biz nöwettiki yaman weziyette bezi küchler bilen birliship ketish, bezilliri bilen ittipaqlishish, yene bezilliri bilen hemkarlishish yolini tutishimiz lazim!Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining yüki eslide milliy dawa qoshunidiki herqandaq bir teshkilattin besip chüshidu. Undaq iken bizning jawapkarliqimiz intayin éghir.

Biz peqet üzil-kesil we ochuq ashikare milliy musteqilliq üchün küresh qiliwatqan teshkilat we shexisler bilen emes belki millitimizning milliy mawjutliqi, insaniy heq-hoquqliri üchün küresh qiliwatqan Dunya Uyghur Qurultiyi, Amerika Uyghur Jemiyiti, Uyghur Kishlik Hoquq Pondi we Sherqiy Türkistan Maarip Jemiyiti qatarliq yerlik teshkilat we jemiyetler bilenmu hemkarlishishimiz we ular bilen ish birliki ichide bolishimiz lazim. Biz ichkiy tashqiy weziyetni we hökümitimizning nöwettiki ehtiyajini nezerde tutup, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining 2019-yilqi aliy qurultiyining teyyarliq kommetitini qurush heqqidiki laheni töwendikidek hazirlap chiqtuq:

Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining bezi küchler bilen birliship ketish, bezilliri bilen ittipaqlishish, yene bezilliri bilen hemkarlishish töwendiki emeliy chare arqiliq emelge ashidu!

Birinchi: Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining Jumhur Reyisi, Parlamento Reyisi we Bashmenistiri, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining Menistir Derijilik Rehberliri, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining parlamentosigha tewe bolghan teshkilat reyisliri, biz bilen birliship kétishni meqset qilghan teshkilat reyisliri we ammiwiy gorohlarning alahiyde wekilliridin teshkil qilghan bir kömétit qurush.

Ikkinchi:Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining 2019-yilliq Aliy Qurultay Teyyarliq  Kommétitining xizmetlirini hökümitimizning ichidikilerni bir goruppa, siritidikilerni bir goruppa qilip teshkillep, qerellik söhbette olturup, meselilerni muzakire  qilish chare-tedbir belgülesh we xizmetlerni ortaq bolghan alahiyde wekiller arqiliq emeliyleshtürüsh.

Üchünchi: Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining terkiwige kiridighan teshkilatlargha, parallil xizmet qilidighan teshkilatlargha, Xitaylar besiwalghan Xeliqler (Tibet, Munghul, Manju, Teywen, Hongkung) teshkilatlirigha  we xelqara teshkilatlardin( Birleshken Milletler Teshkilkati, Awropa Ittipaqi, Xelqara Islam Konferensi, Nato…) largha hökümet namida mektup yollap, ular bilen Sherqiy Türkistan meseliside ortaq bolghan meselilerde hemkarlishish, yardemlishish heqqidiki arzu-armanlirimizni ipadilesh.

 

Törtinchi: Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti Aliy Qurultay Teyyarliq  Kommétitining ishligen xizmetlirini resmiy torbetler, tortivisi we torradiosi qatarliqlar arqiliq xelqimiz bilen ortaqliship, millitimizni 2019-yildiki omumiy saylamgha seperwer qilish, teklip we tenqidiy pikirlerni qobul qilish.

Xatime:

Essalamu eleykum hökümitimizning aliy rehberliri, menistirlar, parlament ezaliri, teshkilat reyisliri we wetenperwer, milletperwer qerindashlar yaxshimusiler, hemminglarning mushu waqti xeyirlik bolsun. Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining 2019-yilliq Aliy Qurultayi Teyyarliq  Kommétitini qurush we qurultayni ghelbilik échip hökümitimizni ismi jismigha layiq islahat qilish, tereqqiy qildurush we zamaniwiylashturushqa yol échish heqqidiki pikir, pilan we ghayeni qeghezning yüzige chüshürüshte xelqara weziyet, düshminimiz bolghan xitaylarning weziyiti, milliy dawayimizning ichkiy weziyiti, hökümitimizning nöwettiki weziyiti, küchimiz, imkanlirimiz we yol xeritimiz qatarliqlar jiddiy nezerge élindi. Biz bu materiyalda hergiz ishqa ashuralmaydighan nishanni ortigha qoymiduq. Biz weten dawasida semimiy, dorust we pidakar bolsaqla hökümitimiz simiwolluq alahiyidilikidin riyalliqqa yüzlinidu, milliy herikette alemshomul ghelbeler qolgha kelidu, Allah biz bilen, heqiqet biz terepte, ghelbe aldimizda!

Qerindashlar silerdin ötünüp soraydighinimiz bu pilan we lahiyye heqqide pikir we tekliplerni berishinglarni we kam-chala bolup qalghan yerler bolsa tenqidinglarni ayimasliqinglarni semimiy iltimas qilimiz. Axirda Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti Parlaméntosi namidin hemminglargha otluq salam aliy éhtiram yollaymiz!

 

 

Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti

Parlaméntosi Reyisi: Korash Atahan

 

 

 

13.02.2019 Gérmaniye

 

 

 

 

 

 

 

 

Tijaret Yoli- Erkinlik, Azatliq we Hüriyet Yolidur!


11030920_807491275997464_389772266753784923_o

Yazarmeni: Küresh atahan

Hey Eziz Qérindashlirim Awal Pul Tépinglar!
Hey Eziz Qérindashlirim Bilim Élip Yat Milletler Aldida Yüz Tépinglar!
Hey Eziz Qérindashlirim Pul We Bilimge Tayinip Millitinglar Üchün Yol Tépinglar!
Hey Eziz Qérindashlirim Pul Tepip Yene Xitayni Bay Qilmay, Milliy Inqilap Qoshunimizni Küchlendürünglar!
Qérindashlar Silerni Inqilap Qilimiz Dep Taghqa Bashlap Chiqqanlarning Arqisida Xitaylar Bar! Xitaylar Silerni Türkistanda, Pakistanda we Türkiyede Düshmenge Maldek Setiwetti!
Qérindashlar Afghanistan, Keshmir, Baluchistan, Iraq we Süriyege Emes, Emdi Özimiz Turiwatqan Erkin Dewletlerde Tijaretke Yürüsh Qilayli!
Hey Eziz Qérindashlirim Awal Pul Tépinglar! Pul Bilen Bilimni, Quralni, Hakimiyetni, Erkinlikni Hetta Dewletnimu Setiwalghili Bolidu!
Hey Eziz Qérindashlirim Dewliti Yoq Milletler Ilgiri Axiri Bolup Yoqulup Kétishke Mehkum Milletlerdur!
Hey Eziz Qérindashlirim Bilimge, Küchke, HakimiyetkeIge Bolmay Turup Hür Yashighili Bolmaydu!Resmi Könglümdikini Eyitsam Teshkilat Quruluptu, Dise Derghezep Bolidighan, Bir Ashxana Bolsimu Echiliptu Dise Shatliqqa Chümidighan Bolup Qaldim. Nimishqa Dep Sorimanglar. Sewebi Inqilap Qilalaydighanlargha Qarighanda Eplep-Seplep Pul Tapalaydighanlarning Sani Köp, Muellisep Namrat We Bilimsiz Bir Milletbiz!Biz Hazir Dunyadiki Oxshimighan Dewlet we Ediologiysi Periqliq Rayonlargha Chechilip Kettuq, Yashawatqan dewletlirimizde Ilgirki Bir Ikkidin Jemiyet we Teshkilatlirimiz Baridi, Xeli Küchlük Iduq, Birlik, Ittipaqliq we Hemkarliq Baridi! Emdi Teshkilatlar Ashxanidek Köpüyüp Ketken Bilen Qoshunimiz Ajizlap Ketti! Bezi Rehberlik Qilish Qabiliyiti Yoq Teshkilatlarni Firmagha Aylanduriwetken, Yrnila Ilgirki Merkiziy Teshkilatlargha Qaytidin Toplanghan Yaxshi! Bundaq Bir Milletning Teshkilattin Bekraq Tijaret Qilishqa Ihtiyaji Bar!
Hey Eziz Qérindashlirim Pul Tepish, Bay Bolush, Bilim Elishmu Ibadettur, Jihattur, Inqilaptur! Tijaret qilayli, tijaretni qamlashturup qilghanlar awal bay bolidu, andin bilim alidu we axirida xalighan shekilde hakimiyet quridu…
Hey Eziz Qérindashlirim Nopusi 20 Milyondin Ashmaydighan Yehudi Milliti Hazir Dunyani Sorawatidu! Hey Eziz Qérindashlirim Millitimiz Xuddi Yehudi Millitidek Tijaretke Mahir Xeliqtur! Biz Pul Tapmay Turup Düshmenni Yengelmeymiz! Hey Eziz Qérindashlirim Millitimiz Yehudi Millitidek Meripetperwer Bir Xeliqtur! Bilim Elishqa, Qural Setiwelishqa, Urush Qilishqa Pul Ketidu! Dewlet Qurush Üchün Mal-Dunyagha Ehtiyajimiz Bar! Pul Tapqanlarning , Bay Bolghanlarning Béshigha Dewlet Qushi Özligidin Qonidu!
Paydisi yoq jihat-pihat qilimen, dep milletni aldap chellide at chapmay, jeninglarni tikip qoyup mustemlike astidiki weten üchün, Xitay zulumi astidiki millitinglar üchün tijaret qilip, pul tepinglar!

Hürmet Bilen: Küresh atahan

23032019

Milli Herkitimizning Nezeriyiwi Asasliri-I


(Milli Inqilap Heqqide Mikro Yazmilar…)

Insanlarning Alisi Ichide, Haywanlarning Alisi Teshida!

-Uyghur Ata sözi 

Niyiti Buzuq Kishiler Japa Chekip Özlirining Meghlubiyitige, Dorust Kishiler Xuddi Kütkinidekla Meqset We Muradigha Ulishidu!
-Xatiremdin

54730255_3174490679243169_203055174602719232_n

Yazarmeni: Küresh Atahan

Schäme für China! Retten Die Tausenden Jahrigen Alte Kulturen von Uighuren! Shame on China! Save The Thousands Years Old Cultures Of Uighir People!Çin’e ayıp! Uygurların Bin Yıllık Kültürlerini Kurtarın!

UKM

Please Use The Right Name Of Our Country! No 新疆, The Rights Name Of Our Country is East Türkistan !!!!!!!
UKM

Siqilma Hey Könglüm, Allah Büyüktur! Xudaning Eghir Intahanliri Üchün Zinhar Isyan Etme! Belki Bu Künlerningmu Biz Bilmigen Bir Xeyri Bardur!
UKM

Ajizliqimizni Körsütüp Bergenler Bizning Dostimiz! Dost Körünüp, Ajizliqimizdin Hojum Qilghanlar Bolsa Tebeiyki Düshminimizdur!

UKM

Essalamu Eleykum Eziz Qerindashlirim, Xitaylar Hoduqiwatidu, Temtirewatidu, Ümütsizliniwatidu, Gheyret Jasaritimizdin Chüchiwatidu….Bu Ötkünchi Bir Dewirdur, Dunyada Bek Uzaqqa Barmay Intayin Chong Özgürüshler Bolidu, Biz Küresh Meydanlirida Tengritagh Qaraghayliridek Zulungha Bash Egmey Tik Turishimiz Lazim! Biz Uzaqqa Qalmay Ghelbe Qilimiz! Milliy Inqilap Yolidin Waz Kechmenglar, Muresse Qilmanglar, Teslim Bolmanglar, Chekinmenglar!Kesip Eytimizki Awal Allahning Izni Bilen Kelichigimiz Shühbesiz Parlaq Bolidu!Seper Bizdin Zeper Allahdin!

UKM

Uyghurlarning Milliy Kimliki Uyghurlarning Milliy Medeniyitige Yiltiz Tartighliqtur! Din we Siyaset Arqiliq Milliy Medeniyitimizge Qarshi Turiwatqanlarning Yiltizi Eslide Birtutash!

UKM

Bashqa Dewletler Döt Ademni Eqilliq Qilsa, Xitay Dewliti Eqilliq Ademni Döt Qilidu! Bashqa Dewletler Sarang Ademni Saqaytsa, Xitay Dewliti Saq Ademni Sarang Qilidu!

UKM

Weteninglar Shaninglar, Milletinglar Sheripinglardur!Melinglarnighu Setinglar Boptu, Pul Berse ShanSheripinglarnimu Satamsiler?

UKM

Awal Özimizni Aktiplashturmisaq Birawlar Herqanche Yöligen Bilenmu, Hergiz Közlen‘ gen Büyük Pellilerge Chiqqili Bolmaydu!

UKM

Xitaylar Musulmanlargha, Türüklerge Jümledin Uyghurlargha Öz Qoli Bilen Özining Közini Quyiwitish Taktikisini Ishqa Seliwatidu!

UKM

Ishenmeslik Kerek Weten Üchün Hijret, Digen Dinni Setip Milletke Asiyliq Qilidighan Xitayist Kazzaplargha…

Bizde Üchey Setip Jan Baqidighanlarni Ücheychi, Tire Setip Jan Baqidighanlarni Tirichi, Deydighan Setiliwatqan Boyumning Ismi Axirigha +Chi ni Qoshup, Hünerning Ismini Chiqiridighan Til Aditi Bar. Shunga Hazir „Dinchi“ we „Milletchi“ Digen Geplerning Esli Menisi Özgürep Ketti…

Dinni we Milletni Süyistimal Qilip Jan Baqidighan Yengi Kesip Chiqti! Ilgiri Dingha we Milletke Allahning Raziliqi Üchün Xizmet Qilinati, Emdi Bolsa Weziyet Özgürep Bay Bolush, Qursaq Beqish Üchünmu Milletchilik we Dinchiliq Wilidighan Ish Chiqti. Dinchisi Dinnila Bildu, Musulmanning Öler Tirilishi Bilen Kari Yoq, Ikkunchisi Milletnila Bilidu, Qursaq Toqlashtin Bashqa Ghayisi Yoq! Milletimiz Gheyri Normal Dinchilar We Chüshengili Bolmaydighan, Wetenperwer We Milletperwerlerge Chish Tirniqi Bilen Öchlük Qilidighan Eshu Milletchilerning Destidin Bezi Artuqche Bedellerni Tölidi…

Emdi Yol Qoymaymiz Xuda Buyrisa…..Yeter Chichen- Rus, Afghan- Amerika, Süriye-Amerika Urushliridin Beri Hijret We Jihad Sewebiddin Oxshimighan Shekillerde Xelqimizge Misqalche Paydisi Yoq Yüz Minglarche Uyghur Qirilip Ketti!

UKM

Insanlarning jümlidin yer yüzidiki barliq milletlerning ottursidiki munasiwetlermu xuddi yirtquch haywanlarning arisidiki riqabet we küreshke tolghan rehimsiz munasiwetlerge quyup qoyghandek oxshaydiken.

Xitay niqawini yirtip tashlap, bizni bir pütün millet süpitide düshmen elan qildi.Millitimiz kommunizim yalghanlirigha aldinip, hayat helekchilikide hemmimiz allahning bendisi, dep ghepletke patqan yillarda, Xitay milliti hergiz jim yatmay bizni yeterlik düshmen, dep qarap, bizni yoqutush üchün bizge chandurmay astiritin milliy mawjutliqimizgha qarshi nurghun qapqanlarni qurup chiqiptu.

Biz hazir Xitaylar wetinimizni besiwalghan 70 yil jeryanida bizge qurghan qapqanlargha toxtimay dessewatimiz. Hazirche qapqangha dessimey mengish mumkin bolmighachqa bedel bek eghir bolup ketiwatidu.

Millitimiz aldamchi, kazzap qara niyet Xitaylar destidin insanliq tarixidiki eghir böhranlarni arqa arqidin bashtin kechüriwatidu. Wetendiki ishlar ayrim. Xitaylar wetendimu ayaqlirimizni kötergüsiz patqaqqa paturup qoydi.

Muhimi Xitaylar bizni milliy inqilapta közge asan körünmeydighan her xil gorupilargha ayriwetti. Biz bu put qolimizni küshep turghan qepezni cheqip tashlap iddiymizni birlikke keltürishimiz lazim!

Tajawuzchi Xitaylar peyda qilghan bir birimizge pikir jehettin oxshimaydighan, biz aldirap periqlendüremeydighan shekildeki öz ara Ot bilen sudek chiqishalmaydighan echinishliq halgha xatime berishimiz lazim! Xitaylar qandaq qilip bizni bu echinishliq halaketke we kolliktip xeterning girdabigha keltürüp qoyalidi…?!

Sewbini tepip chiqip meniwiyitimizdiki ajizliqlirimiz, inqilap sepimizdiki milliy munapiqlar we Xitay tajawuzchilari bilen üch septe, oxshash waqitta, parallel shekillerde küresh qilayli!

Biz Allahning izni bilen birlik, ittipaqliq we hemkarliqimizgha eng muwapiq kilidighan bir sistem qurup chiqishqa tirishiwatimiz!Xuda xalisa ishlar düshmenning kütkinidek emes, xelqimizning arzusidikidek netijilinidu!

Sherqiy Turkistanliq qerindashlirim milliy Inqilap yolidiki eziz sebdashlirim janabi Allah bizni qelbimizdiki öz-ara kin- nefret we kibirlirimizdin, meheliwiy chüshenchilirimizning iskenjisidin qurtulup, zalim Xitaygha birikte qarshi turushimizgha emir qiliwatidu!

Biz buni hes qilghanda jüret qilip aldimizgha hichqandaq düshmen chiqalmaydu!

UKM01042019

Qerindashlar Utopiye Bilen Pantaziyening, Pelesefe Bilen Edebiyatning, Sennet Bilen Geometiriyening Perqini Dep Beqinglar! UKM

Milliy Herikette Oyghunush, Uyushush we Qozghulush Dewri Boludu! Millet Qozghalmisa Milliy Inqilap Aldirap Ghelbe Qilalmaydu!UKM

Insanlarning Yaxshi Yeri Ichidki Alisini Ish Herkiti Arqiliq Milletke Tonutup Qoyidu! Yaman Yeri Qarap Turup  Körmeske Salidu!

UKM

Biz Uyghurlar Organik Köz We Eqil Közige Qarighanda Idrak Közige Téximu Ihtiyaj Tughulghan Kiritik Bir Dewirde Yashawatimiz!

UKM

Xitay Zulumi Chékige Yetti, Xelqimiz Oyghandi! Milliy Heriket Janlandi! Sular Sharqirap Aqti, Qushlar Bes-Beste Sayridi, Yultuzlar Parlidi!

UKM

Awal Tash Üstidiki Quyruqqa Emes Düshmen Istiratigiyisige Diqqet Qilsang, Milliting Erkinlikning Temini Göshtek Tetiyalaydu!

UKM

Diqqet Qilmisaq Mekkar Düshmenlerimiz Milliy Herket Sepidiki Küchlerimiznimu, Özimizni Öltüridighan Mashinigha Aylandurup Qoyidu!

UKM

Musteqilliq Kürishimiz Melum Bir Teshkilat, Yaki Melum Bir Ademge Tayinip Emes, Belki Milliy Iradimizge Tayinip Ghelbe Qilidu!

UKM

Irqimizni, Kulturimizni we Dinimizni Qirghin Qiliwatqan Xitayni Yengish Asan! Yoli Peqet Hür Yashash Iradimizni Tirik Tutushtur!

UKM

Hüseyin Tejelli, Küsen Ustaz We Ahmet Pidayighila Tayinip, Amin, Amin, Depla Manta-Polo Yepla Yürüwersek Biz Uyghurlarning Halimizgha Way!

UKM

Bu Esir Bilim, Istiriatigiye We Texnologiye Dewri Bolup, Bulargha  Ige Bolalmighan Milletler Herqanche Qilipmu Özini Qoghdap Qalalmaydu!

UKM

Söz, Pikir, Iddiye Ariliq Siyasiy, Iqtisadiy we Eskiriy Küchlerge Üzlüksiz Tesir Körsütüp, Yengighili we Ghelbe Qilghili Bolidu!

UKM

Bu Esirdiki Urushlar Köprek Pikir Dunyasida Elip Berilidu! Kilassik Urushlar Mawjut Bolghini Bilen, Alla Burun Waqti Ötti!

UKM

Bir Milletni, Bir Medeniyetni, Bir Dinni, Bu Üch Nersining Sahipliri Waz Kechmigen Ehwal Astida Mejburlap Hergizmu Yoqutiwetkili Bolmaydu!

UKM

Biz Uyghurlar Bashsiz, Pichaqsiz Küresh Qiliwatimiz! Qanlar Töküliwatidu, Bombilar Partilawatidu, Ademler Qirilip Ketiwatidu!

UKM

Bir Milletning Igilik Hoquqini Qolgha Keltürüshning Yolliri Milliy Oyghunush,Teshkillinish We Her Tereplep Küch Qollinish Köwrükidin Ötidu!

UKM

Bir Milletni Öltürüp Emes, Diniy, Qanuniy, Siyasiy, Exlaqiy, Kultural Alahiydiliklerdin Paydilinip, Yoqutush Xelqara Ehdinamilarda Cheklenmigen!

UKM

Qanun Arqiliq Birnimu Öltürgili Bolmaydighan Milletlerni, Bahane Oydurup Chiqip Kolliktip Qirghin Qilish Emperiyal Küchler Terpidin Qanunlashturuldi!

UKM

Dewletler Milletlerning Biz Köreligen Insaniy Yüzidur!Milletlerning Yene Biz Bilmigen Sheytaniy we Haywani Yüzlirimu BarTéxi!

UKM

Men Serxil Digenliringni Tonidim, Oxshashla Esker Bolmay Geniral Bolghisi Bariken. Imkan  Bolsa Ularning Hemmisini Türmige Tashlaytim!

UKM

Eslide Eng Bexitlik Kishiler Yenila  Wetinide Tughulghan Insanlardur!Wetensiz Turup Sultan Bolsaqmu Hich Bir Menasi Yoqtur!

UKM

Gheriptiki Dewletler Islamiy Roh Bilen, Sheriqtiki Musulman Dewletler Sheytaniy Emirler Bilen Idare Qiliniwatidu!

UKM

Biz Ghayige Bashlaydighan Bir Dahigha Emes, Menzilge Biz Minip Baridighan, Dümbisi Qoydek Yumshaq Bir Ishekke Bekraq Herismen Millet!

UKM

Pul Tepinglar Eziz Qerindashlar, Peqet Pul Bolsala Özenglarning, Ailenglarning We Millitinglarning Qeddi Özlikidin Kötürilidu!

UKM

Toghra deysizler buraderler…Pul tapayli! Germaniyeni, Engiliyeni, Fransiyeni we Hollandani öz ichidin chiqqan bir qanche puldar aqsöngek aile qoghdap turidu…Bu baylarning kimlikini bizmu bilmeymiz…

Bizge oarxorluq we chiriklik bilen beyighan Islam Kerimopning qizidek emes, Rotschild, Rockfeller we Busch ….Ailisidek bilim, texnika we talantqa tayinip bay bolghan dunyagha tesir körsüteleydighan yoquri qatlam dangliq baylar kerek…Eniqki ishlarni A din bashlash kerek….

UKM

Uyghur Perzentlirining Weten Ichi we Hür Dunyadiki Qismetliri Heqqidiki Bezi Oxshashliqlar Heqqide Pikir Yürgüzünglar…..!

UKM

Ne Yaziqki Meniwiy Jehettiki Qulluq Zenjirige Esir Bolghanlar, Negila Barsa Milliy Asaretke Boynini Tenglepla Yashaydu!

UKM

Eslide Eng Bexitlik Kishiler Yenila  Wetinide Tughulghan Insanlardur!Wetensiz Turup Sultan Bolsaqmu Hich Bir Menasi Yoqtur!

UKM

Weteninglar Shaninglar, Milletinglar Sheripinglardur!Melinglarnighu Setinglar Boptu, Pul Berse ShanSheripinglarnimu Satamsiler?

UKM

Eziz Qerindashlirim Janabi Allah Bizni Qelbimizdiki Öz-Ara Kin- Nefretlerdin, Shexsiy Kibirlirimizdin We Meheliwiy Chüshenchilirimizning Iskenjisidin Waz Kechip, Zalim Xitaygha Birikte Qarshi Turushimizgha Emir Qiliwatidu!Biz Buni Hes Qilghan Chaghda Shu Heqiqetke Sheksiz Ishininglarki, Hichqandaq Bir Düshmen Asanliqche Jüret Qilip Aldimizgha Chiqalmaydu!

UKM

Ne Yaziqki Meniwiy Jehettiki Qulluq Zenjirige Esir Bolghanlar, Negila Barsa Milliy Asaretke Boynini Tenglepla Yashaydu!

UKM

Eziz Qerindashlirim Janabi Allah Bizni Qelbimizdiki Öz-Ara Kin- Nefretlerdin, Shexsiy Kibirlirimizdin We Meheliwiy Chüshenchilirimizning Iskenjisidin Waz Kechip, Zalim Xitaygha Birikte Qarshi Turushimizgha Emir Qiliwatidu!Biz Buni Hes Qilghan Chaghda Shu Heqiqetke Sheksiz Ishininglarki, Hichqandaq Bir Düshmen Asanliqche Jüret Qilip Aldimizgha Chiqalmaydu!

UKM

Köch we Urush Malimanchiliqlirida Xaniweyran Bolup Ketken Uyghur Balilarni Hemmimiz Ülüshüp Birdin, Ikkidin Beqiwalayli! Millitimizning Yawrularining Yat Milletler Aldida Xar we Zebun Halgha Chüshüp QelIshigha Yol Qoymayli!

UKM

Namussiz Xitaylar,Yeqinni Oylighanda Bizge,Uzaqni Oylighanda Öz Millitingge Ziyan Selishting! Bu Ishning Hesabi Haman Elinidu!

UKM

Niyiti Buzuq Kishiler Japa Chekip Özlirining Meghlubiyitige, Dorust Kishiler Xuddi Kütkinidekla Meqset We Muradigha Ulishidu!

UKM

Hayatliq Yollirida Dayim Bundaq Yultuzlar Chaqnap Turghan Chirayliq Ötüshme Yollargha Duch Kelgili Bolmaydu! Bezide Aldinggha Jut Shiwirghannliq Tik Dawanlar, Bezide Boran Huwlap Turidighan Qarliq Choqqilar, Bezide Yene Xuddi Jehennem Chongqurlirini Eslitidighan Mudhish Hanglarghimu Duch Kelisen! Bundaq Alahiyde Yollarda Tengrining Merhemet We Rehmitige Nahil Bolghan Xillanghan we Taleylik Kishilerla Beshi Tik Hemde Salmaq Qedemler Bilen Xatirjem Yüreleydu!

UKM

Tekrar Jiddiy Agahlandurush!!!!

Xitaylar Uyghur Millitanlirigha Qarishi Eskiriy Hazirluqlirini Kücheytish Meqsidide Pakistan Tewesidiki Keshmirge Eng Yeqin Rayonda, Hindistan Teweligidiki Aqsaychingha, Tajikistanning Teweligidiki Bedexshan Rayonogha we Afghanistan teweligidiki Waxan Korredori qatarliqlargha ilgirki yillarda herbiy baza qurghanidi….

Uyghur millitanliring Xitay bilen bolghan alaqisini qayrip qoyup, Xitaylar bu rayonda yene qandaq shumluqlarni pilanlawatidu, bini hazirche bilmek tes….

Dimisimu dunyada bizge munasiwetlik we munasiwetsiz nurghun hadisiler boliwatidu. Sirlar bek köp qanaetlinerlik bilgige hazirche ige emesmiz.

Dunyada, orta asiyada we xitay ishghaliyitidiki sherqiy Türkistanda yüz beriwatqan zenjirsiman weqe hadisilerge ayit bezi jawaplar özligidin ashikariliniwatidu…Dimek keyinki 5-10 yilda chong ishlar bolidu…

Ottura asiya hazirqi ottura sheriqqe aylinip qelish ihtimali chong. Urush bolidu Millitimizmu urushqa qatnishidu…Köp dewlet qatnishidu bu urushqa, uyghurlarningmu jengktin qandaq yer alidighanliqigha qarar berishimiz lazim. Urush xitaygha qarshi bolidu, Emma islamiy terrorizimgha birlikte qarshi urush sheklide ortigha chiqidu..terrorchi, radikalchi bolsaq köp dewletler qisimlirining öltirep oynaydighan ow haywini bolup qalimiz…otura sheriqtiki kurt millitanliri sheklidemu yaki Isis yeni Daish sheklidimu yer alamduq bu majrada texi eniq emes…

Kurt quralliq küchliridek rol alsaq aqiwiti bugünki kurtlarni orap turghan, dayishtek rol alsaq aqiwiti bugünki Islam xelipilikidek bolidu sözsiz…Ishning qorqunchluq teripi xitay we Amerika bizning orta asiyada Daishning rolini elishimizni xalawatidu…

Chünki musulman turup qulluqqa adetlinip ketken radikal islamchilirimiz xelqimizni baldurraq ölüp tügüshep, jennetkila kirip ketish yoligha yiteklewatidu…xelqara weziyet xitaylargha paydisiz bolggachaq xitay dewliti qural kötüreleydighan 14 yashtin 70 yashqiche bolghan uyghurlarni türge ayrip, öltüridighanni öltürüp, tutidighanni tutup, nazarette tutidighanni arxipkashturup, amanliq tedbirini Aldi…

Bizningkiler ishning heqiqiqi alahiydiliklirini Filip bolalmighan halette turiwatidu.Bu ishlardin chong dewletlerning istixbaratining bizge qarighanda teximu köp xewiri bar…Hindistan rayondiki özgürüshlerge Amerikidekla diqqet qiliwatidu….

Türükiyemu Shu…Xitaylar weten millet, diyish islamgha muxalip kelidu, deydighan Sherqiy Türkistan islamiy herkiti bilen Afghanistanni idare qiliwatqan Taliban arqiliq dostane munasiwet ornutiwalsa keyinki 10 yil ichide wetinimizla emes pütün büyük Türkistan qan dengizigha aylinidu….

Dimisimu mawjut hadisiler islamiy radikal küchleening Xitay bilen yeng Ichide birlishiwalghanliqini ispatlawatidu!!! Boliwatqan herbir chong kichik ishlargha We hadisilerge qqet qilishimiz lazim!
Xitaylar bilen Talibanlar Ish Birlikchiliri küchlük gherp dewletlirinimu changgiligha eliwalghan perde arqidisidki emperiyal yoshurun küchlerning mekkarlarche dellaliq qilishi bilen Shangxey ish birlikini perde arqisida qurushni pilanlap, Ruslar bilen anglashti hemde Uyghurlarning milliy musteqilliq herkitining yol xeritisini özgertip, milliy unqilapni diniy inqilapqa yeni xelqara jihatchiliqqa özgertiwetti.

Xitaylar bilen Talibanlar nishanliq birlishish aldida turghan Türük dunyasining küchiyip Sheriqte Xitay, Gheripte Awropa, Shimalda Russiyege tehdit bolup qelishining aldini aldi.

Xitaylar bilen Talibanlar ishni puxta oylap, gheriptiki gumashtiliri bilen birlikte Uyghurlarni talibanlar sepige chandurmay ittirip kirip, millitimizning Uyghurlargha hergizmu oxshimaydighan yirginchlik resimini ghelbilik sizip chiqti!

Xitaylar bilen Talibanlar Uyghur millitini dunyagha Insaniyetning düshmini-Radikal Islamchi, Terrorchi we Xelqara jihadizimning heyranliri- dep teshwiq qilip, bu tabloda nadan xelqimizni uzaqqa sozulghan dirammida ustiluq bilen rol aldurup, derijidin tashqiri ghelbe qazandi.

Xitaylar bilen Talibanlar birlikte Sherqiy Türkistan Milliy Herkitining Yengi Bir Jumhuruyet bolup qurulushigha paydiliq halda xelqaraliship qelishining imkanlirini böshügide ojuqtiriwetti.

Xitaylar bilen Talibanlar birlikte Türkistan Xeliqlerning qaytidin Awropa ittipaqigha oxshash birliship qelish ihrimalliqini yoqqa chiqardi, Xitaylar bilen Talibanlar birlikte Sherqiy Türkistanni Xitaylarning ishghali astida tutup, Uyghur xelqini Etnik, kultural we din tereptin birlikte chöktüriwitish projektini ishlewatidu.

Xitaylar bilen Talibanlar birlikte Xitaylarning awal türük Islam dunyasigha andin Afriqigha axirda Awropagha kengiyishige deqemte yol hazirlawatidu!

UKM

Siqilma Hey Könglüm, Allah Büyüktur! Xudaning Eghir Intahanliri Üchün Zinhar Isyan Etme! Belki Bu Künlerningmu Biz Bilmigen Bir Xeyri Bardur!
UKM

Jiddiy Agahlandurush!!!!

Xitaylar Uyghur Millitanlirigha Qarishi Eskiriy Hazirluqlirini Kücheytish Meqsidide Pakistan Tewesidiki Keshmirge Eng Yeqin Rayonda, Hindistan Teweligidiki Aqsaychingha, Tajikistanning Teweligidiki Bedexshan Rayonogha we Afghanistan teweligidiki Waxan Korredori qatarliqlargha ilgirki yillarda herbiy baza qurghanidi….

Uyghur millitanliring Xitay bilen bolghan alaqisini qayrip qoyup, Xitaylar bu rayonda yene qandaq shumluqlarni pilanlawatidu, bini hazirche bilmek tes….Dimisimu dunyada bizge munasiwetlik we munasiwetsiz nurghun hadisiler boliwatidu. Sirlar bek köp qanaetlinerlik bilgige hazirche ige emesmiz.

Dunyada, orta asiyada we xitay ishghaliyitidiki sherqiy Türkistanda yüz beriwatqan zenjirsiman weqe hadisilerge ayit bezi jawaplar özligidin ashikariliniwatidu…Dimek keyinki 5-10 yilda chong ishlar bolidu…

Ottura asiya hazirqi ottura sheriqqe aylinip qelish ihtimali chong. Urush bolidu Millitimizmu urushqa qatnishidu…Köp dewlet qatnishidu bu urushqa, uyghurlarningmu jengktin qandaq yer alidighanliqigha qarar berishimiz lazim.

Urush xitaygha qarshi bolidu, Emma islamiy terrorizimgha birlikte qarshi urush sheklide ortigha chiqidu..terrorchi, radikalchi bolsaq köp dewletler qisimlirining öltirep oynaydighan ow haywini bolup qalimiz…otura sheriqtiki kurt millitanliri sheklidemu yaki Isis yeni Daish sheklidimu yer alamduq bu majrada texi eniq emes…

Kurt quralliq küchliridek rol alsaq aqiwiti bugünki kurtlarni orap turghan, dayishtek rol alsaq aqiwiti bugünki Islam xelipilikidek bolidu sözsiz…Ishning qorqunchluq teripi xitay we Amerika bizning orta asiyada Daishning rolini elishimizni xalawatidu…

Chünki musulman turup qulluqqa adetlinip ketken radikal islamchilirimiz xelqimizni baldurraq ölüp tügüshep, jennetkila kirip ketish yoligha yiteklewatidu…xelqara weziyet xitaylargha paydisiz bolggachqa xitay dewliti qural kötüreleydighan 7 yashtin 70 yashqiche bolghan uyghurlarni türge ayrip, öltüridighanni öltürüp, tutidighanni tutup, nazarette tutidighanni arxipkashturup, amanliq tedbirini aldi…

Bizningkiler texiche yenila Sovetler Birliki tarqitiwitilgendin keyinki, bolupmu Süriye urushidin keyinki xelqara terrorizimgha qarshi küreshke ahit xelqara istirategiyening heqiqi alahiydiliklirini bilip bolalmighan halette turiwatidu.

Bu ishlardin chong dewletlerning istixbaratining bizge qarighanda teximu köp xewiri bar…Hindistan rayondiki özgürüshlerge Amerikidekla diqqet qiliwatidu….Türkiyemu Shu…Xitaylar weten millet, diyish islamgha muxalip kelidu, deydighan Sherqiy Türkistan islamiy herkiti bilen Afghanistanni idare qiliwatqan Taliban arqiliq dostane munasiwet ornutiwalsa keyinki 10 yil ichide wetinimizla emes pütün büyük Türkistan qan dengizigha aylinidu….

Dimisimu mawjut hadisiler islamiy radikal küchlerning Xitay bilen yeng Ichide birlishiwalghanliqini ispatlawatidu!!! Hich bolmoghanda UYGHUR mellitanlarning qumandanlirining yipi xitayning qolida bolghachqa yillardin bei Xitayning millitimizni terrorgha bahanidap qirghin qilishida körünerlik muhim rol oynidi…

Samanning tegidin su emes yünde eqiwatidu, at aylixan yol sarixan qilinip, bichare bigunah xelqimiz topidek sorulup ketiwatidu…Arimizda düshmenge ichidin teshidin baghlanghanlar bar! Boliwatqan herbir chong kichik ishlargha We hadisilerge diqqet qilishimiz lazim!

28.03.2019 Germaniye

UKM

Awropagha Dangliq Türükche Neshir Qilinidighan POST Gezitxanisi Sheqiy Türkustan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti Bilen Wetinimizning Nöwettiki Weziyiti Heqqide Ötküzülgen Söhbet Heqqide Naqale Yezip, Gezitning Bash Betide Elan Qildi!Kendiliridin Allah Razi Bolsun!

Essalamu eleykum Sherqiy Türkistanliq eziz qerindashlar, Awropada Türükche neshir qilinidighan dangliq gezit’Post“ bilen Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti namidan, Wetinimizdiki Xitay zulmi we millitimizning beshigha kelgen eghir tiragediyeler, hür dunyadiki milliy inqilawimiz qatarliq temilar heqqide bir ehmiyetlik söhbet elip barghan iduq…

Allah razi bolsun gezitxana rehberliki bizge hessidashliq qilip, lewzimizni yerde qoymay ishghal astidiki Sherqiy Türkistan Jumhuriyitining bugünki teqdiri, siyasiy weziyiti heqqide bir parche chong maqala hazirlap bash betke beriptu. Maqalida Sürgündiki Hökümitimizning mubarek namini alahiyde gewdülendürüp, bash bette elan qilinghan bolup, buning inshaallah ehmiyiti choqum chong bolidu…POST geztidiki eziz qerindashler Katta ish qildi…

Kendilerindin Allah razi bolsun…Biz Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümetidikiler 80 milyondin Artuq qandash, kulturdash we dindash Türük qerindashlarimiznining bu derijidin tashqiri yaman künlerde bizge qilghan bu yaxshiliqini ebediy unutmaymiz we yad itimiz!

Rexmet!

Hürmet bilen:Küresh Atahan

28.03.2019 Germaniye

Qizimning Xatirisi


 

10801574_708227349303759_1877434805396883989_n

Yazarmeni: Nuriye Rahman

 

 

Bügün seherde oyghinipla axshamqi hayajanlirimning yenila shu péti urghup turghanliqini hés qildim. Balkon’gha chiqip, seherning sap hawasidin toyup, toyup nepes aldim. Bu yil küz pesli tolime yaxshi ötüwatidu, bezide hetta temperatura 20°C din éship, ademge aram-bexishlik illiq hawa dawam étiwatidu. Qizimning öyi Arve deydighan bir deryaning boyida bolghachqa, her qétim qizimning öyige kélip qonup qalsam, seherde ornumdin turupla, balkon’gha chiqip, xuddi tunji qétim körüwatqandek, etraptiki menzirilerge zoq bilen qarap kétimen. Bügün méni kök asmanliq ochuq bir kün kütiwaldi. Seherning hawasi sel soghuq bolsimu, uyqudin yéngi oyghan’ghan ten’ge bösüp kirip, ademning rohini janlanduratti.  Mana sus yéshil qashtéshi renggidiki derya süyi tép-ténich éqiwatidu. Bir nechche ördek suda erkin üzüp yürüydu. Derya boyidiki ikki ret derexler gerche küz peslidin bisharet berip, yapyéshil yopurmaqlirining renggini  qizghuch, sériq, sus yéshil dégendek renglerge özgertken bolsimu, yopurmaqliridin ayrilishqa közi qiymay, ularni mehkem tutiwalghan bolghachqimu, yenila shundaq mezmut körünetti. Bu derexler arisidiki piyadiler yoligha chüshken küz  yopurmaqliri xuddi renglik payandazdek bu yolgha téximu güzel bir tüs bergen idi.

 

Aditim boyiche ishqa méngishqa tereddutlendim, emma kéche uyqulirimni alliqayaqlargha qachurup, méni xéli waqitlarghiche uxlatmighan tügimes oylargha, axsham qizim bilen bolghan söhbetlirimizge ixtiyarsiz qayta shungghudum.

 

Tönügün kechlik tamaqtin kéyin, qizim bilen parangliship olturup, bir kitab toghriliq söz échildi. Qizim u kitabni kitab ishkabidin izdep yürüp, qoligha bir xatire depterni aldi. Xatire depter nechche yillardin béri qolgha élinmighan bolghachqimu, üstige biraz topa-changlarmu qon’ghan idi.

 

– Hejepmu chirayliq tashliq xatiriken’ghu qizim ? Ekilinge, körüp baqay, -dédim men qiziqip.

 

Qizim xatirining üstini pakiz sürtiwetip: “ Bu men burun köchürüp yazghan, men eng yaxshi köridighan shéirlar apa, uzun boptu qolumgha almighili ” degech, xatirini manga uzatti.

 

Bu xatirining muqawisi biz Uyghurlarning neqqashliq sen’itige mayil resimlerge oxshap kétidighan,her xil renglik chéchekler bilen tolghan nepis bir parche süretlik tash idi. Birinchi bétini achtim. Qizim özining ismini Uyghurche yéngi yéziqta, kona yéziqta we xenzuche yézip bolup, dadisi we méning ismimni famililirimiz bilen qoshup kona yéziqta yéziptu. Bu betning etrapini ramkilap, güller, yultuzlarni sizip bézep, xuddi bu xatirisining kirish sözini bergendek boptu.  Ikkinchi bétige öttüm. Bu betning töt bulungigha hem addiy hem omaq kichik güller, otturisigha kichiktin tedrijiy  choghayghan halqisiman shekillik chéchekler sizilghan idi. Üchinchi bétige ötüshüm bilen, heyranliqim xuddi déngiz qirghaqlirigha urulghan dolqunlardek örleshke bashlidi. Bu bettin bashlap, qizim sol betke bir parche resim chaplap, ong betke shéir köchürüptu. Közüm derhal “Bahar Chillaymen” dégen témigha chüshti. Bu shéirni men nechche qétimlap oqughan, hetta bir nechche koblétini yadlapmu alghanidim. Xelqimizning qelib  töridin orun alghan meshhur  yazghuchimiz,  shairimiz merhum Abdurehim Ötkürning bu shéiri qehritan zimistanda ghal-ghal  titrigen qanchilighan yüreklerni illitmighan?! Qanchilighan ümidsiz rohlargha jan bérip, yéngi hayat yoligha bashlimighan?! Yene qanchilighan kishilergha gheyret, jasaret, ümid mesh’ellirini tutquzup, yüksek ghayining serkilirige aylandurmighan?! Bu, bu bir shéirla emes, bu bir abide, bu biz Uyghurlarning qiblinamisi! Töt köblet shéirni jarangliq oqup chiqtim. Shéirni oqup bolupla qizimdin :

 

– Bu xatirini qachan yazhgantingiz qizim? – dep soridim hayajan bilen.

 

– Shiwitsariyege yéngi kelgen waqtimda, yeni 14-15 yillar ilgiri. Siz aldirash bolghandikin, derslirimni öginip bolupla, shu kitab oqughach, yaxshi körgenlirimni köchüruwalghantim,- dep jawab berdi qizim.

 

Kéyinki betlerni örüshke bashlidim: Fransuzche addiy tildiki ikki parche shéirdin kéyin, inglizche “ Kechür déyish hemmidin tes söz bolsa kérek ” (“ Sorry seems to be the hardest word”), andin “Hemme dest turayli” (“All Rise”) dégen ikki naxshining tékisti turatti. Men qizim üch yashlargha kirgendila inglizche ögitishke bashlighan bolghachqa, 12 yéshida Shiwitsatriyige yéngi kelgende, fransuzchini téxi bilmigechke, inglizche sözlep, meqsidini chüshendüreleytti. “Blue” (“Kök”) dégen bir guruppining naxshilirigha tolimu hérismen idi. Shunga bu tékistlerni körüp ziyade heyran bolmidim.

 

– Shu chaghlarda ajayip yahxi körettingiz- he bu guruppidiki naxshichilarni?

– Hee apa, umu shundaq bir dewir idi….

 

Andin, bir türkche téma qoyulghan betke keldim: “Yagmurlar Islanmasin”. Bu bir muhebbet naxshisining tékisti idi.

 

– Qandaqlarche bu türkche naxshining tékistini köchürüp qaldingiz qizim?

 

Qizimning jawabini kütmeyla,  közlirim “ Iz” dégen serlewhige tikildi. Sol bétige qizimning 12 yashqa tolghan tughulghan künide biz shu küni olturup Jenve köli yeni Léman Köli seylisi qilghan paraxotning kapitani bilen chüshken resimi chaplanghan idi. Ong betige ulugh shairimiz merhum Abdurehim Ötkürning  töt köbletliq “Iz” namliq shéiri köchürülgen idi. Yaq, “Iz”ni shéir dégendin,  ötmishimizning yeküni, kelgüsimizning nishani dések téximu toghra bolidu! Qizim söz bashlidi:

 

– Apa, besh-alte yash chaghlirimda manga “Iz” we yene “Tügimes Naxsha”, “Heykel” dégen shéirlarni yadlatqan idingiz. Chong öylerge barsam bowam-momamlar, qorogha chiqsam xulum-xoshnilar “Dilfuruz “Iz” ni bir oqup béringe” dep turiwalatti. Bir qétim téxi “Yulghun” résturanidiki bir xetne toydimu men bu shérni diklamatsiye qilip bersem, bir nechche dadash kélip manga pullarni bérip ketkenidi. Ésingizdimu?  Shu waqitta ögen’gen shéirlirimni peqet untumaymen apa.

 

Ésimde bar, elbette. Qizim kichik chaghlarda özem yaxshi köridighan shéirlardin besh-altini qizimgha yadlatquzghan idim. Diklamatsiye qilghanda choqum toghra oqushini hem rohluq bolushini telep qilattim. Chünki men üchün bu shéirlar meshhur shairlirimizning milletke bolghan cheksiz méhir-muhebbiti we  kamaletke yetken eqil-idrek  tuyghulirining mehsuli bolupla qalmastin,  dewr boranlirida bihude tökülgen qan-ter bedilige kelgen muqeddes eser hem tépilghusiz meniwiy bayliq hésablinatti. Shuning üchünmu qizimni öyde diklamatsiye qildurghinimda sel boshangliq körülse, térikip kétettim, bezide zerdim bilen: “bundaq oqughandin köre, oqumayla qoyung. Yaxshi oqumisingiz, bu chong dadashlargha bihörmetlik qilghan bolisiz!” dégen waqtlirimda, qizim derhal xuddi hazir jengge atlinidighan kichik jengchidek qeddini ruslap, bu shéirlarni qayta-qayta diklamatsiye qilatti. Lékin her qétim bashqilar aldida diklamatsiye qilghanda bolsa, qilche tartinmay, estayidilliq bilen bir bashlap kettimu, “Toxtang! Boldi qiling!” démigüche, birnechche shéirni birining keynidin birini ulap,  shu qeder janliq hem jarangliq oqup kétetti.

 

Shu eslimilirim bilen yiraqlap kétiwetip, nezirim ixtiyarsiz shéir astidiki sus sériq rengde sizilghan qum barxanlirigha, qara renglerde sizilghan kichik-kichik ayaq izlirigha, qizghuch renglik kechlik upuq menzirilirige aghdi. Bu ay, bu künlerde eslidinmu yighlangghu bolup kétiwatattim, bu resimni körüp özemni tutalmidim. Yashlirim emdi manga boy bermeytti, xuddi yipi üzülgen marjandek, közümning hemmila yéridin tökülüshke bashlidi, goya manga : “Bizni erkin qoyuwet! Bizni hazir tökmey qachan tökisen? Bizni xoshalliq bilen, pexirlik bilen töküwatisen!” dewatqandekmu qilatti.Shundaq, men, qizimdin söyünuwatattim, qizimdin pexirliniwattattim, qizimdin razi boluwatattim. Qizimni baghrimgha bastim…

 

Biraz eslimge kéliwalghandin kéyin, téximu qiziqish bilen betlerni örüshni dawamlashturdum: bu bette meshhur qoshtilliq yazghuchimiz merhum Abdukerim Xojining “Heykel” dégen shéiri,  yanda qizimning  momisi Saadet Imin apamning boynigha gire sélip, mengzilirini yéqip, külüp  chüshken resimi, kéyinki üch bette ataqliq shair Tahir Talipning “ Sulayman Guwah” dégen shéiri, yene bir bette Abduxaliq Uyghurning “Oyghan” dégen shéiri… Shéirlarning her birini toluq hem awazimni qoyup bérip oqup chiqtim. Kéyinki bir nechche betlerge fransuzche, in’glizche, nemische shéirlar köchürülgen idi.  Andin, wujudumda yene bir yéngi dolqunlar kötürülüshke temsheldi. Köz aldimda men oqup baqmighan shéirlar: NimShehidning 20 kobletliq “Aldida” dégen shéiri, Tursun Beg Ibrahimning “Sekkiz Süritim” namliq satirik dastanidin élin’ghan yette koblétliq parche, dangliq shairimiz merhum Téyipjan Eliyopning “Tiwilgha” namliq shéiri, dangliq yazghuchi, shair Rozi Sayitning “Bil”, “Yürek sözüm” dégen ikki parche shéiri… Bu shéirlarni men rastla bilmeydikenmen. Birdin birdin oqup, xuddi bir yéngi enggüshter tépiwalghandek hayajanlinip sözlep kettim:

 

– Qizim, bu shéirlarni men oqup baqmaptikenmen, bek ésil shéirlarken!

 

Qizim temkinlik bilen söz bashlidi: “Men bu shéirlarni birnechche qétim oqup, yaxshiken dep tallap köchürgen idim apa. Méni del mushundaq shéirlar  “Sanga köydüm, manga köyemsen? Séni almisam ölimen” dégendek tétiqsiz naxshilardin yiraq tutqan. Adem kichikide alghan terbiye bek muhimken, ademge qaysi yolni boylap ilgirileshni ögitidiken. Shu terbiye bolghachqa, fransuzche yaki in‘glizche tillarda tallap oquydighan eserlirimmu yerlikler yaxturup oquydighan yaki edebiy ijadiyet mukapatlirigha érishken kitablar boldi. Buningdin kéyinmu mushu yölinishte mangimen. Waqtim bolsa, uyghurche kitablarni oqushni qayta bashliwalsam bolatti.”

 

Qizimni yene baghrimgha bastim: “ Rehmet qizim! Bu xatiringizdiki mundin on nechche yil ilgiri, emdila 12-13 yashlargha kirgen ösmür chaghliringizda  köchürüp yazghan, men hetta körüpmu baqmighan ésil  shéirlarni oqup, bir harduqum chiqqandek bolup qaldim. Gerche ana wetinimizdin 12  yéshingizda ayrilip bu yerge kelgen bolsingizmu, ishench bilen éytalaymenki, sizning Uyghur tilingiz,  milliy rohingiz, Uyghurluq ghoruringiz wetendin ayrilmay yashawatqan tengtushliringizningkidin artuq bolsa artuqki, hergiz kem emes! “Uchqundin yan’ghin chiqidu” dégen gep bar. Sebiy chaghlirngizda qelbingizning chongqur qatlamlirigha ornighan bu uchqunlar ilgiri bolsun, kéyin bolsun, choqum bir küni wetinimizge, xelqimizge bir kishilik hessingizni qoshalaydighan adem bolup chiqishingizgha türtke bolghusi.  Méni bekla xosh qiliwettingiz qizim! Ulugh Allaning manga sizdek bir perzent berginige ming ming shükriler jénim qizim!”

 

– “Apa, xalisingiz, bir-ikki shéirni ün’ge élip teyyarlayli, burun ishligen muzikilirimdin bu shéirlargha muwapiq kélidighanliri choqum chiqidu”-  dédi qizim.

 

Men goya del shuni kütüp turghandek, “Bolidu qizim, shundaq qilayli!” depla, muzika tallashqa kiriship kettuq.

 

Qizim besh yashlargha kirgende Ürümchidiki Sen’et Inistitotining dangliq pianino oqutquchisi Xurshide appaydin pianino dersi élishni bashlighanidi. Aridin bir nechche ay öter-ötmeyla, qizimda xéli ilgirilesh boldi. Shunga dadisining anche  qoshulup ketmiginige qarimay, bir pianino sétiwaldim hem künde yénida turup meshiq qildurdum. Deslep qizimgha mekteptin kélip tapshuruqlirini ishlep bolghandin kéyin, sirtqa chiqip, mehellidiki balilar bilen bille oynashning ornigha, pianino aldida olturup birer saet meshiq qilish éghir keldi. Hélimu ésimde, sirtta balilarning chuqan sélip oynighan awazlirini anglap, qizimning qoli pianinoda, emma manga yalwurghandek yighlamsirap qarashliri, bezide hetta özümningmu bel qoyuwetkülirim kélip ketkenliri.

 

Qizim kichikidinla xuddi chong ademni kichiklitip qoyghandek bir ishni chüshendürsem  chüshinetti, jahilliq qilmayti. U chaghlarda men Xurshide appayning ikki balisigha in’glizche deris ötettim. Hésabta Dilfuruzning bir saetlik pianino dersi ikki balining bir saetlik in’glizche dersige barawer bolatti. Hurshide appayning baliliri tolimu omaq hem eqilliq balilar bolup, her bir saetlik derisni shundaq yaxshi öginiwalatti. Mushu teriqide bir nechche yil dawamlashturup, kéyin men Shiwitsariyige oqushqa ketkendin kéyin, qizim her türlük sewebler tüpeyli, pianino dersini hem özi chélip meshiq qilishlarni tashlap qoyghan idi. Qizim Shiwitsariyige kélip, toluqsiz otturini yaxshi oqup püttürüp, toluq otturigha chiqqanda mejburiy tallinidighan ders qatarida yaki resim dersi, yaki muzika dersi tallash mejburiyet boldi. Her ikkimiz ikkilenmeyla muzika dersini talliduq. Bu qizim üchün burun ögen’gen pianinoni qayta tépiwelish, qayta öginish pursiti idi. Men üchün bolsa, bu yéngi iqtisadiy chiqimni hel qilish üchün köprek ishlesh, téximu iqtisatchan bolushning bishariti idi. Chünki heptide bir qétim baridighan, 45 minuti 80 franikliq shexsiy pianino dersini uda ikki yil dawamlashturushtin bashqa,  bir pianino sétiwelish zörür idi.  U waqitta qizimgha méning chüshendürüshim hajetsiz boldi. Chünki u özi körüp turiwatatti: men bashqilargha ikki saet fransuzche dersi yaki üch saet xenzuche dersi ötkendila, qizimning bir saetlik pianino dersining puli chiqatti. Shu teriqide her ikkimiz teng tiriship, ikki yildin kéyin, toluq otturini püttürüsh dissértatsiyisini yaqlash waqtimu yétip  keldi.

 

Qizim mektep pütturüsh dissertatsiyisining témisini “ Héslirimni muzikilirim bilen anglitay” (fransuzche:  “Mes sentiments à travers ma musique”) dep qoyghan bolup, özi ishligen töt  parche muzika arqiliq, özining xoshalliq, qayghuluq, ümidsizlik we ümidwarliqqa oxshash héssiyatlirini ipadiligenidi. Dissértatsiye bahalash hey’itidiki üch proféssorning aldida qizim bu muzikilirini pianinoda temkin orunlap, nahayiti yuquri bahagha érishti. Toluq otturini püttürgende qizimla emes, hetta oqutquchilirimu qizimning muzika Institotida oqushini teshebbus qilghan bolsimu, men qet’iy qoshulmighan idim. Qizim mening “put tirep turghudek asaslirim” gha qayil bolup, Muzika Inistitotida oqush arzusidin waz kechken idi. Wahalenki, qizimning  ene shu toluq ottura mektepte oquwatqan chaghlirida ishligen muzikiliri heqiqeten ademning yürek tarlirini titritidighan, xiyal kepterlirini yiraq-yiraqlargha uchurup kételeydighan muwepiqiyetlik muzikilar idi, hetta bir nechche uyghurche shéirlarni yézip, özi ishligen muzikigha sélip, naxshisini manga éytquzup ün’gimu alghanidi.

 

Mana hazir qizimning del shu chaghlarda ishligen muzikiliridin tallap olturattuq. Muzikilarni anglighach, shéirlarni oqup körettuq. Nahayiti tézla, dangliq shairimiz Tahir Talipning  “Sulayman Guwah” dégen shéirigha mas kélidighan bir muzikini talliwalduq. Muzikining rétimliri shéirgha shuqeder mas kelgen idiki, xuddi tikküchi usta ölchep késip tikken pelto igisige  xopmu yarashqandek tuyulup ketti. Birnechche qétim sinap körüp, resmiy ün’ge alduq hem axirqi nusxisini ün-tünsiz olturup anglap, tügigende bir-birimizge qariduq. Her ikkimizning közliri nemlengenidi…

 

50 nechche yilliq hayatimda nahayiti küchlük hayajan’gha tolghan chaghlirim az bolmighan, emma axshamqidek bir nechche saet dawam etken bu xil teswirligüsiz shadliq  qaynimida tunji qétim örkeshlishim.  Bu némedégen ésil tuyghu-he?! …

 

Bügün bir künüm bir tereptin ishlep, bir tereptin oylap, tolimu jiddy ötkendek tuyuldi. Kechte qizim bilen pütüshkinimizdek, qizimning xatirisidiki bashqa shéirlarni yene qizim özi ishigen muzikilar bilen qoshup ün’ge alimiz. Ishinimenki, tilgha alghuchilikimu yoq bu  zerriche méhnitimiz bizdin waqitsiz ayrilghan meshhur ediblirimiz we arimizda bar bolsimu, lékin qelemliri sundurulup, yézish hoquqidin mehrum qilinghan el söyer yazghuchilirimizgha bildürgen yüksek hörmitimizning ipadisi bolup qalghusi!

 

 

Izahat: Mezkur maqalining ün’ge élin’ghan nusxisidiki muzikini qizim Dilfuruz Ghéni

ishligen.

 

2018-yili 28-öktebir, Jenve.

« Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti » we Uyghur Romanliri Heqqide Deslepki Izdinish


Autori: Nuriye Rahman

14670743_993015014158323_825606572832068891_n

Kirish söz
Ötken yili 12-ayning bir küni bir dostum féysbukta yollighan « Bügünki dewir Uyghur edebiyatida barliqqa kelgen 101 parche roman » degen mezmunni oqup, derhal inkas bildürüp, men oqughan « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti »ge asaslan’ghanda, Uyghur romanlirining 200 yüzdin ashidighanliqini éytqan idim. Shuning bilen birge bu témigha qiziqquchilarni, bolupmu dunyaning herqaysi jaylirida yashawatqan Uyghur roman hérismenlirini mukemmel hem asasliq uchurlar bilen teminleshning zörürlikini hes qilghan idim. Shu meqsette, qolumda bar matériyallar, tor béti we dostlirim arqiliq érishken menbelerdin toluq paydilinip, imkaniyitim yar bergen sharaitta estayidil izdinish we sélishturup tekshürüsh arqiliq, uyghur romanlirining ismi, sani we roman yazghuchilarning isim-familisi heqqidiki mezkur maqalini yézip chiqtim. Manga qimmetlik waqtini hem zéhnini berip yardemde bolghan dostlirimgha jümlidin Abdushükür Abdurishitke chin dilimdin rehmet éytimen.
Bu maqalida asasliqi « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti »ni oqughandin keyinki qisqiche tesiratimni otturigha qoyush arqiliq, Uyghur romanlirining istatistikiliq ehwalini tonushturush bilen birge, bu jehettiki izdinishlerni dawamlashturushning zörürlikinimu sherhilep öttüm. Uyghur romanlirigha qiziqidighan oqurmenler üchün biraz menpeti bolup qalsa ejeb emes, degen arzudimen. Wahalenki, maqalini yézish jeryanida izdinishimning yéterlik bolmasliqi tüpeyli bézi nuqsanlargha yol bergen bolushum mumkin. Oqurmenlirimning tüzüt qilmay körsitip bérishini, tenqid we teklip pikirlirini bérishini ümid qilimen.
1. « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti » heqqide
On nechche yil neshriyatchiliq xizmiti bilen shughullan’ghanliqimdin bolsa kérek, qolumgha bir kitab alghan haman, kitabning aldi-keynini örüp, özemche « tekshürüp » kétimen. Elwette bu hemmidin awal qolumdiki kitabning aptori, neshir qilghan neshriyat, neshir qilin’ghan waqti degendek uchurlarni igilesh üchün bolidu. Men bundin ikki yillar ilgiri « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti »ni qolumgha alghandimu, del shundaq qilghantim. Bu lughetning aptori Sadir Tursunniyaz Udunluq, kitab jem’iy 743 bet, 32 format, qelin muqawiliq bolup, Shinjang Uniwersitéti Neshriyati teripidin 2015-yili 9-ayda neshirge yollinip, 2016-yili 8-ayda bésilip tarqitilghan.
Roman keng weqelerni öz ichige alghan, sehipisi uzun, hejmi chong edebiy eser bolup, keng we murekkep ijtimaiy turmushni ekis ettürüp, bir pütün tarixiy dewirning omumiy körünüshini kitabxanlarning köz aldida gewdilendüridu. Uyghur edebiyatining muhim terkibiy
2

qismi bolghan Uyghur romanliri 1 yazghuchilirimizning qimmetlik waqtini hem zéhinquwwitini sérip qilip royapqa chiqarghan japaliq emgikining mehsuli, shuning bilen birge, xelqimizning qimmetlik meniwiy bayliqi hésablinidu. Uyghur romanlirining omumiy ehwalidin xewer berish, kéyinki ewladlar üchün menbe, iz qaldurush roman tetqiqatchiliri we roman xumarlirining zimmisidiki bir wezipe. Aptor Sadir Tursunniyaz Udunluq del mushu nuqtini közde tutup, etrapliq izdinish netijiside « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti »ni tüzüp chiqqan.
Aptorning qarishiche, Uyghur romanliri 20-esirning otturlirida barliqqa kelgen bolup, 60 nechche yil jeryanida nurghun egri-toqayliqlarni bösüp ötüp, bügünki kün’ge kelgende san hem süpet jehette yükselgen. Roman yazghuchilar yoqluqtin barliqqa kélip, ijadiyet qoshuni zorayghan, ayal roman yazghuchilarmu künsayin köpeygen. Shuning bilen birge, az bolsimu, bir türküm romanchiliqni tetqiq qilidighan tetqiqatchilarmu meydan’gha kelgen. Halbuki, Uyghur romanchiliqi tetqiqati Uyghur roman ijadiyitining güllinishige yétishelmesliktek réalliqmu roshenlishishke bashlighan. Neshir qilinghan romanlar heqqide yézilghan maqalilarning az bolushi, kitabxanlarni Uyghur romanchiliq tarixida barliqqa kelgen romanlarning ehwalidin xewerlendürüshning yéterlik bolmasliqi, shundaqla Uyghur romanchiliq bilimlirige dair ilmiy matériyallarning kemchilliki Uyghur edebiyat tarixida bir boshluqning künsayin chongqurlishishidiki halqiliq sewebler dep körsitilgen. Aptor bu boshluqni nezerde tutup, Uyghur romanlirining omumiy ehwali toghrisida etrapliq izden’gen. Her bir romanni bir qétimdin oqup chiqqan, romanlar heqqide yézilghan obzor-maqalilarni toplighan we ilmiy asasliq yekün’ge érishken. Men aptorning Uyghur romanliri heqqidiki 15 nuqtiliq yekünini oqughandin keyin, özüm muhim dep qarighan nuqtilarni töwendikidek xulasilep chiqtim:
1. Uyghur romanlirining sani we dairisi Uyghur romanlirining sani toghrisida oxshimighan qarashlar bar, hetta Uyghur romanliri az kam minggha yéqinlashti, deydighan konkirt asasi bolmighan perezlermu bar. Yalqun Rozi 2001-yili 1-ayning 30-küni « Shinjang Maaripi Géziti » de « Uyghur Yazghuchiliri Qanche Roman Yazdi » serlehwilik bir maqalini élan qilghan bolup, 1950-yildin 2000-yilghiche bolghan ariliqta 85 romanning yézilip neshir qilin’ghanliqini tonushturghan. Lékin Yalqun Rozi shéiriy romanlar we terjimihal eserlerni roman qatarigha kirgüzmigenidi. Shundaq déyishke boliduki, Yalqun Rozi Uyghur romanlirining sani hem yazghuchilirining ismini istatistika qilish jehette etrapliq izden’gen hem bu heqte izdinish maqalisi élan qilghan tunji yazghuchidur. 2012-yili 5-ayda Shinjang Pidagogika Uniwérsitétida ötküzülgen bir qétimliq roman ijadiyet muhakime yighinida edebiyat tetqiqatchisi Azat Sultan Ependi : « Uyghur romanliri 244 ke yetti » dep élan qilghan. Buni Uyghur romanliri heqqidiki éniq uchur dep bilishke bolidu. Lékin bu yerde 1950-yili bashlan’ghan roman türidiki eserlerning sanini belgileshte mueyyen yil chéki asas qilinmighan, « roman » dep atilidighan eserlerning éniq dairisi yeni qaysi xildiki edebiy eserlerni roman dep atash ölchemliri békitilmigen. Del mushu jehettiki éniqsiz tereplerni aydinglashturush üchün, aptor özining « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti » de,

1 Uyghur romani dégen isimgha éniqlima bergende, bu Uyghur yazghuchilar teripidin Uyghur tili yaki bashqa tillarda we her xil mezmunlarda yézilghan romanlarni körsitidu. Aptordin.
3

waqit chéki jehettin, 1950-yilidin 2013-yilining bashlirighiche, yeni mezkur lughetni neshirge teyyar qilghuche bolghan ariliqta neshir qilin’ghan barliq romanlar tizimlikini turghuzup chiqqan hem xulasilep mundaq dégen : « Bir tomluq roman 243 parche, ikki tomluq roman 27 parche, üch tomluq roman alte parche, töt tomluq roman bir parche, alte tomluq roman bir parche, yette tomluq roman bir parche, shéiriy roman üch parche, jem’iy 279 parche roman bar.2 » (Izahat : Bu istatistikida körülgen bezi xataliqlar toghrisida mezkür maqalining 2-bölümide chüshendürüsh bérildi.)
« Roman » dep atilidighan eserlerning dairisi mesiliside, aptor « roman » dégen namda neshir qilin’ghan romanlarni, « roman » dégen namda neshir qilinmighan bolsimu, neshir qilin’ghandin kéyin oqurmenler teripidin yézilghan maqalilerde « roman » dep étirap qilin’ghan romanlarni, shéiriy romanlarni, tarixiy roman hésablighan asasta terjimihal eserlerning hemmisini we tarixiy qisselerni « Lughet »ke kirgüzgen. Aptor yene Uyghur romanlirini shekil we mezmun jehettiki alahidilikliri boyiche réalliq témisidiki romanlar, tarixiy romanlar, ilmiy fantaziyilik romanlar, pelsepewiy romanlar, balilar romanliri, shéiriy romanlar, hejwiy romanlar we pisxika romanliri dep sekkiz türge ayrighan.Uyghur romanliri bizning tariximiz, yiltizimiz, kechürmishlirimiz hem bügünimiz bilen zich baghlan’ghan. Uyghur romanlirida ejdadlirimizning yiltizi toghrisida tepsilatlar xéli köp. Köp qisim tarixiy romanlarda Uyghur tarixida yüz bergen zor weqeler we bu jeryanda otturigha chiqqan ijabiy we selbiy shexislerning ehwali bayan qilin’ghan. Xelqimizning aile turmush ehwali, örpadetliri, kishiler otturisidiki munasiwetler, turmush qarishi, dunya qarishi hemde wetenperlik, meripetwerlik qarashliri namayen qilin’ghan. Romanlarda güzellikmu, rezillikmu yézilghan. Qedimki dewirdin bügün’giche bolghan turmush kartinilirimiz teswirlen’gen. Shuning bilen birge, ijtimaiy témilarmu, penniy témilarmu, réalliqmu, fantaziyimu yézilghan. Qisqisi, Uyghur romanlirida turmushimizda körülgen, körüliwatqan ishlar asasen yézilip, turmushimizning bediiy höjjiti bolush shertini hazirlighan.
2. Roman yazghuchilirining isim-familisi we romanlarning nami Uyghur romanlirining namini we roman yazghuchilarning isim-familisini toghra atash emeliyette yazghuchilarning emgikige hörmet qilish, tarixqa hörmet qilish bolupla qalmastin, belki kelgüsige, ewlatlargha bolghan mes’uliyetchanliq éngi bolup hésablinidu. Aptor del mushu nuqtini közde tutup, « Uyghur yazghuchilirining 1950-yilidin 2013-yilining béshigha qeder yézilghan romanlirining ehwalini körsitish jedwili »ni tüzüp chiqqan. (Bu jedwel resimge eyni tartilip, qoshumche bérildi.)
Aptor romanlarning ismini atash jehette saqliniwatqan bezi mesililerni alahide körsitip ötken. Alayli, Qeyyum Turdining « Qizil Tagh étikide » namliq romanining 1984-yili deslepki neshride « Qizil tagh chiraghliri » dep élin’ghan. 2003-yili we 2009-yilidiki neshride « Qizil tagh étikide » namida élin’ghan; Muhemmet Osman Emirining « Qanliq édir » romani kéyin « Natonush Yigit »dep neshir qilin’ghan; Ehmetjan Qurban Sabirining « Kök Östeng » namliq romani kéyin « Yatliq Bolalmighan Qizlar » dep neshir qilin’ghan; Alimjan Rejepning 2006-yili

2 « Lughet » tiki 4-bet
4

neshir qilin’ghan « Chiradin Halqighan Oghlan » namliq romani 2008-yili qayta neshir qilin’ghanda « Teklimankandin Halqighan Oghlan » dégen namda neshir qilinghan. Yighinchaqlighanda, aptorning « Uyghur yazghuchilirining 1950-yilidin 2013-yilining béshigha qeder yézilghan romanlirining ehwalini körsitish jedwili »ni roman yazghuchilirining isimfamilisi we romanlarning namini toghra atashtiki ishenchlik paydilinish menbesi, dep békitishke bolidu. (Izahat: Bu « Jedwel» de körülgen bezi xataliqlar mezkür maqalining 2bölümide sherhilendi.)
3. Uyghur romanliri yézilghan tillar we terjime qilinish ehwali Aptor mezkur lughetni tüzüsh dawamidiki izdinishlirige asasen, Uyghur romanliri yézilghan tillar we neshir qilin’ghan romanlarning bashqa tillargha terjime qilinish ehwali üstide qisqiche toxtalghan. Uyghur til-yéziqi bizning ana til-yéziqimiz, bizning alaqe qoralimiz. Shuning üchünmu, tebiiy halda, ana tilimizda yézilghan romanlar Uyghur romanlirining mutleq kop qismini igileydu. Wahalenki, yazghuchilirimiz Uyghur tilidin bashqa tillardimu romanlarni yézip neshir qildurghan. Shuning bilen birge, uyghurche yézilip, neshir qilin’ghandin kéyin bashqa tillargha terjime qilin’ghan romanlarmu bar. Aptorning tekshürüshlirige asaslanghanda, töwendiki bir nechche xil ehwalni sherhilep ötüsh mumkin:
 Uyghur tilida yézilghan, emma xenzu tilida élan qilin’ghan, kéyin, uyghurchigha terjime qilinip, neshir qilin’ghan roman. Alayli, Memtimin Toxtayupning « Qanliq Yer » esli Uyghur tilida yézilghan, kéyin xenzuchigha terjime qilinip, eyni waqittiki « Gherbiy shimal edebiyat-sen’iti » jornilining 1951-yilidiki sanlirida élan qilin’ghan. Kéyin, Mehmutjan Islam bu romanni xenzuchidin uyghurchigha terjime qilghan we 1993-yili Uyghur tilida neshirdin chiqqan.  Xenzu tilida yézilghan roman. Merhum Réyhan’gül Mijitning « Qayta Nikah » namliq romani xenzu tilida yézilghan. Kéyin, Siyit Tilwaldi teripidin uyghurchigha terjime qilinip, 2008-yili neshirdin chiqqan.  Xenzu tiligha terjime qilin’ghan romanlar. Uyghur tilida yézilghan romanlardin xenzuchige terjime qilinip, neshirdin chiqqan romanlar xéli köp. Alayli, « Izdinish» (Zordun Sabir), « Qizil Tagh étikide » (Qeyyum Turdi), « Boz Dala» (Ebeydulla Ibrahim), « Pilsirattin Ötkenler » (Batur Rozi), « Léyighan Bulaq » (Jalalidin Behram)3, « Mehmud Kashgheriy » (Perhat Jilan) we bashqilar.  énggiliz tiligha terjime qilin’ghan romanlar. « Kiroranliq Balilar » (Perhat Elyas), « Jezire » (Tursunjan Muhemmet)  Nemis tiligha terjime qilin’ghan roman. « Izdinish » (Zordun Sabir)  Türk tiligha terjime qilin’ghan roman. « Mehmud Kashgheriy » (Perhat Jilan)

4. Uyghur romanlirida eng köp teswirlen’gen dewir we obrazi yaritilghan meshhur shexisler Uyghur romanlirida tariximizning herqaysi dewirliri oxshash bolmighan usul bilen teswirlen’gen bolup, her bir roman özige arqa körünüsh qilghan dewir sharaitidin xelqimizning omumiy tarixiy musapisini körüwélish mumkin. Aptorning qarishiche, Uyghur romanlirida töwendiki dewirler köprek teswirlen’gen: Orxun Uyghur Xanliqi dewri, Idiqut

3 Jalalidin Behramning « Léyighan Bulaq » jem’iy yette tom bolup, 1- we 2-tomliri xunzuchige terjime qilin’ghan.
5

Uyghur Xanliqi dewri, Qaraxaniylar Xanliqi dewri, Yarkend Seidiye Xanliqi dewri, Xinjangning 17-esirdin 19-esirning axirighiche bolghan ariliqtiki dewri, Shinjangning 20-esirning aldinqi yérimi we Üch wilayet inqilawi dewri, 20-esirning 50-yillirining axiri, “Medeniyet zor inqilabi” dewri we uningdin kéyinki dewirler.
Yazghuchilar bediiy obraz wastisi arqiliq turmushni ekis ettüridu. Mutleq köp qisim Uyghur romanlirida Uyghurlarning obrazi asasiy obraz süpitide yaritilghan, bu tebiiy ehwal, elwette. Shuning bilen birge yene bashqa milletler obrazi asasiy obraz qilin’ghan romanlarmu yoq emes. Uyghur romanlirida nami tilgha élinip, obrazi yarqin yaritilghan meshhur tarixiy shexisler xéli köp. Alayli, Yüsüp Xas Hajip, Mehmud Kashgheriy, Sutuq Bughraxan,Abduqadir Damolla, Abduxaliq Uyghur, Melike Ammannisaxan, Seidixan, , Shah Mexsut, Yaqupbeg, Apaq Xoja, Sadir Palwan, Lutpulla Mutellip, Tömür Xelipe, Molla Zeydin, Xojaniyaz Haji, Exmetjan Qasimi, Seypidin Ezizi we bashqilar, yene Chianlong Xan, Sun Zhongshen, Mao Zedong, Lénin, Sitalin, Jiang Jieshi, Gitlér, Chinggizxan, Chérchil qatarliqlarmu bar. Bezi romanlarda nami chiqmighan bolsimu, xelqimiz üchün özini béshlighan kishilirimizning obrazi teswirlen’gen bolsa, yene bezi romanlarda herqaysi dewirlerde yashap, türlük ehwallarda xelq bilen qarshilashqan satqun, munapiq kishilerning ehwallirighimu tégishlik orun bérilgen.
5. Edebiyat tariximizda yézilip, bizgiche yétip kélelmigen romanlar Hazirqi zaman Uyghur edebiyatida Uyghur romanliri 1940-yillarning otturilirida barliqqa kelgen bolup, gerche san jehettin nahayiti az bolsimu, edebiyat tariximizda yézilip, bizgiche yétip kélelmigen romanlar dep qarilidu. Aptor bu romanlar heqqide qisqiche toxtalghan:
 « Dawanlar Ashqanda » Bu Uyghur edebiyatida yézilghan tunji roman bolup, aptori Lutpulla Mutellip (1922 – 1945). Merhum shairimiz 1941-yili yazda Sowét Itipaqi ékispédiyichilirige terjiman bolup jenubiy Shinjangning bir qisim yerlirige barghanda, xeliqning échinishliq turmushi bilen tonushqan. Kéyin shu qétimliq seper xatirisi asasida bu romanni yazghan. Bu roman 1945-yili Gomindang eksiyetchiliri teripidin köydürüwétilgen.  Ibrahim Turdi (1914 – 1990) « Tentene », « Xumaxan » qatarliq dastanlarni yézip tesir qozghighan bu shair 1960-yillirining béshida bir roman yazghan bolup, “Medeniyet zor inqilabi” mezgilide bu romanning waraqliri Ürümchidiki edebiyat-sen’etchiler qorosida shamalda uchup yürgen, héchkimning kari bolmighan. Shu wejidin, bu romanmu bizgiche yétip kélelmigen.  Abduléziz Mexsum (Abduqadir Damollamning oghli) (1889 – 1982) Merhum shair ömride nurghun shéir yazghan, lékin köp qismi élan qilinmighan. Merhumning eyni yillarda roman yazghanliqi melum, lékin bizgiche yétip kélelmigen.  Nimshéhit Ermiye éli Sayrami (1906 – 1972)
6

Merhum shair 20-esirning 70-yillirining bashlirida « Gör éghizidin Yanghanda » namliq bir shéiriy romanning 1 ming 500 koplétini yézip bolghan. Epsus, bu shéiriy romanmu bizgiche yétip kélelmigen.

2. Sélishturup tekshürüshtin xulase
Men bu bölümde, aldi bilen, aptor Sadir Tursunniyaz Udunluqning « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti »ni oqurmenlerge qisqiche tonushturushni meqset qilghan bu maqalini yézish dawamida bayqighan « Lughet »tiki bir nechche xataliqni sherhilep ötüshni muwapiq kördum. Gerche bu xataliqlar mezkur lughetni tüzüsh dawamida aptorning qilghan japaliq ejri aldida tilgha élishqa erzimeydighan yétishsizlikler bolsimu, emma ularni körsitip ötmeslikni bir xil érensizlik, mes’uliyetsizlik dep qaridim. Andin, bashqa menbeler arqiliq érishken Uyghur romanliri tizimlikini « Lughet » tiki romanlar tizimliki bilen sélishturush arqiliq ige bolghan yekünümni qisqiche tonushturimen.
1. « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti »de bayqalghan bir nechche xataliqlar
« Lughet »ni estayidilliq bilen oqush we tekshürüsh dawamida, « Uyghur yazghuchilirining 1950-yilidin 2013-yilining béshigha qeder yézilghan romanlirining ehwalini körsitish jedwili » de mundaq xataliqlar yaki yétishsizlikler barliqini bayqidim:
1. Bir aptorning ikki romani jedwelge kirgüzülmigen, lekin « Lughet »te izahlan’ghan yeni kitabning ichide tonushturulghan
Bu Amannuri Abdurusulning « Tang Aldida Tughulghanlar » bilen « Ashiq-Meshuqlar » namliq ikki parche romani.
2. Jedwelde bérilgen ikki romanning ismi bilen « Lughet »te izahlan’ghan isimlirida biraz periq körülgen
Mesilen, Alimjan Ismayilning bir romani jedwelde « Atilar Izidin » dep élinip, kitab ichide « Atilar Yoli » dep atalghan ; Muhemmetjan Litipning romani jedwelde « Atining nesiheti » bolsa, kitab ichide « Ata Nesiheti » dep élin’ghan.
3. Jedwelde bérilgen aptor ismliri bilen lughette izahlan’ghan aptor isimlirida periq körülgen
Jedweldiki isim
Ablet Abdurishit Berqi
Mamutjan Dawut
Osman Haji Yüsüpjan Qeyum
Muhemmet Osman
Kitab ichidiki isim
Abdulehet Abdurishit Berqi
Mamut Dawut
Osman Haji Abduraxman
Yüsüpjan Sulayman
Muhemmet Osmanhajim

7

4. Jedweldiki roman sani we kitab sanida xataliqlar körülgen, eng axirqi yighinda sanlar pütünley xata jemlen’gen
Bu jedweldiki aptor sani, roman sani, tom sani we jem’iy kitab sanlirini qayta hésablap hem lughettiki her bir kitabning izahliq tékisti bilen inchike sélishturush arqiliq, bezi kichik, emma muhim xataliqlarni bayqidim hem tüzitip qoyushni muwapiq kördüm. Aldi bilen, jedwelde ikki qétim tekrarlan’ghan töt aptorning ismi töt aptor emes, belki sekkiz aptor sanilip hésablan’ghan. Bular Jalalidin Behram (resimdiki 10- betning eng axirqi quri we 11-betning 1qurida), Gheyret Osman (resimdiki 12-betning eng axirqi quri we 13-betning 1-qurida), Mettursun Obulqasim (resimdiki 13-betning eng axirqi quri we 14-betning 1-qurida), Tursun Ömer (resimdiki 14-betning eng axirqi quri we 15-betning 1-qurida). Netijide aptorlarning sani 125 neper bolmay, 129 neper bolup xata hésablanghan. Andin, roman ismigha asasen érishilgen omumiy roman sani xata hésablan’ghan. Jedweldiki roman isimlirini munderijide bérilgen roman isimliri bilen birmu bir sélishturush hem qayta-qayta sanash arqiliq, roman sanining 279 parche emes, belki 270 parche ikenliki delillendi. Axirida, kitab sani, tom sanimu xata jemlen’gen. Yeni Jalalidin Behramning « Hayat Qismiti » namliq ikki tomluq romani bir tomluq , dep xatirilen’gen (resimdiki 11-bette) ; Muhemmet Barat Teshnaining üch parche romani qoshulup üch parche kitab déyilmey, ikki parche dep yézilghan (resimdiki 14-bette) ; Adil Imin Shadtékinning ikki parche romani qoshulup, ikki parche déyilmey, bir parche dep tizimlan’ghan (resimdiki 17-bet); Jedwelning eng axiridiki yighinda sanlar yuquridiki xataliqlarni hesabqa almighan ehwaldimu pütünley xata jemlen’gen bolup, töwendikidek toghrilash bérildi :
Jedwelde bérilgini Aptor Roman ismi (roman sani)
Tom sani
Jem’iy kitab sani 129 279 233 233
Toghrilap élin’ghini 125 268 308 308
Amannuri Abdurusulning ikki romani qoshulghanda
126 270 310 310

Démek, bu maqalining béshidiki « Uyghur romanlirining sani we dairisi » dégen témida tilgha élip ötülgen aptorning uyghur romanlirining ehwali heqqidiki xulasisini toghrilap mundaq yézish mumkin : Uyghur romanliri, aptor dégendek, « bir tomluq roman 243 parche, ikki tomluq roman 27 parche, üch tomluq roman alte parche, töt tomluq roman bir parche, alte tomluq roman bir parche, yette tomluq roman bir parche, shéiriy roman üch parche, jem’iy 279 parche » bolmastin, bu « Lughet »ke kirgüzülgen Uyghur romanliri bir tomluq roman 240 parche (jedweldiki 238 parche bilen Amannuri Abdurusulning jedwelge kirgüzülmey qalghan ikki parche bir tomluq romani qoshulghanda), ikki tomluq roman 24 parche, üch tomluq roman töt parche, töt tomluq roman bir parche, alte tomluq roman bir parche bolup, jem’iy 270 parche. Bu romanlarni yazghan aptorlarning omumiy sani 126 bolup, buning ichide 14 neper ayal yazghuchi bar. Alahide körsitip ötüshke tégishlik bir nuqta shuki, aptor « yette
8

tomluq roman bir parche » dégenyu, lékin bu roman « Uyghur yazghuchilirining 1950-yilidin 2013-yilining béshigha qeder yézilghan romanlirining ehwalini körsitish jedwili »dimu körsitilmigen, « Lughet »ning ichki tékistliridimu chüshendürülmigen. Elbette, bu yerde déyiliwatqan yette tomluq roman Jalalidin Béhramning « Léyighan Bulaq » namliq romani bolup, her bir tomining nami oxshimaydu : « Üch Dost » (1-tom), « Üshshük Tegken Yapraqlar » (2-tom), « Qara Chayshapliq Qiz » (3-tom), « Qarchuqta Qatqan Qan » (4-tom), « Axirqi Doqal » (5-tom), « Yügensiz Ötmigen Yillar » (6-tom) we « Wisal Deqiqiliri » (7-tom). Jalalidin Behramning bu romanining 1-tomi Shinjang Uniwérsitéti teripidin 1997-yili 2-ayda neshir qilin’ghan bolsa, eng axirqi 7-tomi Milletler Neshriyati terepidin 2006-yili 4-ayda neshir qilin’ghan. Wahalenki, maqalining bash qismida yeni « Uyghur romanliri yézilghan tillar we terjime qilinish ehwali » dégen 3-nuqtida körsitip ötülginidek, aptor Xenzu tiligha terjime qilin’ghan romanlar qatarida Jalalidin Behramning « Léyighan Bulaq » romanining ikki tomining xenzuchige terjime qilinghanliqini yazghan. Neme sewebtin Jalalidin Behramning bu romani « Lughet »te izahlan’ghan bashqa 9 romani qatarida orun almidi ? Aptordiki bixestilikmu yaki neshriyattiki tehrirlerdin xataliq öttimu ? Bu suallargha jawab tépishqa nailaj boldum.
2. « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti » diki romanlarni bashqa menbelerde bérilgen Uyghur romanliri bilen sélishturushtin qisqiche xulase
Mezkur maqalining eng deslepki qurlirida tilgha élip ötkinimdek, bu maqalini yézishqa türtke bolghini bir dostumning féyisbukta yollighan « Bügünki dewir Uyghur edebiyatida barliqqa kelgen 101 parche roman » témiliq bir uchur bolghan idi. Men bu uchurning https://ug.wikipedia.org ni menbe qilghanliqini bilgendin kéyin, bu tor bétidiki mezmunlarni, bolupmu romanlarning tizimlikini estayidil körüp chiqtim hemde bu tizimliktiki romanlarning aptorlirining ismi we romanlarning ismini « Lughet »te körsitilgen romanlar bilen birmu-bir sélishturup chiqtim. Netijide 101 parche romanning 92 parchisini Lughet »tin tépip chiqtim. Tapalmighan romanlar Abduwéli élining « Bedölet » (yene bir menbe http://www.uyghurpedia.com de « Bédölet Heqqide Qisse » ), « Mehdum Ezem We Uning Ewlatliri », « Apaq Xoja », « Turghaq Xojilar » ; Ablikim Sabirning « Ümid Yultuzliri » ; Perhat Tursunning « Ölüwélish Sen’iti », Tursun Rozining « Qurumas Derex », Jalalidin Behramning « Léyighan Bulaq » we Memtili Hélimning « Qan’gha Boyalghan Sayram » qatarliq toqquz parche roman boldi. Bu yerde qoshumche tekitlep qoyidighinim, « 101 parche roman » tizimlikide Abdurahman Qaxarnng « Hayat siri » namliq romani « Hayat sepiri » dep élin’ghan ; Qeyyum Turdining « Qizil Tagh étikide » namliq romani « Qiziltagh Baturliri » dep élin’ghan. Men « Lughet »ke asasen birlikke keltürüp, bu romanlarning « Hayat siri » we « Qizil Tagh étikide » dep tüzitilishini tewsiye qilimen.
Buningdin bashqa, yene bir dostumning tewsiyesi boyiche, http://www.uyghurpedia.com (Uyghur énsiklopédiyisi) da körsitilgen «Uyghurche 100 nadir eser » dégen témida bérilgen eserler tizimlikini toluq körüp chiqtim hemde « Romanlar » qatarida körsitilgen 28 parche romanningmu « Lughet »te bar-yoqluqini tekshürüp chiqtim. Heyranliq bilen shuni
9

bayqidimki, bu romanlar gerche « Lughet » tiki yil chékige uyghun yeni 1950-yildin 2013yilning béshichiche neshir qilin’ghan bolsimu, Nesirdin Rabquzining « Qissesul Enbiya »4, xenzuchidin terjime qilin’ghan ikki parche roman « Su Boyida » bilen « Qizil Rawaqtiki Chüsh »we Erebchidin terjime qilin’ghan Jorji Zeydanning « Ramizanning On Yettisi » qatarliq töt parche romanni qoshmighanda, yene alte parche roman « Lughet» ke kirgüzülmigen bolup chiqti ! Bular Yüsüp Elyazning « éghir Tiniqlar » (1997-yili neshir qilin’ghan), Abduweli élining « Bédölet Heqqide Qisse » (1997-yili), Mirrehmet Siyit bilen Yalqun Rozining « Memtili Tewpiq » (1997-yili), Jalalidin Behramning « Léyighan Bulaq » (1996 – 2006-yilliri) we Abdulla Qadirining « Méhraptin Chayan » (1982-yili) bilen « Ötken Künler » (1983-yili ). Bu romanlarning nime üchün « Lughet »ke kirgüzülmiginini oxshashla sürüshtürüp éniqlash imkaniyiti bolmidi.
Uyghur romanlirini toghrisida melumat bergende, men nezirimizdin saqit qilishqa bolmaydighan yene bir muhim nuqta bar dep qaraymen, u bolsimu chet’ellerde yashawatqan uyghurlar yazghan romanlar. Alayli, Istanbul Taklimakan Uyghur Neshriyati neshir qilghan Söyün’gül Janishéf xanimning « Köz Yéshida Nemlen’gen Zémin » (2006-yili), Ziya Semedining « Ghéni Batur » (2018-yili) qatarliq romanlar. Bu romanlarmu elwette Uyghur romanliri tizimlikide tégishlik orun élishi kerek. Shunga bu jehettimu belgilik izdinishlarni élip bérish Uyghur romanchiliqining omumiy ehwalini aydinglashturushta muhim ehmiyetke ige.
Axirqi söz
Sadir Tursunniyaz Udunluqning bu « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti »de 2013-yilda neshir qilin’ghan romanlar toluq bolmayla qalmastin, 2014-yilidin 2016-yilining axirighiche bolghan ariliqta neshir qilinghan romanlarmu yoq. Oqurmenlerning semige selip qoyushqa tegishlik yene bir nuqta shuki, 2017-yili 2-aydin étibaren barliq neshriyatlarning Uyghur tili bölümliri yéngi kitab neshir qilishni pütünley toxtitip, ilgiri neshir qilin’ghan barliq kitablarni tekshürüshke buyrulghan.
Xulasilighanda, Uyghur romanlirining omumiy sani heqqide éniq melumat bérish hazirche mumkin emes. Wahalenki, 2013-yilning béshigha qeder neshir qilin’ghan romanlarning sanini yeni « Lughet »ke kirgüzülgen 270 parche roman, « Bügünki dewir Uyghur edebiyatida barliqqa kelgen 101 parche roman »da körsitilgen tizimliktin « Lughet » te tépilmighan toqquz parche roman we «Uyghurche 100 Nadir Eser » dégen maqalidiki « Romanlar » qatarida körsitilgen 28 parche romandin « Lughet »te tépilmighan ikki parche roman (tépilmighan töt parche romandin « Bédölet Heqqide Qisse » bilen « Léyighan Bulaq »ni hésabqa almighanda) bolup, bularni jemligende, az dégende 281 parche roman barliqini jezimleshtürüshke toluq asasliqmiz. Roshenki, 2013-yildin 2016-yilning axirighiche neshir qilin’ghan romanlar ichide dadilliq bilen yézilghan hem neshir qilin’ghan, kitabxanlarning qizghin alqishigha érishken, yuquri süpette bésilghan romanlar Uyghur tarixida misli
4 Men bu eserni oqup baqmighan. Igilishimche, bu bir diniy eser iken. Nime üchün « Lughet »ke kirgüzülmiginini bilish mumkin bolmidi. Aptordin.
10

körülmigen bir yuquri pellige yetkenidi. Xalide Israilning « Altun Kesh » (2016-yili 4-ay 1bésilishi) we Tursun’ay Yunusning « Weten Söygüsi » (2012-yili 2-neshri, 2016-yili 12-ay 2bésilishi) qatarliq romanlarning Uyghur jemiyitimizde qozghighan küchlük tesirige, Uyghurlarning kimlik éngining mustehkemlishishide oynighan roligha hergizmu sel qarighili bolmaydu. Yash yazghuchi Gülchéhre Chongelem Ezizning « Qiriq Kéche » namliq edebiy xatirisi 2016-yili 3-ayda tunji qétim neshir qilinip, 2017-yili 1-ayda 48’000 tiraj bilen 6-qétim bésilip tarqitilghan. Uyghur roman yazghuchilar qoshunining nahayiti az bir qismini teshkil qilghan ayal yazghuchilirimizning romanchiliqtiki muweppiqiyetlirining özila bu qoshunning Uyghur romanchiliqida neqeder zor netijilerni yaratqanliqini namayende qilip turuptu. Shundaq dep éytishqa boliduki, Uyghur roman yazghuchilirimizning qolgha keltürgen muweppiyetliri ular Uyghur romanchiliq tarixigha yazghan öchmes sehipiler, Uyghur tarixidiki öchmes izlar bolup qalghusi !
Men tekitlep ötüsh zörür dep qarighan bir nuqta bar, u bolsimu Uyghur romanlirini bashqa tillargha terjime qilish mesilisi. Yuqurida sherhilep ötkinimdek, Uyghur romanlirida Uyghurlarning qedimki dewirdin bügün’giche bolghan turmush kartinilirimiz teswirlen’gen bolup, bizning tariximiz, yiltizimiz, kechürmishlirimiz hem bügünimiz romanlargha yughurulghan. Xelqimizning aile turmush ehwali, örp-adetliri, qaide-yosunlar, kishiler otturisidiki munasiwetler, meripetwerlik, wetenperlik qarashliri güzel tilimiz bilen shuqeder obrazliq teswirlen’gen. Uyghur romanlirini bashqa tillargha tejime qilish arqiliq Uyghur romanlirini dunyagha yüzlendürüp, bashqa milletlerge tonutush mahiyette xelqimizning ésil mediniy bayliqlirini alemge tonutush bolupla qalmastin, teximu muhimi, chet’ellerde tughulup chong boluwatqan, Uyghur tilimizni yaxshi bilmeydighan ewlatlirimizgha bu qimmetlik edebiy eserlerni özliri bilidighan tillarda oqush yaki anglash sharaiti hazirlashtur. Mundaqche éytqanda, ewlatlirimizning bu heqliq miraslirini ular érisheleydighanliki her xil yollar bilen ulargha yetküzüshtur.
Axirida, men roman söyer her bir Uyghurni Uyghur romanlirini bashqa tillargha terjime qilish, Uyghur romanlirini tizimlash we toluqlash ishlirigha köngül bölüsh, bolupmu 2013-yildin kéyin neshir qilin’ghan romanlarning tizimlikini turghuzush, hetta bu romanlarning qisqiche mezmunidin oqurmenlerni waqiplandurush arqiliq, téximu köp kishilerning Uyghur romanlirigha bolghan qiziqishi we chüshinishini qozghash we kücheytish üchün ortaq ejir qilishqa chaqirimen.
« Ish birlikte, küch ömlükte » (Uyghur maqal-temsilliridin)
Jenve, 2019-yili 2-ayning 6-küni.

Paydililan’ghan menbeler :
– « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti », Sadir Tursunniyaz Udunluq, 2015-yili 9-ay 1neshri, 2016-yili 8-ay 1-bésilishi.
11

– « Bügünki dewir Uyghur edebiyatida barliqqa kelgen 101 parche roman » (https://ug.wikipedia.org din élin’ghan) – «Uyghurche 100 Nadir Eser » ( http://www.uyghurpedia.com Uyghur énsiklopédiyisi)
Qoshumche :
« Uyghur yazghuchilirining 1950-yilidin 2013-yilining beshigha qeder yézilghan romanlirining ehwalini körsitish jedwili »ning fotograf resimliri

12

13

14

Uyghur-romanliri-Izahliq-lughiti-toghrisida-Nuriye-Rahman

Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland


 

 

GermanyFederalFlagImage.png

 

 

  1. Die Grundrechte

Artikel 1

(1) Die Würde des Menschen ist unantastbar. Sie zu achten und zu schützen ist Verpflichtung aller staatlichen Gewalt.

 

(2) Das Deutsche Volk bekennt sich darum zu unverletzlichen und unveräußerlichen Menschenrechten als Grundlage jeder menschlichen Gemeinschaft, des Friedens und der Gerechtigkeit in der Welt.

 

(3) Die nachfolgenden Grundrechte binden Gesetzgebung, vollziehende Gewalt und Rechtsprechung als unmittelbar geltendes Recht.

 

Artikel 2

(1) Jeder hat das Recht auf die freie Entfaltung seiner Persönlichkeit, soweit er nicht die Rechte anderer verletzt und nicht gegen die verfassungsmäßige Ordnung oder das Sittengesetz verstößt.

 

(2) Jeder hat das Recht auf Leben und körperliche Unversehrtheit. Die Freiheit der Person ist unverletzlich. In diese Rechte darf nur auf Grund eines Gesetzes eingegriffen werden.

 

Artikel 3

(1) Alle Menschen sind vor dem Gesetz gleich.

 

(2) Männer und Frauen sind gleichberechtigt. Der Staat fördert die tatsächliche Durchsetzung der Gleichberechtigung von Frauen und Männern und wirkt auf die Beseitigung bestehender Nachteile hin.

 

(3) Niemand darf wegen seines Geschlechtes, seiner Abstammung, seiner Rasse, seiner Sprache, seiner Heimat und Herkunft, seines Glaubens, seiner religiösen oder politischen Anschauungen benachteiligt oder bevorzugt werden. Niemand darf wegen seiner Behinderung benachteiligt werden.

 

Artikel 4

(1) Die Freiheit des Glaubens, des Gewissens und die Freiheit des religiösen und weltanschaulichen Bekenntnisses sind unverletzlich.

 

(2) Die ungestörte Religionsausübung wird gewährleistet.

 

(3) Niemand darf gegen sein Gewissen zum Kriegsdienst mit der Waffe gezwungen werden. Das Nähere regelt ein Bundesgesetz.

 

Artikel 5

(1) Jeder hat das Recht, seine Meinung in Wort, Schrift und Bild frei zu äußern und zu verbreiten und sich aus allgemein zugänglichen Quellen ungehindert zu unterrichten. Die Pressefreiheit und die Freiheit der Berichterstattung durch Rundfunk und Film werden gewährleistet. Eine Zensur findet nicht statt.

 

(2) Diese Rechte finden ihre Schranken in den Vorschriften der allgemeinen Gesetze, den gesetzlichen Bestimmungen zum Schutze der Jugend und in dem Recht der persönlichen Ehre.

 

(3) Kunst und Wissenschaft, Forschung und Lehre sind frei. Die Freiheit der Lehre entbindet nicht von der Treue zur Verfassung.

 

Artikel 6

(1) Ehe und Familie stehen unter dem besonderen Schutze der staatlichen Ordnung.

 

(2) Pflege und Erziehung der Kinder sind das natürliche Recht der Eltern und die zuvörderst ihnen obliegende Pflicht. Über ihre Betätigung wacht die staatliche Gemeinschaft.

 

(3) Gegen den Willen der Erziehungsberechtigten dürfen Kinder nur auf Grund eines Gesetzes von der Familie getrennt werden, wenn die Erziehungsberechtigten versagen oder wenn die Kinder aus anderen Gründen zu verwahrlosen drohen.

 

(4) Jede Mutter hat Anspruch auf den Schutz und die Fürsorge der Gemeinschaft.

 

(5) Den unehelichen Kindern sind durch die Gesetzgebung die gleichen Bedingungen für ihre leibliche und seelische Entwicklung und ihre Stellung in der Gesellschaft zu schaffen wie den ehelichen Kindern.

 

Artikel 7

(1) Das gesamte Schulwesen steht unter der Aufsicht des Staates.

 

(2) Die Erziehungsberechtigten haben das Recht, über die Teilnahme des Kindes am Religionsunterricht zu bestimmen.

 

(3) Der Religionsunterricht ist in den öffentlichen Schulen mit Ausnahme der bekenntnisfreien Schulen ordentliches Lehrfach. Unbeschadet des staatlichen Aufsichtsrechtes wird der Religionsunterricht in Übereinstimmung mit den Grundsätzen der Religionsgemeinschaften erteilt. Kein Lehrer darf gegen seinen Willen verpflichtet werden, Religionsunterricht zu erteilen.

 

(4) Das Recht zur Errichtung von privaten Schulen wird gewährleistet. Private Schulen als Ersatz für öffentliche Schulen bedürfen der Genehmigung des Staates und unterstehen den Landesgesetzen. Die Genehmigung ist zu erteilen, wenn die privaten Schulen in ihren Lehrzielen und Einrichtungen sowie in der wissenschaftlichen Ausbildung ihrer Lehrkräfte nicht hinter den öffentlichen Schulen zurückstehen und eine Sonderung der Schüler nach den Besitzverhältnissen der Eltern nicht gefördert wird. Die Genehmigung ist zu versagen, wenn die wirtschaftliche und rechtliche Stellung der Lehrkräfte nicht genügend gesichert ist.

 

(5) Eine private Volksschule ist nur zuzulassen, wenn die Unterrichtsverwaltung ein besonderes pädagogisches Interesse anerkennt oder, auf Antrag von Erziehungsberechtigten, wenn sie als Gemeinschaftsschule, als Bekenntnis- oder Weltanschauungsschule errichtet werden soll und eine öffentliche Volksschule dieser Art in der Gemeinde nicht besteht.

 

(6) Vorschulen bleiben aufgehoben.

 

Artikel 8

(1) Alle Deutschen haben das Recht, sich ohne Anmeldung oder Erlaubnis friedlich und ohne Waffen zu versammeln.

 

(2) Für Versammlungen unter freiem Himmel kann dieses Recht durch Gesetz oder auf Grund eines Gesetzes beschränkt werden.

 

Artikel 9

(1) Alle Deutschen haben das Recht, Vereine und Gesellschaften zu bilden.

 

(2) Vereinigungen, deren Zwecke oder deren Tätigkeit den Strafgesetzen zuwiderlaufen oder die sich gegen die verfassungsmäßige Ordnung oder gegen den Gedanken der Völkerverständigung richten, sind verboten.

 

(3) Das Recht, zur Wahrung und Förderung der Arbeits- und Wirtschaftsbedingungen Vereinigungen zu bilden, ist für jedermann und für alle Berufe gewährleistet. Abreden, die dieses Recht einschränken oder zu behindern suchen, sind nichtig, hierauf gerichtete Maßnahmen sind rechtswidrig. Maßnahmen nach den Artikeln 12a, 35 Abs. 2 und 3, Artikel 87a Abs. 4 und Artikel 91 dürfen sich nicht gegen Arbeitskämpfe richten, die zur Wahrung und Förderung der Arbeits- und Wirtschaftsbedingungen von Vereinigungen im Sinne des Satzes 1 geführt werden.

 

Artikel 10

(1) Das Briefgeheimnis sowie das Post- und Fernmeldegeheimnis sind unverletzlich.

 

(2) Beschränkungen dürfen nur auf Grund eines Gesetzes angeordnet werden. Dient die Beschränkung dem Schutze der freiheitlichen demokratischen Grundordnung oder des Bestandes oder der Sicherung des Bundes oder eines Landes, so kann das Gesetz bestimmen, daß sie dem Betroffenen nicht mitgeteilt wird und daß an die Stelle des Rechtsweges die Nachprüfung durch von der Volksvertretung bestellte Organe und Hilfsorgane tritt.

 

Artikel 11

(1) Alle Deutschen genießen Freizügigkeit im ganzen Bundesgebiet.

 

(2) Dieses Recht darf nur durch Gesetz oder auf Grund eines Gesetzes und nur für die Fälle eingeschränkt werden, in denen eine ausreichende Lebensgrundlage nicht vorhanden ist und der Allgemeinheit daraus besondere Lasten entstehen würden oder in denen es zur Abwehr einer drohenden Gefahr für den Bestand oder die freiheitliche demokratische Grundordnung des Bundes oder eines Landes, zur Bekämpfung von Seuchengefahr, Naturkatastrophen oder besonders schweren Unglücksfällen, zum Schutze der Jugend vor Verwahrlosung oder um strafbaren Handlungen vorzubeugen, erforderlich ist.

 

Artikel 12

(1) Alle Deutschen haben das Recht, Beruf, Arbeitsplatz und Ausbildungsstätte frei zu wählen. Die Berufsausübung kann durch Gesetz oder auf Grund eines Gesetzes geregelt werden.

 

(2) Niemand darf zu einer bestimmten Arbeit gezwungen werden, außer im Rahmen einer herkömmlichen allgemeinen, für alle gleichen öffentlichen Dienstleistungspflicht.

 

(3) Zwangsarbeit ist nur bei einer gerichtlich angeordneten Freiheitsentziehung zulässig.

 

Artikel 12a

(1) Männer können vom vollendeten achtzehnten Lebensjahr an zum Dienst in den Streitkräften, im Bundesgrenzschutz oder in einem Zivilschutzverband verpflichtet werden.

 

(2) Wer aus Gewissensgründen den Kriegsdienst mit der Waffe verweigert, kann zu einem Ersatzdienst verpflichtet werden. Die Dauer des Ersatzdienstes darf die Dauer des Wehrdienstes nicht übersteigen. Das Nähere regelt ein Gesetz, das die Freiheit der Gewissensentscheidung nicht beeinträchtigen darf und auch eine Möglichkeit des Ersatzdienstes vorsehen muß, die in keinem Zusammenhang mit den Verbänden der Streitkräfte und des Bundesgrenzschutzes steht.

 

(3) Wehrpflichtige, die nicht zu einem Dienst nach Absatz 1 oder 2 herangezogen sind, können im Verteidigungsfalle durch Gesetz oder auf Grund eines Gesetzes zu zivilen Dienstleistungen für Zwecke der Verteidigung einschließlich des Schutzes der Zivilbevölkerung in Arbeitsverhältnisse verpflichtet werden; Verpflichtungen in öffentlich-rechtliche Dienstverhältnisse sind nur zur Wahrnehmung polizeilicher Aufgaben oder solcher hoheitlichen Aufgaben der öffentlichen Verwaltung, die nur in einem öffentlich-rechtlichen Dienstverhältnis erfüllt werden können, zulässig. Arbeitsverhältnisse nach Satz 1 können bei den Streitkräften, im Bereich ihrer Versorgung sowie bei der öffentlichen Verwaltung begründet werden; Verpflichtungen in Arbeitsverhältnisse im Bereiche der Versorgung der Zivilbevölkerung sind nur zulässig, um ihren lebensnotwendigen Bedarf zu decken oder ihren Schutz sicherzustellen.

 

(4) Kann im Verteidigungsfalle der Bedarf an zivilen Dienstleistungen im zivilen Sanitäts- und Heilwesen sowie in der ortsfesten militärischen Lazarettorganisation nicht auf freiwilliger Grundlage gedeckt werden, so können Frauen vom vollendeten achtzehnten bis zum vollendeten fünfundfünfzigsten Lebensjahr durch Gesetz oder auf Grund eines Gesetzes zu derartigen Dienstleistungen herangezogen werden. Sie dürfen auf keinen Fall zum Dienst mit der Waffe verpflichtet werden.

 

(5) Für die Zeit vor dem Verteidigungsfalle können Verpflichtungen nach Absatz 3 nur nach Maßgabe des Artikels 80a Abs. 1 begründet werden. Zur Vorbereitung auf Dienstleistungen nach Absatz 3, für die besondere Kenntnisse oder Fertigkeiten erforderlich sind, kann durch Gesetz oder auf Grund eines Gesetzes die Teilnahme an Ausbildungsveranstaltungen zur Pflicht gemacht werden. Satz 1 findet insoweit keine Anwendung.

 

(6) Kann im Verteidigungsfalle der Bedarf an Arbeitskräften für die in Absatz 3 Satz 2 genannten Bereiche auf freiwilliger Grundlage nicht gedeckt werden, so kann zur Sicherung dieses Bedarfs die Freiheit der Deutschen, die Ausübung eines Berufs oder den Arbeitsplatz aufzugeben, durch Gesetz oder auf Grund eines Gesetzes eingeschränkt werden. Vor Eintritt des Verteidigungsfalles gilt Absatz 5 Satz 1 entsprechend.

 

Artikel 13

(1) Die Wohnung ist unverletzlich.

 

(2) Durchsuchungen dürfen nur durch den Richter, bei Gefahr im Verzuge auch durch die in den Gesetzen vorgesehenen anderen Organe angeordnet und nur in der dort vorgeschriebenen Form durchgeführt werden.

 

(3) Begründen bestimmte Tatsachen den Verdacht, daß jemand eine durch Gesetz einzeln bestimmte besonders schwere Straftat begangen hat, so dürfen zur Verfolgung der Tat auf Grund richterlicher Anordnung technische Mittel zur akustischen Überwachung von Wohnungen, in denen der Beschuldigte sich vermutlich aufhält, eingesetzt werden, wenn die Erforschung des Sachverhalts auf andere Weise unverhältnismäßig erschwert oder aussichtslos wäre. Die Maßnahme ist zu befristen. Die Anordnung erfolgt durch einen mit drei Richtern besetzten Spruchkörper. Bei Gefahr im Verzuge kann sie auch durch einen einzelnen Richter getroffen werden.

 

(4) Zur Abwehr dringender Gefahren für die öffentliche Sicherheit, insbesondere einer gemeinen Gefahr oder einer Lebensgefahr, dürfen technische Mittel zur Überwachung von Wohnungen nur auf Grund richterlicher Anordnung eingesetzt werden. Bei Gefahr im Verzuge kann die Maßnahme auch durch eine andere gesetzlich bestimmte Stelle angeordnet werden; eine richterliche Entscheidung ist unverzüglich nachzuholen.

 

(5) Sind technische Mittel ausschließlich zum Schutze der bei einem Einsatz in Wohnungen tätigen Personen vorgesehen, kann die Maßnahme durch eine gesetzlich bestimmte Stelle angeordnet werden. Eine anderweitige Verwertung der hierbei erlangten Erkenntnisse ist nur zum Zwecke der Strafverfolgung oder der Gefahrenabwehr und nur zulässig, wenn zuvor die Rechtmäßigkeit der Maßnahme richterlich festgestellt ist; bei Gefahr im Verzuge ist die richterliche Entscheidung unverzüglich nachzuholen.

 

(6) Die Bundesregierung unterrichtet den Bundestag jährlich über den nach Absatz 3 sowie über den im Zuständigkeitsbereich des Bundes nach Absatz 4 und, soweit richterlich überprüfungsbedürftig, nach Absatz 5 erfolgten Einsatz technischer Mittel. Ein vom Bundestag gewähltes Gremium übt auf der Grundlage dieses Berichts die parlamentarische Kontrolle aus. Die Länder gewährleisten eine gleichwertige parlamentarische Kontrolle.

 

(7) Eingriffe und Beschränkungen dürfen im übrigen nur zur Abwehr einer gemeinen Gefahr oder einer Lebensgefahr für einzelne Personen, auf Grund eines Gesetzes auch zur Verhütung dringender Gefahren für die öffentliche Sicherheit und Ordnung, insbesondere zur Behebung der Raumnot, zur Bekämpfung von Seuchengefahr oder zum Schutze gefährdeter Jugendlicher vorgenommen werden.

 

Artikel 14

(1) Das Eigentum und das Erbrecht werden gewährleistet. Inhalt und Schranken werden durch die Gesetze bestimmt.

 

(2) Eigentum verpflichtet. Sein Gebrauch soll zugleich dem Wohle der Allgemeinheit dienen.

 

(3) Eine Enteignung ist nur zum Wohle der Allgemeinheit zulässig. Sie darf nur durch Gesetz oder auf Grund eines Gesetzes erfolgen, das Art und Ausmaß der Entschädigung regelt. Die Entschädigung ist unter gerechter Abwägung der Interessen der Allgemeinheit und der Beteiligten zu bestimmen. Wegen der Höhe der Entschädigung steht im Streitfalle der Rechtsweg vor den ordentlichen Gerichten offen.

 

Artikel 15

Grund und Boden, Naturschätze und Produktionsmittel können zum Zwecke der Vergesellschaftung durch ein Gesetz, das Art und Ausmaß der Entschädigung regelt, in Gemeineigentum oder in andere Formen der Gemeinwirtschaft überführt werden. Für die Entschädigung gilt Artikel 14 Abs. 3 Satz 3 und 4 entsprechend.

 

Artikel 16

(1) Die deutsche Staatsangehörigkeit darf nicht entzogen werden. Der Verlust der Staatsangehörigkeit darf nur auf Grund eines Gesetzes und gegen den Willen des Betroffenen nur dann eintreten, wenn der Betroffene dadurch nicht staatenlos wird.

 

(2) Kein Deutscher darf an das Ausland ausgeliefert werden. Durch Gesetz kann eine abweichende Regelung für Auslieferungen an einen Mitgliedstaat der Europäischen Union oder an einen internationalen Gerichtshof getroffen werden, soweit rechtsstaatliche Grundsätze gewahrt sind.

 

Artikel 16a

(1) Politisch Verfolgte genießen Asylrecht.

 

(2) Auf Absatz 1 kann sich nicht berufen, wer aus einem Mitgliedstaat der Europäischen Gemeinschaften oder aus einem anderen Drittstaat einreist, in dem die Anwendung des Abkommens über die Rechtsstellung der Flüchtlinge und der Konvention zum Schutze der Menschenrechte und Grundfreiheiten sichergestellt ist. Die Staaten außerhalb der Europäischen Gemeinschaften, auf die die Voraussetzungen des Satzes 1 zutreffen, werden durch Gesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf, bestimmt. In den Fällen des Satzes 1 können aufenthaltsbeendende Maßnahmen unabhängig von einem hiergegen eingelegten Rechtsbehelf vollzogen werden.

 

(3) Durch Gesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf, können Staaten bestimmt werden, bei denen auf Grund der Rechtslage, der Rechtsanwendung und der allgemeinen politischen Verhältnisse gewährleistet erscheint, daß dort weder politische Verfolgung noch unmenschliche oder erniedrigende Bestrafung oder Behandlung stattfindet. Es wird vermutet, daß ein Ausländer aus einem solchen Staat nicht verfolgt wird, solange er nicht Tatsachen vorträgt, die die Annahme begründen, daß er entgegen dieser Vermutung politisch verfolgt wird.

 

(4) Die Vollziehung aufenthaltsbeendender Maßnahmen wird in den Fällen des Absatzes 3 und in anderen Fällen, die offensichtlich unbegründet sind oder als offensichtlich unbegründet gelten, durch das Gericht nur ausgesetzt, wenn ernstliche Zweifel an der Rechtmäßigkeit der Maßnahme bestehen; der Prüfungsumfang kann eingeschränkt werden und verspätetes Vorbringen unberücksichtigt bleiben. Das Nähere ist durch Gesetz zu bestimmen.

 

(5) Die Absätze 1 bis 4 stehen völkerrechtlichen Verträgen von Mitgliedstaaten der Europäischen Gemeinschaften untereinander und mit dritten Staaten nicht entgegen, die unter Beachtung der Verpflichtungen aus dem Abkommen über die Rechtsstellung der Flüchtlinge und der Konvention zum Schutze der Menschenrechte und Grundfreiheiten, deren Anwendung in den Vertragsstaaten sichergestellt sein muß, Zuständigkeitsregelungen für die Prüfung von Asylbegehren einschließlich der gegenseitigen Anerkennung von Asylentscheidungen treffen.

 

Artikel 17

Jedermann hat das Recht, sich einzeln oder in Gemeinschaft mit anderen schriftlich mit Bitten oder Beschwerden an die zuständigen Stellen und an die Volksvertretung zu wenden.

 

Artikel 17a

(1) Gesetze über Wehrdienst und Ersatzdienst können bestimmen, daß für die Angehörigen der Streitkräfte und des Ersatzdienstes während der Zeit des Wehr- oder Ersatzdienstes das Grundrecht, seine Meinung in Wort, Schrift und Bild frei zu äußern und zu verbreiten (Artikel 5 Abs. 1 Satz 1 erster Halbsatz), das Grundrecht der Versammlungsfreiheit (Artikel 8) und das Petitionsrecht (Artikel 17), soweit es das Recht gewährt, Bitten oder Beschwerden in Gemeinschaft mit anderen vorzubringen, eingeschränkt werden.

 

(2) Gesetze, die der Verteidigung einschließlich des Schutzes der Zivilbevölkerung dienen, können bestimmen, daß die Grundrechte der Freizügigkeit (Artikel 11) und der Unverletzlichkeit der Wohnung (Artikel 13) eingeschränkt werden.

 

Artikel 18

Wer die Freiheit der Meinungsäußerung, insbesondere die Pressefreiheit (Artikel 5 Abs. 1), die Lehrfreiheit (Artikel 5 Abs. 3), die Versammlungsfreiheit (Artikel 8), die Vereinigungsfreiheit (Artikel 9), das Brief-, Post- und Fernmeldegeheimnis (Artikel 10), das Eigentum (Artikel 14) oder das Asylrecht (Artikel 16a) zum Kampfe gegen die freiheitliche demokratische Grundordnung mißbraucht, verwirkt diese Grundrechte. Die Verwirkung und ihr Ausmaß werden durch das Bundesverfassungsgericht ausgesprochen.

 

Artikel 19

(1) Soweit nach diesem Grundgesetz ein Grundrecht durch Gesetz oder auf Grund eines Gesetzes eingeschränkt werden kann, muß das Gesetz allgemein und nicht nur für den Einzelfall gelten. Außerdem muß das Gesetz das Grundrecht unter Angabe des Artikels nennen.

 

(2) In keinem Falle darf ein Grundrecht in seinem Wesensgehalt angetastet werden.

 

(3) Die Grundrechte gelten auch für inländische juristische Personen, soweit sie ihrem Wesen nach auf diese anwendbar sind.

 

(4) Wird jemand durch die öffentliche Gewalt in seinen Rechten verletzt, so steht ihm der Rechtsweg offen. Soweit eine andere Zuständigkeit nicht begründet ist, ist der ordentliche Rechtsweg gegeben. Artikel 10 Abs. 2 Satz 2 bleibt unberührt.

  1. Der Bund und die Länder

Artikel 20

(1) Die Bundesrepublik Deutschland ist ein demokratischer und sozialer Bundesstaat.

 

(2) Alle Staatsgewalt geht vom Volke aus. Sie wird vom Volke in Wahlen und Abstimmungen und durch besondere Organe der Gesetzgebung, der vollziehenden Gewalt und der Rechtsprechung ausgeübt.

 

(3) Die Gesetzgebung ist an die verfassungsmäßige Ordnung, die vollziehende Gewalt und die Rechtsprechung sind an Gesetz und Recht gebunden.

 

(4) Gegen jeden, der es unternimmt, diese Ordnung zu beseitigen, haben alle Deutschen das Recht zum Widerstand, wenn andere Abhilfe nicht möglich ist.

 

Artikel 20a

Der Staat schützt auch in Verantwortung für die künftigen Generationen die natürlichen Lebensgrundlagen und die Tiere im Rahmen der verfassungsmäßigen Ordnung durch die Gesetzgebung und nach Maßgabe von Gesetz und Recht durch die vollziehende Gewalt und die Rechtsprechung.

 

Artikel 21

(1) Die Parteien wirken bei der politischen Willensbildung des Volkes mit. Ihre Gründung ist frei. Ihre innere Ordnung muß demokratischen Grundsätzen entsprechen. Sie müssen über die Herkunft und Verwendung ihrer Mittel sowie über ihr Vermögen öffentlich Rechenschaft geben.

 

(2) Parteien, die nach ihren Zielen oder nach dem Verhalten ihrer Anhänger darauf ausgehen, die freiheitliche demokratische Grundordnung zu beeinträchtigen oder zu beseitigen oder den Bestand der Bundesrepublik Deutschland zu gefährden, sind verfassungswidrig.

 

(3) Parteien, die nach ihren Zielen oder dem Verhalten ihrer Anhänger darauf ausgerichtet sind, die freiheitliche demokratische Grundordnung zu beeinträchtigen oder zu beseitigen oder den Bestand der Bundesrepublik Deutschland zu gefährden, sind von staatlicher Finanzierung ausgeschlossen. Wird der Ausschluss festgestellt, so entfällt auch eine steuerliche Begünstigung dieser Parteien und von Zuwendungen an diese Parteien.

 

(4) Über die Frage der Verfassungswidrigkeit nach Absatz 2 sowie über den Ausschluss von staatlicher Finanzierung nach Absatz 3 entscheidet das Bundesverfassungsgericht.

 

(5) Das Nähere regeln Bundesgesetze.

 

Artikel 22

(1) Die Hauptstadt der Bundesrepublik Deutschland ist Berlin. Die Repräsentation des Gesamtstaates in der Hauptstadt ist Aufgabe des Bundes. Das Nähere wird durch Bundesgesetz geregelt.

 

(2) Die Bundesflagge ist schwarz-rot-gold.

 

Artikel 23

(1) Zur Verwirklichung eines vereinten Europas wirkt die Bundesrepublik Deutschland bei der Entwicklung der Europäischen Union mit, die demokratischen, rechtsstaatlichen, sozialen und föderativen Grundsätzen und dem Grundsatz der Subsidiarität verpflichtet ist und einen diesem Grundgesetz im wesentlichen vergleichbaren Grundrechtsschutz gewährleistet. Der Bund kann hierzu durch Gesetz mit Zustimmung des Bundesrates Hoheitsrechte übertragen. Für die Begründung der Europäischen Union sowie für Änderungen ihrer vertraglichen Grundlagen und vergleichbare Regelungen, durch die dieses Grundgesetz seinem Inhalt nach geändert oder ergänzt wird oder solche Änderungen oder Ergänzungen ermöglicht werden, gilt Artikel 79 Abs. 2 und 3.

 

(1a) Der Bundestag und der Bundesrat haben das Recht, wegen Verstoßes eines Gesetzgebungsakts der Europäischen Union gegen das Subsidiaritätsprinzip vor dem Gerichtshof der Europäischen Union Klage zu erheben. Der Bundestag ist hierzu auf Antrag eines Viertels seiner Mitglieder verpflichtet. Durch Gesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf, können für die Wahrnehmung der Rechte, die dem Bundestag und dem Bundesrat in den vertraglichen Grundlagen der Europäischen Union eingeräumt sind, Ausnahmen von Artikel 42 Abs. 2 Satz 1 und Artikel 52 Abs. 3 Satz 1 zugelassen werden.

 

(2) In Angelegenheiten der Europäischen Union wirken der Bundestag und durch den Bundesrat die Länder mit. Die Bundesregierung hat den Bundestag und den Bundesrat umfassend und zum frühestmöglichen Zeitpunkt zu unterrichten.

 

(3) Die Bundesregierung gibt dem Bundestag Gelegenheit zur Stellungnahme vor ihrer Mitwirkung an Rechtsetzungsakten der Europäischen Union. Die Bundesregierung berücksichtigt die Stellungnahme des Bundestages bei den Verhandlungen. Das Nähere regelt ein Gesetz.

 

(4) Der Bundesrat ist an der Willensbildung des Bundes zu beteiligen, soweit er an einer entsprechenden innerstaatlichen Maßnahme mitzuwirken hätte oder soweit die Länder innerstaatlich zuständig wären.

 

(5) Soweit in einem Bereich ausschließlicher Zuständigkeiten des Bundes Interessen der Länder berührt sind oder soweit im übrigen der Bund das Recht zur Gesetzgebung hat, berücksichtigt die Bundesregierung die Stellungnahme des Bundesrates. Wenn im Schwerpunkt Gesetzgebungsbefugnisse der Länder, die Einrichtung ihrer Behörden oder ihre Verwaltungsverfahren betroffen sind, ist bei der Willensbildung des Bundes insoweit die Auffassung des Bundesrates maßgeblich zu berücksichtigen; dabei ist die gesamtstaatliche Verantwortung des Bundes zu wahren. In Angelegenheiten, die zu Ausgabenerhöhungen oder Einnahmeminderungen für den Bund führen können, ist die Zustimmung der Bundesregierung erforderlich.

 

(6) Wenn im Schwerpunkt ausschließliche Gesetzgebungsbefugnisse der Länder auf den Gebieten der schulischen Bildung, der Kultur oder des Rundfunks betroffen sind, wird die Wahrnehmung der Rechte, die der Bundesrepublik Deutschland als Mitgliedstaat der Europäischen Union zustehen, vom Bund auf einen vom Bundesrat benannten Vertreter der Länder übertragen. Die Wahrnehmung der Rechte erfolgt unter Beteiligung und in Abstimmung mit der Bundesregierung; dabei ist die gesamtstaatliche Verantwortung des Bundes zu wahren.

 

(7) Das Nähere zu den Absätzen 4 bis 6 regelt ein Gesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf.

 

Artikel 24

(1) Der Bund kann durch Gesetz Hoheitsrechte auf zwischenstaatliche Einrichtungen übertragen.

 

(1a) Soweit die Länder für die Ausübung der staatlichen Befugnisse und die Erfüllung der staatlichen Aufgaben zuständig sind, können sie mit Zustimmung der Bundesregierung Hoheitsrechte auf grenznachbarschaftliche Einrichtungen übertragen.

 

(2) Der Bund kann sich zur Wahrung des Friedens einem System gegenseitiger kollektiver Sicherheit einordnen; er wird hierbei in die Beschränkungen seiner Hoheitsrechte einwilligen, die eine friedliche und dauerhafte Ordnung in Europa und zwischen den Völkern der Welt herbeiführen und sichern.

 

(3) Zur Regelung zwischenstaatlicher Streitigkeiten wird der Bund Vereinbarungen über eine allgemeine, umfassende, obligatorische, internationale Schiedsgerichtsbarkeit beitreten.

 

Artikel 25

Die allgemeinen Regeln des Völkerrechtes sind Bestandteil des Bundesrechtes. Sie gehen den Gesetzen vor und erzeugen Rechte und Pflichten unmittelbar für die Bewohner des Bundesgebietes.

 

Artikel 26

(1) Handlungen, die geeignet sind und in der Absicht vorgenommen werden, das friedliche Zusammenleben der Völker zu stören, insbesondere die Führung eines Angriffskrieges vorzubereiten, sind verfassungswidrig. Sie sind unter Strafe zu stellen.

 

(2) Zur Kriegsführung bestimmte Waffen dürfen nur mit Genehmigung der Bundesregierung hergestellt, befördert und in Verkehr gebracht werden. Das Nähere regelt ein Bundesgesetz.

 

Artikel 27

Alle deutschen Kauffahrteischiffe bilden eine einheitliche Handelsflotte.

 

Artikel 28

(1) Die verfassungsmäßige Ordnung in den Ländern muß den Grundsätzen des republikanischen, demokratischen und sozialen Rechtsstaates im Sinne dieses Grundgesetzes entsprechen. In den Ländern, Kreisen und Gemeinden muß das Volk eine Vertretung haben, die aus allgemeinen, unmittelbaren, freien, gleichen und geheimen Wahlen hervorgegangen ist. Bei Wahlen in Kreisen und Gemeinden sind auch Personen, die die Staatsangehörigkeit eines Mitgliedstaates der Europäischen Gemeinschaft besitzen, nach Maßgabe von Recht der Europäischen Gemeinschaft wahlberechtigt und wählbar. In Gemeinden kann an die Stelle einer gewählten Körperschaft die Gemeindeversammlung treten.

 

(2) Den Gemeinden muß das Recht gewährleistet sein, alle Angelegenheiten der örtlichen Gemeinschaft im Rahmen der Gesetze in eigener Verantwortung zu regeln. Auch die Gemeindeverbände haben im Rahmen ihres gesetzlichen Aufgabenbereiches nach Maßgabe der Gesetze das Recht der Selbstverwaltung. Die Gewährleistung der Selbstverwaltung umfaßt auch die Grundlagen der finanziellen Eigenverantwortung; zu diesen Grundlagen gehört eine den Gemeinden mit Hebesatzrecht zustehende wirtschaftskraftbezogene Steuerquelle.

 

(3) Der Bund gewährleistet, daß die verfassungsmäßige Ordnung der Länder den Grundrechten und den Bestimmungen der Absätze 1 und 2 entspricht.

 

Artikel 29

(1) Das Bundesgebiet kann neu gegliedert werden, um zu gewährleisten, daß die Länder nach Größe und Leistungsfähigkeit die ihnen obliegenden Aufgaben wirksam erfüllen können. Dabei sind die landsmannschaftliche Verbundenheit, die geschichtlichen und kulturellen Zusammenhänge, die wirtschaftliche Zweckmäßigkeit sowie die Erfordernisse der Raumordnung und der Landesplanung zu berücksichtigen.

 

(2) Maßnahmen zur Neugliederung des Bundesgebietes ergehen durch Bundesgesetz, das der Bestätigung durch Volksentscheid bedarf. Die betroffenen Länder sind zu hören.

 

(3) Der Volksentscheid findet in den Ländern statt, aus deren Gebieten oder Gebietsteilen ein neues oder neu umgrenztes Land gebildet werden soll (betroffene Länder). Abzustimmen ist über die Frage, ob die betroffenen Länder wie bisher bestehenbleiben sollen oder ob das neue oder neu umgrenzte Land gebildet werden soll. Der Volksentscheid für die Bildung eines neuen oder neu umgrenzten Landes kommt zustande, wenn in dessen künftigem Gebiet und insgesamt in den Gebieten oder Gebietsteilen eines betroffenen Landes, deren Landeszugehörigkeit im gleichen Sinne geändert werden soll, jeweils eine Mehrheit der Änderung zustimmt. Er kommt nicht zustande, wenn im Gebiet eines der betroffenen Länder eine Mehrheit die Änderung ablehnt; die Ablehnung ist jedoch unbeachtlich, wenn in einem Gebietsteil, dessen Zugehörigkeit zu dem betroffenen Land geändert werden soll, eine Mehrheit von zwei Dritteln der Änderung zustimmt, es sei denn, daß im Gesamtgebiet des betroffenen Landes eine Mehrheit von zwei Dritteln die Änderung ablehnt.

 

(4) Wird in einem zusammenhängenden, abgegrenzten Siedlungs- und Wirtschaftsraum, dessen Teile in mehreren Ländern liegen und der mindestens eine Million Einwohner hat, von einem Zehntel der in ihm zum Bundestag Wahlberechtigten durch Volksbegehren gefordert, daß für diesen Raum eine einheitliche Landeszugehörigkeit herbeigeführt werde, so ist durch Bundesgesetz innerhalb von zwei Jahren entweder zu bestimmen, ob die Landeszugehörigkeit gemäß Absatz 2 geändert wird, oder daß in den betroffenen Ländern eine Volksbefragung stattfindet.

 

(5) Die Volksbefragung ist darauf gerichtet festzustellen, ob eine in dem Gesetz vorzuschlagende Änderung der Landeszugehörigkeit Zustimmung findet. Das Gesetz kann verschiedene, jedoch nicht mehr als zwei Vorschläge der Volksbefragung vorlegen. Stimmt eine Mehrheit einer vorgeschlagenen Änderung der Landeszugehörigkeit zu, so ist durch Bundesgesetz innerhalb von zwei Jahren zu bestimmen, ob die Landeszugehörigkeit gemäß Absatz 2 geändert wird. Findet ein der Volksbefragung vorgelegter Vorschlag eine den Maßgaben des Absatzes 3 Satz 3 und 4 entsprechende Zustimmung, so ist innerhalb von zwei Jahren nach der Durchführung der Volksbefragung ein Bundesgesetz zur Bildung des vorgeschlagenen Landes zu erlassen, das der Bestätigung durch Volksentscheid nicht mehr bedarf.

 

(6) Mehrheit im Volksentscheid und in der Volksbefragung ist die Mehrheit der abgegebenen Stimmen, wenn sie mindestens ein Viertel der zum Bundestag Wahlberechtigten umfaßt. Im übrigen wird das Nähere über Volksentscheid, Volksbegehren und Volksbefragung durch ein Bundesgesetz geregelt; dieses kann auch vorsehen, daß Volksbegehren innerhalb eines Zeitraumes von fünf Jahren nicht wiederholt werden können.

 

(7) Sonstige Änderungen des Gebietsbestandes der Länder können durch Staatsverträge der beteiligten Länder oder durch Bundesgesetz mit Zustimmung des Bundesrates erfolgen, wenn das Gebiet, dessen Landeszugehörigkeit geändert werden soll, nicht mehr als 50.000 Einwohner hat. Das Nähere regelt ein Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates und der Mehrheit der Mitglieder des Bundestages bedarf. Es muß die Anhörung der betroffenen Gemeinden und Kreise vorsehen.

 

(8) Die Länder können eine Neugliederung für das jeweils von ihnen umfaßte Gebiet oder für Teilgebiete abweichend von den Vorschriften der Absätze 2 bis 7 durch Staatsvertrag regeln. Die betroffenen Gemeinden und Kreise sind zu hören. Der Staatsvertrag bedarf der Bestätigung durch Volksentscheid in jedem beteiligten Land. Betrifft der Staatsvertrag Teilgebiete der Länder, kann die Bestätigung auf Volksentscheide in diesen Teilgebieten beschränkt werden; Satz 5 zweiter Halbsatz findet keine Anwendung. Bei einem Volksentscheid entscheidet die Mehrheit der abgegebenen Stimmen, wenn sie mindestens ein Viertel der zum Bundestag Wahlberechtigten umfaßt; das Nähere regelt ein Bundesgesetz. Der Staatsvertrag bedarf der Zustimmung des Bundestages.

 

Artikel 30

Die Ausübung der staatlichen Befugnisse und die Erfüllung der staatlichen Aufgaben ist Sache der Länder, soweit dieses Grundgesetz keine andere Regelung trifft oder zuläßt.

 

Artikel 31

Bundesrecht bricht Landesrecht.

 

Artikel 32

(1) Die Pflege der Beziehungen zu auswärtigen Staaten ist Sache des Bundes.

 

(2) Vor dem Abschlusse eines Vertrages, der die besonderen Verhältnisse eines Landes berührt, ist das Land rechtzeitig zu hören.

 

(3) Soweit die Länder für die Gesetzgebung zuständig sind, können sie mit Zustimmung der Bundesregierung mit auswärtigen Staaten Verträge abschließen.

 

Artikel 33

(1) Jeder Deutsche hat in jedem Lande die gleichen staatsbürgerlichen Rechte und Pflichten.

 

(2) Jeder Deutsche hat nach seiner Eignung, Befähigung und fachlichen Leistung gleichen Zugang zu jedem öffentlichen Amte.

 

(3) Der Genuß bürgerlicher und staatsbürgerlicher Rechte, die Zulassung zu öffentlichen Ämtern sowie die im öffentlichen Dienste erworbenen Rechte sind unabhängig von dem religiösen Bekenntnis. Niemandem darf aus seiner Zugehörigkeit oder Nichtzugehörigkeit zu einem Bekenntnisse oder einer Weltanschauung ein Nachteil erwachsen.

 

(4) Die Ausübung hoheitsrechtlicher Befugnisse ist als ständige Aufgabe in der Regel Angehörigen des öffentlichen Dienstes zu übertragen, die in einem öffentlich-rechtlichen Dienst- und Treueverhältnis stehen.

 

(5) Das Recht des öffentlichen Dienstes ist unter Berücksichtigung der hergebrachten Grundsätze des Berufsbeamtentums zu regeln und fortzuentwickeln.

 

Artikel 34

Verletzt jemand in Ausübung eines ihm anvertrauten öffentlichen Amtes die ihm einem Dritten gegenüber obliegende Amtspflicht, so trifft die Verantwortlichkeit grundsätzlich den Staat oder die Körperschaft, in deren Dienst er steht. Bei Vorsatz oder grober Fahrlässigkeit bleibt der Rückgriff vorbehalten. Für den Anspruch auf Schadensersatz und für den Rückgriff darf der ordentliche Rechtsweg nicht ausgeschlossen werden.

 

Artikel 35

(1) Alle Behörden des Bundes und der Länder leisten sich gegenseitig Rechts- und Amtshilfe.

 

(2) Zur Aufrechterhaltung oder Wiederherstellung der öffentlichen Sicherheit oder Ordnung kann ein Land in Fällen von besonderer Bedeutung Kräfte und Einrichtungen des Bundesgrenzschutzes zur Unterstützung seiner Polizei anfordern, wenn die Polizei ohne diese Unterstützung eine Aufgabe nicht oder nur unter erheblichen Schwierigkeiten erfüllen könnte. Zur Hilfe bei einer Naturkatastrophe oder bei einem besonders schweren Unglücksfall kann ein Land Polizeikräfte anderer Länder, Kräfte und Einrichtungen anderer Verwaltungen sowie des Bundesgrenzschutzes und der Streitkräfte anfordern.

 

(3) Gefährdet die Naturkatastrophe oder der Unglücksfall das Gebiet mehr als eines Landes, so kann die Bundesregierung, soweit es zur wirksamen Bekämpfung erforderlich ist, den Landesregierungen die Weisung erteilen, Polizeikräfte anderen Ländern zur Verfügung zu stellen, sowie Einheiten des Bundesgrenzschutzes und der Streitkräfte zur Unterstützung der Polizeikräfte einsetzen. Maßnahmen der Bundesregierung nach Satz 1 sind jederzeit auf Verlangen des Bundesrates, im übrigen unverzüglich nach Beseitigung der Gefahr aufzuheben.

 

Artikel 36

(1) Bei den obersten Bundesbehörden sind Beamte aus allen Ländern in angemessenem Verhältnis zu verwenden. Die bei den übrigen Bundesbehörden beschäftigten Personen sollen in der Regel aus dem Lande genommen werden, in dem sie tätig sind.

 

(2) Die Wehrgesetze haben auch die Gliederung des Bundes in Länder und ihre besonderen landsmannschaftlichen Verhältnisse zu berücksichtigen.

 

Artikel 37

(1) Wenn ein Land die ihm nach dem Grundgesetze oder einem anderen Bundesgesetze obliegenden Bundespflichten nicht erfüllt, kann die Bundesregierung mit Zustimmung des Bundesrates die notwendigen Maßnahmen treffen, um das Land im Wege des Bundeszwanges zur Erfüllung seiner Pflichten anzuhalten.

 

(2) Zur Durchführung des Bundeszwanges hat die Bundesregierung oder ihr Beauftragter das Weisungsrecht gegenüber allen

Ländern und ihren Behörden.

 

III. Der Bundestag

Artikel 38

(1) Die Abgeordneten des Deutschen Bundestages werden in allgemeiner, unmittelbarer, freier, gleicher und geheimer Wahl gewählt. Sie sind Vertreter des ganzen Volkes, an Aufträge und Weisungen nicht gebunden und nur ihrem Gewissen unterworfen.

(2) Wahlberechtigt ist, wer das achtzehnte Lebensjahr vollendet hat; wählbar ist, wer das Alter erreicht hat, mit dem die Volljährigkeit eintritt.

(3) Das Nähere bestimmt ein Bundesgesetz.

Artikel 39

(1) Der Bundestag wird vorbehaltlich der nachfolgenden Bestimmungen auf vier Jahre gewählt. Seine Wahlperiode endet mit dem Zusammentritt eines neuen Bundestages. Die Neuwahl findet frühestens sechsundvierzig, spätestens achtundvierzig Monate nach Beginn der Wahlperiode statt. Im Falle einer Auflösung des Bundestages findet die Neuwahl innerhalb von sechzig Tagen statt.

(2) Der Bundestag tritt spätestens am dreißigsten Tage nach der Wahl zusammen.

(3) Der Bundestag bestimmt den Schluß und den Wiederbeginn seiner Sitzungen. Der Präsident des Bundestages kann ihn früher einberufen. Er ist hierzu verpflichtet, wenn ein Drittel der Mitglieder, der Bundespräsident oder der Bundeskanzler es verlangen.

Artikel 40

(1) Der Bundestag wählt seinen Präsidenten, dessen Stellvertreter und die Schriftführer. Er gibt sich eine Geschäftsordnung.

(2) Der Präsident übt das Hausrecht und die Polizeigewalt im Gebäude des Bundestages aus. Ohne seine Genehmigung darf in den Räumen des Bundestages keine Durchsuchung oder Beschlagnahme stattfinden.

Artikel 41

(1) Die Wahlprüfung ist Sache des Bundestages. Er entscheidet auch, ob ein Abgeordneter des Bundestages die Mitgliedschaft verloren hat.

(2) Gegen die Entscheidung des Bundestages ist die Beschwerde an das Bundesverfassungsgericht zulässig.

(3) Das Nähere regelt ein Bundesgesetz.

Artikel 42

(1) Der Bundestag verhandelt öffentlich. Auf Antrag eines Zehntels seiner Mitglieder oder auf Antrag der Bundesregierung kann mit Zweidrittelmehrheit die Öffentlichkeit ausgeschlossen werden. Über den Antrag wird in nichtöffentlicher Sitzung entschieden.

(2) Zu einem Beschlusse des Bundestages ist die Mehrheit der abgegebenen Stimmen erforderlich, soweit dieses Grundgesetz nichts anderes bestimmt. Für die vom Bundestage vorzunehmenden Wahlen kann die Geschäftsordnung Ausnahmen zulassen.

(3) Wahrheitsgetreue Berichte über die öffentlichen Sitzungen des Bundestages und seiner Ausschüsse bleiben von jeder Verantwortlichkeit frei.

Artikel 43

(1) Der Bundestag und seine Ausschüsse können die Anwesenheit jedes Mitgliedes der Bundesregierung verlangen.

(2) Die Mitglieder des Bundesrates und der Bundesregierung sowie ihre Beauftragten haben zu allen Sitzungen des Bundestages und seiner Ausschüsse Zutritt. Sie müssen jederzeit gehört werden.

Artikel 44

(1) Der Bundestag hat das Recht und auf Antrag eines Viertels seiner Mitglieder die Pflicht, einen Untersuchungsausschuß einzusetzen, der in öffentlicher Verhandlung die erforderlichen Beweise erhebt. Die Öffentlichkeit kann ausgeschlossen werden.

(2) Auf Beweiserhebungen finden die Vorschriften über den Strafprozeß sinngemäß Anwendung. Das Brief-, Post- und Fernmeldegeheimnis bleibt unberührt.

(3) Gerichte und Verwaltungsbehörden sind zur Rechts- und Amtshilfe verpflichtet.

(4) Die Beschlüsse der Untersuchungsausschüsse sind der richterlichen Erörterung entzogen. In der Würdigung und Beurteilung des der Untersuchung zugrunde liegenden Sachverhaltes sind die Gerichte frei.

Artikel 45

Der Bundestag bestellt einen Ausschuß für die Angelegenheiten der Europäischen Union. Er kann ihn ermächtigen, die Rechte des Bundestages gemäß Artikel 23 gegenüber der Bundesregierung wahrzunehmen. Er kann ihn auch ermächtigen, die Rechte wahrzunehmen, die dem Bundestag in den vertraglichen Grundlagen der Europäischen Union eingeräumt sind.

Artikel 45a

(1) Der Bundestag bestellt einen Ausschuß für auswärtige Angelegenheiten und einen Ausschuß für Verteidigung.

(2) Der Ausschuß für Verteidigung hat auch die Rechte eines Untersuchungsausschusses. Auf Antrag eines Viertels seiner Mitglieder hat er die Pflicht, eine Angelegenheit zum Gegenstand seiner Untersuchung zu machen.

(3) Artikel 44 Abs. 1 findet auf dem Gebiet der Verteidigung keine Anwendung.

Artikel 45b

Zum Schutz der Grundrechte und als Hilfsorgan des Bundestages bei der Ausübung der parlamentarischen Kontrolle wird ein Wehrbeauftragter des Bundestages berufen. Das Nähere regelt ein Bundesgesetz.

Artikel 45c

(1) Der Bundestag bestellt einen Petitionsausschuß, dem die Behandlung der nach Artikel 17 an den Bundestag gerichteten Bitten und Beschwerden obliegt.

(2) Die Befugnisse des Ausschusses zur Überprüfung von Beschwerden regelt ein Bundesgesetz.

Artikel 45d Parlamentarisches Kontrollgremium

(1) Der Bundestag bestellt ein Gremium zur Kontrolle der nachrichtendienstlichen Tätigkeit des Bundes.

(2) Das Nähere regelt ein Bundesgesetz.

Artikel 46

(1) Ein Abgeordneter darf zu keiner Zeit wegen seiner Abstimmung oder wegen einer Äußerung, die er im Bundestage oder in einem seiner Ausschüsse getan hat, gerichtlich oder dienstlich verfolgt oder sonst außerhalb des Bundestages zur Verantwortung gezogen werden. Dies gilt nicht für verleumderische Beleidigungen.

(2) Wegen einer mit Strafe bedrohten Handlung darf ein Abgeordneter nur mit Genehmigung des Bundestages zur Verantwortung gezogen oder verhaftet werden, es sei denn, daß er bei Begehung der Tat oder im Laufe des folgenden Tages festgenommen wird.

(3) Die Genehmigung des Bundestages ist ferner bei jeder anderen Beschränkung der persönlichen Freiheit eines Abgeordneten oder zur Einleitung eines Verfahrens gegen einen Abgeordneten gemäß Artikel 18 erforderlich.

(4) Jedes Strafverfahren und jedes Verfahren gemäß Artikel 18 gegen einen Abgeordneten, jede Haft und jede sonstige Beschränkung seiner persönlichen Freiheit sind auf Verlangen des Bundestages auszusetzen.

Artikel 47

Die Abgeordneten sind berechtigt, über Personen, die ihnen in ihrer Eigenschaft als Abgeordnete oder denen sie in dieser Eigenschaft Tatsachen anvertraut haben, sowie über diese Tatsachen selbst das Zeugnis zu verweigern. Soweit dieses Zeugnisverweigerungsrecht reicht, ist die Beschlagnahme von Schriftstücken unzulässig.

Artikel 48

(1) Wer sich um einen Sitz im Bundestage bewirbt, hat Anspruch auf den zur Vorbereitung seiner Wahl erforderlichen Urlaub.

(2) Niemand darf gehindert werden, das Amt eines Abgeordneten zu übernehmen und auszuüben. Eine Kündigung oder Entlassung aus diesem Grunde ist unzulässig.

(3) Die Abgeordneten haben Anspruch auf eine angemessene, ihre Unabhängigkeit sichernde Entschädigung. Sie haben das Recht der freien Benutzung aller staatlichen Verkehrsmittel. Das Nähere regelt ein Bundesgesetz.

Artikel 49

(aufgehoben)

 

 

  1. Der Bundesrat

Artikel 50

Durch den Bundesrat wirken die Länder bei der Gesetzgebung und Verwaltung des Bundes und in Angelegenheiten der Europäischen Union mit.

Artikel 51

(1) Der Bundesrat besteht aus Mitgliedern der Regierungen der Länder, die sie bestellen und abberufen. Sie können durch andere Mitglieder ihrer Regierungen vertreten werden.

(2) Jedes Land hat mindestens drei Stimmen, Länder mit mehr als zwei Millionen Einwohnern haben vier, Länder mit mehr als sechs Millionen Einwohnern fünf, Länder mit mehr als sieben Millionen Einwohnern sechs Stimmen.

(3) Jedes Land kann so viele Mitglieder entsenden, wie es Stimmen hat. Die Stimmen eines Landes können nur einheitlich und nur durch anwesende Mitglieder oder deren Vertreter abgegeben werden.

Artikel 52

(1) Der Bundesrat wählt seinen Präsidenten auf ein Jahr.

(2) Der Präsident beruft den Bundesrat ein. Er hat ihn einzuberufen, wenn die Vertreter von mindestens zwei Ländern oder die Bundesregierung es verlangen.

(3) Der Bundesrat faßt seine Beschlüsse mit mindestens der Mehrheit seiner Stimmen. Er gibt sich eine Geschäftsordnung. Er verhandelt öffentlich. Die Öffentlichkeit kann ausgeschlossen werden.

(3a) Für Angelegenheiten der Europäischen Union kann der Bundesrat eine Europakammer bilden, deren Beschlüsse als Beschlüsse des Bundesrates gelten; die Anzahl der einheitlich abzugebenden Stimmen der Länder bestimmt sich nach Artikel 51 Abs. 2.

(4) Den Ausschüssen des Bundesrates können andere Mitglieder oder Beauftragte der Regierungen der Länder angehören.

Artikel 53

Die Mitglieder der Bundesregierung haben das Recht und auf Verlangen die Pflicht, an den Verhandlungen des Bundesrates und seiner Ausschüsse teilzunehmen. Sie müssen jederzeit gehört werden. Der Bundesrat ist von der Bundesregierung über die Führung der Geschäfte auf dem laufenden zu halten.

IVa. Gemeinsamer Ausschuss

 

Artikel 53a

(1) Der Gemeinsame Ausschuß besteht zu zwei Dritteln aus Abgeordneten des Bundestages, zu einem Drittel aus Mitgliedern des Bundesrates. Die Abgeordneten werden vom Bundestage entsprechend dem Stärkeverhältnis der Fraktionen bestimmt; sie dürfen nicht der Bundesregierung angehören. Jedes Land wird durch ein von ihm bestelltes Mitglied des Bundesrates vertreten; diese Mitglieder sind nicht an Weisungen gebunden. Die Bildung des Gemeinsamen Ausschusses und sein Verfahren werden durch eine Geschäftsordnung geregelt, die vom Bundestage zu beschließen ist und der Zustimmung des Bundesrates bedarf.

(2) Die Bundesregierung hat den Gemeinsamen Ausschuß über ihre Planungen für den Verteidigungsfall zu unterrichten. Die Rechte des Bundestages und seiner Ausschüsse nach Artikel 43 Abs. 1 bleiben unberührt.

  1. Der Bundespräsident

Artikel 54

(1) Der Bundespräsident wird ohne Aussprache von der Bundesversammlung gewählt. Wählbar ist jeder Deutsche, der das Wahlrecht zum Bundestage besitzt und das vierzigste Lebensjahr vollendet hat.

(2) Das Amt des Bundespräsidenten dauert fünf Jahre. Anschließende Wiederwahl ist nur einmal zulässig.

(3) Die Bundesversammlung besteht aus den Mitgliedern des Bundestages und einer gleichen Anzahl von Mitgliedern, die von den Volksvertretungen der Länder nach den Grundsätzen der Verhältniswahl gewählt werden.

(4) Die Bundesversammlung tritt spätestens dreißig Tage vor Ablauf der Amtszeit des Bundespräsidenten, bei vorzeitiger Beendigung spätestens dreißig Tage nach diesem Zeitpunkt zusammen. Sie wird von dem Präsidenten des Bundestages einberufen.

(5) Nach Ablauf der Wahlperiode beginnt die Frist des Absatzes 4 Satz 1 mit dem ersten Zusammentritt des Bundestages.

(6) Gewählt ist, wer die Stimmen der Mehrheit der Mitglieder der Bundesversammlung erhält. Wird diese Mehrheit in zwei Wahlgängen von keinem Bewerber erreicht, so ist gewählt, wer in einem weiteren Wahlgang die meisten Stimmen auf sich vereinigt.

(7) Das Nähere regelt ein Bundesgesetz.

Artikel 55

(1) Der Bundespräsident darf weder der Regierung noch einer gesetzgebenden Körperschaft des Bundes oder eines Landes angehören.

(2) Der Bundespräsident darf kein anderes besoldetes Amt, kein Gewerbe und keinen Beruf ausüben und weder der Leitung noch dem Aufsichtsrate eines auf Erwerb gerichteten Unternehmens angehören.

Artikel 56

Der Bundespräsident leistet bei seinem Amtsantritt vor den versammelten Mitgliedern des Bundestages und des Bundesrates folgenden Eid:

„Ich schwöre, daß ich meine Kraft dem Wohle des deutschen Volkes widmen, seinen Nutzen mehren, Schaden von ihm wenden, das Grundgesetz und die Gesetze des Bundes wahren und verteidigen, meine Pflichten gewissenhaft erfüllen und Gerechtigkeit gegen jedermann üben werde. So wahr mir Gott helfe.“

Der Eid kann auch ohne religiöse Beteuerung geleistet werden.

Artikel 57

Die Befugnisse des Bundespräsidenten werden im Falle seiner Verhinderung oder bei vorzeitiger Erledigung des Amtes durch den Präsidenten des Bundesrates wahrgenommen.

Artikel 58

Anordnungen und Verfügungen des Bundespräsidenten bedürfen zu ihrer Gültigkeit der Gegenzeichnung durch den Bundeskanzler oder durch den zuständigen Bundesminister. Dies gilt nicht für die Ernennung und Entlassung des Bundeskanzlers, die Auflösung des Bundestages gemäß Artikel 63 und das Ersuchen gemäß Artikel 69 Abs. 3.

Artikel 59

(1) Der Bundespräsident vertritt den Bund völkerrechtlich. Er schließt im Namen des Bundes die Verträge mit auswärtigen Staaten. Er beglaubigt und empfängt die Gesandten.

(2) Verträge, welche die politischen Beziehungen des Bundes regeln oder sich auf Gegenstände der Bundesgesetzgebung beziehen, bedürfen der Zustimmung oder der Mitwirkung der jeweils für die Bundesgesetzgebung zuständigen Körperschaften in der Form eines Bundesgesetzes. Für Verwaltungsabkommen gelten die Vorschriften über die Bundesverwaltung entsprechend.

Artikel 59a

(aufgehoben)

Artikel 60

(1) Der Bundespräsident ernennt und entläßt die Bundesrichter, die Bundesbeamten, die Offiziere und Unteroffiziere, soweit gesetzlich nichts anderes bestimmt ist.

(2) Er übt im Einzelfalle für den Bund das Begnadigungsrecht aus.

(3) Er kann diese Befugnisse auf andere Behörden übertragen.

(4) Die Absätze 2 bis 4 des Artikels 46 finden auf den Bundespräsidenten entsprechende Anwendung.

Artikel 61

(1) Der Bundestag oder der Bundesrat können den Bundespräsidenten wegen vorsätzlicher Verletzung des Grundgesetzes oder eines anderen Bundesgesetzes vor dem Bundesverfassungsgericht anklagen. Der Antrag auf Erhebung der Anklage muß von mindestens einem Viertel der Mitglieder des Bundestages oder einem Viertel der Stimmen des Bundesrates gestellt werden. Der Beschluß auf Erhebung der Anklage bedarf der Mehrheit von zwei Dritteln der Mitglieder des Bundestages oder von zwei Dritteln der Stimmen des Bundesrates. Die Anklage wird von einem Beauftragten der anklagenden Körperschaft vertreten.

(2) Stellt das Bundesverfassungsgericht fest, daß der Bundespräsident einer vorsätzlichen Verletzung des Grundgesetzes oder eines anderen Bundesgesetzes schuldig ist, so kann es ihn des Amtes für verlustig erklären. Durch einstweilige Anordnung kann es nach der Erhebung der Anklage bestimmen, daß er an der Ausübung seines Amtes verhindert ist.

  1. Die Bundesregierung

Artikel 62

Die Bundesregierung besteht aus dem Bundeskanzler und aus den Bundesministern.

Artikel 63

(1) Der Bundeskanzler wird auf Vorschlag des Bundespräsidenten vom Bundestage ohne Aussprache gewählt.

(2) Gewählt ist, wer die Stimmen der Mehrheit der Mitglieder des Bundestages auf sich vereinigt. Der Gewählte ist vom Bundespräsidenten zu ernennen.

(3) Wird der Vorgeschlagene nicht gewählt, so kann der Bundestag binnen vierzehn Tagen nach dem Wahlgange mit mehr als der Hälfte seiner Mitglieder einen Bundeskanzler wählen.

(4) Kommt eine Wahl innerhalb dieser Frist nicht zustande, so findet unverzüglich ein neuer Wahlgang statt, in dem gewählt ist, wer die meisten Stimmen erhält. Vereinigt der Gewählte die Stimmen der Mehrheit der Mitglieder des Bundestages auf sich, so muß der Bundespräsident ihn binnen sieben Tagen nach der Wahl ernennen. Erreicht der Gewählte diese Mehrheit nicht, so hat der Bundespräsident binnen sieben Tagen entweder ihn zu ernennen oder den Bundestag aufzulösen.

Artikel 64

(1) Die Bundesminister werden auf Vorschlag des Bundeskanzlers vom Bundespräsidenten ernannt und entlassen.

(2) Der Bundeskanzler und die Bundesminister leisten bei der Amtsübernahme vor dem Bundestage den in Artikel 56 vorgesehenen Eid.

Artikel 65

Der Bundeskanzler bestimmt die Richtlinien der Politik und trägt dafür die Verantwortung. Innerhalb dieser Richtlinien leitet jeder Bundesminister seinen Geschäftsbereich selbständig und unter eigener Verantwortung. Über Meinungsverschiedenheiten zwischen den Bundesministern entscheidet die Bundesregierung. Der Bundeskanzler leitet ihre Geschäfte nach einer von der Bundesregierung beschlossenen und vom Bundespräsidenten genehmigten Geschäftsordnung.

Artikel 65a

(1) Der Bundesminister für Verteidigung hat die Befehls- und Kommandogewalt über die Streitkräfte.

(2) (weggefallen)

Artikel 66

Der Bundeskanzler und die Bundesminister dürfen kein anderes besoldetes Amt, kein Gewerbe und keinen Beruf ausüben und weder der Leitung noch ohne Zustimmung des Bundestages dem Aufsichtsrate eines auf Erwerb gerichteten Unternehmens angehören.

Artikel 67

(1) Der Bundestag kann dem Bundeskanzler das Mißtrauen nur dadurch aussprechen, daß er mit der Mehrheit seiner Mitglieder einen Nachfolger wählt und den Bundespräsidenten ersucht, den Bundeskanzler zu entlassen. Der Bundespräsident muß dem Ersuchen entsprechen und den Gewählten ernennen.

(2) Zwischen dem Antrage und der Wahl müssen achtundvierzig Stunden liegen.

Artikel 68

(1) Findet ein Antrag des Bundeskanzlers, ihm das Vertrauen auszusprechen, nicht die Zustimmung der Mehrheit der Mitglieder des Bundestages, so kann der Bundespräsident auf Vorschlag des Bundeskanzlers binnen einundzwanzig Tagen den Bundestag auflösen. Das Recht zur Auflösung erlischt, sobald der Bundestag mit der Mehrheit seiner Mitglieder einen anderen Bundeskanzler wählt.

(2) Zwischen dem Antrage und der Abstimmung müssen achtundvierzig Stunden liegen.

Artikel 69

(1) Der Bundeskanzler ernennt einen Bundesminister zu seinem Stellvertreter.

(2) Das Amt des Bundeskanzlers oder eines Bundesministers endigt in jedem Falle mit dem Zusammentritt eines neuen Bundestages, das Amt eines Bundesministers auch mit jeder anderen Erledigung des Amtes des Bundeskanzlers.

(3) Auf Ersuchen des Bundespräsidenten ist der Bundeskanzler, auf Ersuchen des Bundeskanzlers oder des Bundespräsidenten ein Bundesminister verpflichtet, die Geschäfte bis zur Ernennung seines Nachfolgers weiterzuführen.

VII. Die Gesetzgebung des Bundes

Artikel 70

(1) Die Länder haben das Recht der Gesetzgebung, soweit dieses Grundgesetz nicht dem Bunde Gesetzgebungsbefugnisse verleiht.

(2) Die Abgrenzung der Zuständigkeit zwischen Bund und Ländern bemißt sich nach den Vorschriften dieses Grundgesetzes über die ausschließliche und die konkurrierende Gesetzgebung.

Artikel 71

Im Bereiche der ausschließlichen Gesetzgebung des Bundes haben die Länder die Befugnis zur Gesetzgebung nur, wenn und soweit sie hierzu in einem Bundesgesetze ausdrücklich ermächtigt werden.

Artikel 72

(1) Im Bereich der konkurrierenden Gesetzgebung haben die Länder die Befugnis zur Gesetzgebung, solange und soweit der Bund von seiner Gesetzgebungszuständigkeit nicht durch Gesetz Gebrauch gemacht hat.

(2) Auf den Gebieten des Artikels 74 Abs. 1 Nr. 4, 7, 11, 13, 15, 19a, 20, 22, 25 und 26 hat der Bund das Gesetzgebungsrecht, wenn und soweit die Herstellung gleichwertiger Lebensverhältnisse im Bundesgebiet oder die Wahrung der Rechts- oder Wirtschaftseinheit im gesamtstaatlichen Interesse eine bundesgesetzliche Regelung erforderlich macht.

(3) Hat der Bund von seiner Gesetzgebungszuständigkeit Gebrauch gemacht, können die Länder durch Gesetz hiervon abweichende Regelungen treffen über:

das Jagdwesen (ohne das Recht der Jagdscheine);

den Naturschutz und die Landschaftspflege (ohne die allgemeinen Grundsätze des Naturschutzes, das Recht des Artenschutzes oder des Meeresnaturschutzes);

die Bodenverteilung;

die Raumordnung;

den Wasserhaushalt (ohne stoff- oder anlagenbezogene Regelungen);

die Hochschulzulassung und die Hochschulabschlüsse.

Bundesgesetze auf diesen Gebieten treten frühestens sechs Monate nach ihrer Verkündung in Kraft, soweit nicht mit Zustimmung des Bundesrates anderes bestimmt ist. Auf den Gebieten des Satzes 1 geht im Verhältnis von Bundes- und Landesrecht das jeweils spätere Gesetz vor.

(4) Durch Bundesgesetz kann bestimmt werden, daß eine bundesgesetzliche Regelung, für die eine Erforderlichkeit im Sinne des Absatzes 2 nicht mehr besteht, durch Landesrecht ersetzt werden kann.

Artikel 73

(1) Der Bund hat die ausschließliche Gesetzgebung über:

  1. die auswärtigen Angelegenheiten sowie die Verteidigung einschließlich des Schutzes der Zivilbevölkerung;
  2. die Staatsangehörigkeit im Bunde;
  3. die Freizügigkeit, das Paßwesen, das Melde- und Ausweiswesen, die Ein- und Auswanderung und die Auslieferung;
  4. das Währungs-, Geld- und Münzwesen, Maße und Gewichte sowie die Zeitbestimmung;
  5. die Einheit des Zoll- und Handelsgebietes, die Handels- und Schiffahrtsverträge, die Freizügigkeit des Warenverkehrs und den Waren- und Zahlungsverkehr mit dem Auslande einschließlich des Zoll- und Grenzschutzes;

5a. den Schutz deutschen Kulturgutes gegen Abwanderung ins Ausland;

  1. den Luftverkehr;

6a. den Verkehr von Eisenbahnen, die ganz oder mehrheitlich im Eigentum des Bundes stehen (Eisenbahnen des Bundes), den Bau, die Unterhaltung und das Betreiben von Schienenwegen der Eisenbahnen des Bundes sowie die Erhebung von Entgelten für die Benutzung dieser Schienenwege;

  1. das Postwesen und die Telekommunikation;
  2. die Rechtsverhältnisse der im Dienste des Bundes und der bundesunmittelbaren Körperschaften des öffentlichen Rechtes stehenden Personen;
  3. den gewerblichen Rechtsschutz, das Urheberrecht und das Verlagsrecht;

9a. die Abwehr von Gefahren des internationalen Terrorismus durch das Bundeskriminalpolizeiamt in Fällen, in denen eine länderübergreifende Gefahr vorliegt, die Zuständigkeit einer Landespolizeibehörde nicht erkennbar ist oder die oberste Landesbehörde um eine Übernahme ersucht;

  1. die Zusammenarbeit des Bundes und der Länder
  2. a) in der Kriminalpolizei,
  3. b) zum Schutze der freiheitlichen demokratischen Grundordnung, des Bestandes und der Sicherheit des Bundes oder eines Landes (Verfassungsschutz) und
  4. c) zum Schutze gegen Bestrebungen im Bundesgebiet, die durch Anwendung von Gewalt oder darauf gerichtete Vorbereitungshandlungen auswärtige Belange der Bundesrepublik Deutschland gefährden,

sowie die Einrichtung eines Bundeskriminalpolizeiamtes und die internationale Verbrechensbekämpfung;

  1. die Statistik für Bundeszwecke;
  2. das Waffen- und das Sprengstoffrecht;
  3. die Versorgung der Kriegsbeschädigten und Kriegshinterbliebenen und die Fürsorge für die ehemaligen Kriegsgefangenen;
  4. die Erzeugung und Nutzung der Kernenergie zu friedlichen Zwecken, die Errichtung und den Betrieb von Anlagen, die diesen Zwecken dienen, den Schutz gegen Gefahren, die bei Freiwerden von Kernenergie oder durch ionisierende Strahlen entstehen, und die Beseitigung radioaktiver Stoffe.

(2) Gesetze nach Absatz 1 Nr. 9a bedürfen der Zustimmung des Bundesrates.

Artikel 74

(1) Die konkurrierende Gesetzgebung erstreckt sich auf folgende Gebiete:

  1. das bürgerliche Recht, das Strafrecht, die Gerichtsverfassung, das gerichtliche Verfahren (ohne das Recht des Untersuchungshaftvollzugs), die Rechtsanwaltschaft, das Notariat und die Rechtsberatung;
  2. das Personenstandswesen;
  3. das Vereinsrecht;
  4. das Aufenthalts- und Niederlassungsrecht der Ausländer;
  5. (weggefallen)
  6. die Angelegenheiten der Flüchtlinge und Vertriebenen;
  7. die öffentliche Fürsorge (ohne das Heimrecht);
  8. (weggefallen)
  9. die Kriegsschäden und die Wiedergutmachung;
  10. die Kriegsgräber und Gräber anderer Opfer des Krieges und Opfer von Gewaltherrschaft;
  11. das Recht der Wirtschaft (Bergbau, Industrie, Energiewirtschaft, Handwerk, Gewerbe, Handel, Bank- und Börsenwesen, privatrechtliches Versicherungswesen) ohne das Recht des Ladenschlusses, der Gaststätten, der Spielhallen, der Schaustellung von Personen, der Messen, der Ausstellungen und der Märkte;
  12. das Arbeitsrecht einschließlich der Betriebsverfassung, des Arbeitsschutzes und der Arbeitsvermittlung sowie die Sozialversicherung einschließlich der Arbeitslosenversicherung;
  13. die Regelung der Ausbildungsbeihilfen und die Förderung der wissenschaftlichen Forschung;
  14. das Recht der Enteignung, soweit sie auf den Sachgebieten der Artikel 73 und 74 in Betracht kommt;
  15. die Überführung von Grund und Boden, von Naturschätzen und Produktionsmitteln in Gemeineigentum oder in andere Formen der Gemeinwirtschaft;
  16. die Verhütung des Mißbrauchs wirtschaftlicher Machtstellung;
  17. die Förderung der land- und forstwirtschaftlichen Erzeugung (ohne das Recht der Flurbereinigung), die Sicherung der Ernährung, die Ein- und Ausfuhr land- und forstwirtschaftlicher Erzeugnisse, die Hochsee- und Küstenfischerei und den Küstenschutz;
  18. den städtebaulichen Grundstücksverkehr, das Bodenrecht (ohne das Recht der Erschließungsbeiträge) und das Wohngeldrecht, das Altschuldenhilferecht, das Wohnungsbauprämienrecht, das Bergarbeiterwohnungsbaurecht und das Bergmannssiedlungsrecht;
  19. Maßnahmen gegen gemeingefährliche oder übertragbare Krankheiten bei Menschen und Tieren, Zulassung zu ärztlichen und anderen Heilberufen und zum Heilgewerbe, sowie das Recht des Apothekenwesens, der Arzneien, der Medizinprodukte, der Heilmittel, der Betäubungsmittel und der Gifte;

19a. die wirtschaftliche Sicherung der Krankenhäuser und die Regelung der Krankenhauspflegesätze;

  1. das Recht der Lebensmittel einschließlich der ihrer Gewinnung dienenden Tiere, das Recht der Genussmittel, Bedarfsgegenstände und Futtermittel sowie den Schutz beim Verkehr mit land- und forstwirtschaftlichem Saat- und Pflanzgut, den Schutz der Pflanzen gegen Krankheiten und Schädlinge sowie den Tierschutz;
  2. die Hochsee- und Küstenschiffahrt sowie die Seezeichen, die Binnenschiffahrt, den Wetterdienst, die Seewasserstraßen und die dem allgemeinen Verkehr dienenden Binnenwasserstraßen;
  3. den Straßenverkehr, das Kraftfahrwesen, den Bau und die Unterhaltung von Landstraßen für den Fernverkehr sowie die Erhebung und Verteilung von Gebühren oder Entgelten für die Benutzung öffentlicher Straßen mit Fahrzeugen;
  4. die Schienenbahnen, die nicht Eisenbahnen des Bundes sind, mit Ausnahme der Bergbahnen;
  5. die Abfallwirtschaft, die Luftreinhaltung und die Lärmbekämpfung (ohne Schutz vor verhaltensbezogenem Lärm);
  6. die Staatshaftung;
  7. die medizinisch unterstützte Erzeugung menschlichen Lebens, die Untersuchung und die künstliche Veränderung von Erbinformationen sowie Regelungen zur Transplantation von Organen, Geweben und Zellen;
  8. die Statusrechte und -pflichten der Beamten der Länder, Gemeinden und anderen Körperschaften des öffentlichen Rechts sowie der Richter in den Ländern mit Ausnahme der Laufbahnen, Besoldung und Versorgung;
  9. das Jagdwesen;
  10. den Naturschutz und die Landschaftspflege;
  11. die Bodenverteilung;
  12. die Raumordnung;
  13. den Wasserhaushalt;
  14. die Hochschulzulassung und die Hochschulabschlüsse.

(2) Gesetze nach Absatz 1 Nr. 25 und 27 bedürfen der Zustimmung des Bundesrates.

Artikel 74a und 75

(weggefallen)

Artikel 76

(1) Gesetzesvorlagen werden beim Bundestage durch die Bundesregierung, aus der Mitte des Bundestages oder durch den Bundesrat eingebracht.

(2) Vorlagen der Bundesregierung sind zunächst dem Bundesrat zuzuleiten. Der Bundesrat ist berechtigt, innerhalb von sechs Wochen zu diesen Vorlagen Stellung zu nehmen. Verlangt er aus wichtigem Grunde, insbesondere mit Rücksicht auf den Umfang einer Vorlage, eine Fristverlängerung, so beträgt die Frist neun Wochen. Die Bundesregierung kann eine Vorlage, die sie bei der Zuleitung an den Bundesrat ausnahmsweise als besonders eilbedürftig bezeichnet hat, nach drei Wochen oder, wenn der Bundesrat ein Verlangen nach Satz 3 geäußert hat, nach sechs Wochen dem Bundestag zuleiten, auch wenn die Stellungnahme des Bundesrates noch nicht bei ihr eingegangen ist; sie hat die Stellungnahme des Bundesrates unverzüglich nach Eingang dem Bundestag nachzureichen. Bei Vorlagen zur Änderung dieses Grundgesetzes und zur Übertragung von Hoheitsrechten nach Artikel 23 oder Artikel 24 beträgt die Frist zur Stellungnahme neun Wochen; Satz 4 findet keine Anwendung.

(3) Vorlagen des Bundesrates sind dem Bundestag durch die Bundesregierung innerhalb von sechs Wochen zuzuleiten. Sie soll hierbei ihre Auffassung darlegen. Verlangt sie aus wichtigem Grunde, insbesondere mit Rücksicht auf den Umfang einer Vorlage, eine Fristverlängerung, so beträgt die Frist neun Wochen. Wenn der Bundesrat eine Vorlage ausnahmsweise als besonders eilbedürftig bezeichnet hat, beträgt die Frist drei Wochen oder, wenn die Bundesregierung ein Verlangen nach Satz 3 geäußert hat, sechs Wochen. Bei Vorlagen zur Änderung dieses Grundgesetzes und zur Übertragung von Hoheitsrechten nach Artikel 23 oder Artikel 24 beträgt die Frist neun Wochen; Satz 4 findet keine Anwendung. Der Bundestag hat über die Vorlagen in angemessener Frist zu beraten und Beschluß zu fassen.

Artikel 77

(1) Die Bundesgesetze werden vom Bundestage beschlossen. Sie sind nach ihrer Annahme durch den Präsidenten des Bundestages unverzüglich dem Bundesrate zuzuleiten.

(2) Der Bundesrat kann binnen drei Wochen nach Eingang des Gesetzesbeschlusses verlangen, daß ein aus Mitgliedern des Bundestages und des Bundesrates für die gemeinsame Beratung von Vorlagen gebildeter Ausschuß einberufen wird. Die Zusammensetzung und das Verfahren dieses Ausschusses regelt eine Geschäftsordnung, die vom Bundestag beschlossen wird und der Zustimmung des Bundesrates bedarf. Die in diesen Ausschuß entsandten Mitglieder des Bundesrates sind nicht an Weisungen gebunden. Ist zu einem Gesetze die Zustimmung des Bundesrates erforderlich, so können auch der Bundestag und die Bundesregierung die Einberufung verlangen. Schlägt der Ausschuß eine Änderung des Gesetzesbeschlusses vor, so hat der Bundestag erneut Beschluß zu fassen.

(2a) Soweit zu einem Gesetz die Zustimmung des Bundesrates erforderlich ist, hat der Bundesrat, wenn ein Verlangen nach Absatz 2 Satz 1 nicht gestellt oder das Vermittlungsverfahren ohne einen Vorschlag zur Änderung des Gesetzesbeschlusses beendet ist, in angemessener Frist über die Zustimmung Beschluß zu fassen.

(3) Soweit zu einem Gesetze die Zustimmung des Bundesrates nicht erforderlich ist, kann der Bundesrat, wenn das Verfahren nach Absatz 2 beendigt ist, gegen ein vom Bundestage beschlossenes Gesetz binnen zwei Wochen Einspruch einlegen. Die Einspruchsfrist beginnt im Falle des Absatzes 2 letzter Satz mit dem Eingange des vom Bundestage erneut gefaßten Beschlusses, in allen anderen Fällen mit dem Eingange der Mitteilung des Vorsitzenden des in Absatz 2 vorgesehenen Ausschusses, daß das Verfahren vor dem Ausschusse abgeschlossen ist.

(4) Wird der Einspruch mit der Mehrheit der Stimmen des Bundesrates beschlossen, so kann er durch Beschluß der Mehrheit der Mitglieder des Bundestages zurückgewiesen werden. Hat der Bundesrat den Einspruch mit einer Mehrheit von mindestens zwei Dritteln seiner Stimmen beschlossen, so bedarf die Zurückweisung durch den Bundestag einer Mehrheit von zwei Dritteln, mindestens der Mehrheit der Mitglieder des Bundestages.

Artikel 78

Ein vom Bundestage beschlossenes Gesetz kommt zustande, wenn der Bundesrat zustimmt, den Antrag gemäß Artikel 77 Abs. 2 nicht stellt, innerhalb der Frist des Artikels 77 Abs. 3 keinen Einspruch einlegt oder ihn zurücknimmt oder wenn der Einspruch vom Bundestage überstimmt wird.

Artikel 79

(1) Das Grundgesetz kann nur durch ein Gesetz geändert werden, das den Wortlaut des Grundgesetzes ausdrücklich ändert oder ergänzt. Bei völkerrechtlichen Verträgen, die eine Friedensregelung, die Vorbereitung einer Friedensregelung oder den Abbau einer besatzungsrechtlichen Ordnung zum Gegenstand haben oder der Verteidigung der Bundesrepublik zu dienen bestimmt sind, genügt zur Klarstellung, daß die Bestimmungen des Grundgesetzes dem Abschluß und dem Inkraftsetzen der Verträge nicht entgegenstehen, eine Ergänzung des Wortlautes des Grundgesetzes, die sich auf diese Klarstellung beschränkt.

(2) Ein solches Gesetz bedarf der Zustimmung von zwei Dritteln der Mitglieder des Bundestages und zwei Dritteln der Stimmen des Bundesrates.

(3) Eine Änderung dieses Grundgesetzes, durch welche die Gliederung des Bundes in Länder, die grundsätzliche Mitwirkung der Länder bei der Gesetzgebung oder die in den Artikeln 1 und 20 niedergelegten Grundsätze berührt werden, ist unzulässig.

Artikel 80

(1) Durch Gesetz können die Bundesregierung, ein Bundesminister oder die Landesregierungen ermächtigt werden, Rechtsverordnungen zu erlassen. Dabei müssen Inhalt, Zweck und Ausmaß der erteilten Ermächtigung im Gesetze bestimmt werden. Die Rechtsgrundlage ist in der Verordnung anzugeben. Ist durch Gesetz vorgesehen, daß eine Ermächtigung weiter übertragen werden kann, so bedarf es zur Übertragung der Ermächtigung einer Rechtsverordnung.

(2) Der Zustimmung des Bundesrates bedürfen, vorbehaltlich anderweitiger bundesgesetzlicher Regelung, Rechtsverordnungen der Bundesregierung oder eines Bundesministers über Grundsätze und Gebühren für die Benutzung der Einrichtungen des Postwesens und der Telekommunikation, über die Grundsätze der Erhebung des Entgelts für die Benutzung der Einrichtungen der Eisenbahnen des Bundes, über den Bau und Betrieb der Eisenbahnen, sowie Rechtsverordnungen auf Grund von Bundesgesetzen, die der Zustimmung des Bundesrates bedürfen oder die von den Ländern im Auftrage des Bundes oder als eigene Angelegenheit ausgeführt werden.

(3) Der Bundesrat kann der Bundesregierung Vorlagen für den Erlaß von Rechtsverordnungen zuleiten, die seiner Zustimmung bedürfen.

(4) Soweit durch Bundesgesetz oder auf Grund von Bundesgesetzen Landesregierungen ermächtigt werden, Rechtsverordnungen zu erlassen, sind die Länder zu einer Regelung auch durch Gesetz befugt.

Artikel 80a

(1) Ist in diesem Grundgesetz oder in einem Bundesgesetz über die Verteidigung einschließlich des Schutzes der Zivilbevölkerung bestimmt, daß Rechtsvorschriften nur nach Maßgabe dieses Artikels angewandt werden dürfen, so ist die Anwendung außer im Verteidigungsfalle nur zulässig, wenn der Bundestag den Eintritt des Spannungsfalles festgestellt oder wenn er der Anwendung besonders zugestimmt hat. Die Feststellung des Spannungsfalles und die besondere Zustimmung in den Fällen des Artikels 12a Abs. 5 Satz 1 und Abs. 6 Satz 2 bedürfen einer Mehrheit von zwei Dritteln der abgegebenen Stimmen.

(2) Maßnahmen auf Grund von Rechtsvorschriften nach Absatz 1 sind aufzuheben, wenn der Bundestag es verlangt.

(3) Abweichend von Absatz 1 ist die Anwendung solcher Rechtsvorschriften auch auf der Grundlage und nach Maßgabe eines Beschlusses zulässig, der von einem internationalen Organ im Rahmen eines Bündnisvertrages mit Zustimmung der Bundesregierung gefaßt wird. Maßnahmen nach diesem Absatz sind aufzuheben, wenn der Bundestag es mit der Mehrheit seiner Mitglieder verlangt.

Artikel 81

(1) Wird im Falle des Artikels 68 der Bundestag nicht aufgelöst, so kann der Bundespräsident auf Antrag der Bundesregierung mit Zustimmung des Bundesrates für eine Gesetzesvorlage den Gesetzgebungsnotstand erklären, wenn der Bundestag sie ablehnt, obwohl die Bundesregierung sie als dringlich bezeichnet hat. Das gleiche gilt, wenn eine Gesetzesvorlage abgelehnt worden ist, obwohl der Bundeskanzler mit ihr den Antrag des Artikels 68 verbunden hatte.

(2) Lehnt der Bundestag die Gesetzesvorlage nach Erklärung des Gesetzgebungsnotstandes erneut ab oder nimmt er sie in einer für die Bundesregierung als unannehmbar bezeichneten Fassung an, so gilt das Gesetz als zustande gekommen, soweit der Bundesrat ihm zustimmt. Das gleiche gilt, wenn die Vorlage vom Bundestage nicht innerhalb von vier Wochen nach der erneuten Einbringung verabschiedet wird.

(3) Während der Amtszeit eines Bundeskanzlers kann auch jede andere vom Bundestage abgelehnte Gesetzesvorlage innerhalb einer Frist von sechs Monaten nach der ersten Erklärung des Gesetzgebungsnotstandes gemäß Absatz 1 und 2 verabschiedet werden. Nach Ablauf der Frist ist während der Amtszeit des gleichen Bundeskanzlers eine weitere Erklärung des Gesetzgebungsnotstandes unzulässig.

(4) Das Grundgesetz darf durch ein Gesetz, das nach Absatz 2 zustande kommt, weder geändert, noch ganz oder teilweise außer Kraft oder außer Anwendung gesetzt werden.

Artikel 82

(1) Die nach den Vorschriften dieses Grundgesetzes zustande gekommenen Gesetze werden vom Bundespräsidenten nach Gegenzeichnung ausgefertigt und im Bundesgesetzblatte verkündet. Rechtsverordnungen werden von der Stelle, die sie erläßt, ausgefertigt und vorbehaltlich anderweitiger gesetzlicher Regelung im Bundesgesetzblatte verkündet.

(2) Jedes Gesetz und jede Rechtsverordnung soll den Tag des Inkrafttretens bestimmen. Fehlt eine solche Bestimmung, so treten sie mit dem vierzehnten Tage nach Ablauf des Tages in Kraft, an dem das Bundesgesetzblatt ausgegeben worden ist.

VIII. Die Ausführung der Bundesgesetze und die Bundesverwaltung

Artikel 83

Die Länder führen die Bundesgesetze als eigene Angelegenheit aus, soweit dieses Grundgesetz nichts anderes bestimmt oder zuläßt.

Artikel 84

(1) Führen die Länder die Bundesgesetze als eigene Angelegenheit aus, so regeln sie die Einrichtung der Behörden und das Verwaltungsverfahren. Wenn Bundesgesetze etwas anderes bestimmen, können die Länder davon abweichende Regelungen treffen. Hat ein Land eine abweichende Regelung nach Satz 2 getroffen, treten in diesem Land hierauf bezogene spätere bundesgesetzliche Regelungen der Einrichtung der Behörden und des Verwaltungsverfahrens frühestens sechs Monate nach ihrer Verkündung in Kraft, soweit nicht mit Zustimmung des Bundesrates anderes bestimmt ist. Artikel 72 Abs. 3 Satz 3 gilt entsprechend. In Ausnahmefällen kann der Bund wegen eines besonderen Bedürfnisses nach bundeseinheitlicher Regelung das Verwaltungsverfahren ohne Abweichungsmöglichkeit für die Länder regeln. Diese Gesetze bedürfen der Zustimmung des Bundesrates. Durch Bundesgesetz dürfen Gemeinden und Gemeindeverbänden Aufgaben nicht übertragen werden.

(2) Die Bundesregierung kann mit Zustimmung des Bundesrates allgemeine Verwaltungsvorschriften erlassen.

(3) Die Bundesregierung übt die Aufsicht darüber aus, daß die Länder die Bundesgesetze dem geltenden Rechte gemäß ausführen. Die Bundesregierung kann zu diesem Zwecke Beauftragte zu den obersten Landesbehörden entsenden, mit deren Zustimmung und, falls diese Zustimmung versagt wird, mit Zustimmung des Bundesrates auch zu den nachgeordneten Behörden.

(4) Werden Mängel, die die Bundesregierung bei der Ausführung der Bundesgesetze in den Ländern festgestellt hat, nicht beseitigt, so beschließt auf Antrag der Bundesregierung oder des Landes der Bundesrat, ob das Land das Recht verletzt hat. Gegen den Beschluß des Bundesrates kann das Bundesverfassungsgericht angerufen werden.

(5) Der Bundesregierung kann durch Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf, zur Ausführung von Bundesgesetzen die Befugnis verliehen werden, für besondere Fälle Einzelweisungen zu erteilen. Sie sind, außer wenn die Bundesregierung den Fall für dringlich erachtet, an die obersten Landesbehörden zu richten.

Artikel 85

(1) Führen die Länder die Bundesgesetze im Auftrage des Bundes aus, so bleibt die Einrichtung der Behörden Angelegenheit der Länder, soweit nicht Bundesgesetze mit Zustimmung des Bundesrates etwas anderes bestimmen. Durch Bundesgesetz dürfen Gemeinden und Gemeindeverbänden Aufgaben nicht übertragen werden.

(2) Die Bundesregierung kann mit Zustimmung des Bundesrates allgemeine Verwaltungsvorschriften erlassen. Sie kann die einheitliche Ausbildung der Beamten und Angestellten regeln. Die Leiter der Mittelbehörden sind mit ihrem Einvernehmen zu bestellen.

(3) Die Landesbehörden unterstehen den Weisungen der zuständigen obersten Bundesbehörden. Die Weisungen sind, außer wenn die Bundesregierung es für dringlich erachtet, an die obersten Landesbehörden zu richten. Der Vollzug der Weisung ist durch die obersten Landesbehörden sicherzustellen.

(4) Die Bundesaufsicht erstreckt sich auf Gesetzmäßigkeit und Zweckmäßigkeit der Ausführung. Die Bundesregierung kann zu diesem Zwecke Bericht und Vorlage der Akten verlangen und Beauftragte zu allen Behörden entsenden.

Artikel 86

Führt der Bund die Gesetze durch bundeseigene Verwaltung oder durch bundesunmittelbare Körperschaften oder Anstalten des öffentlichen Rechtes aus, so erläßt die Bundesregierung, soweit nicht das Gesetz Besonderes vorschreibt, die allgemeinen Verwaltungsvorschriften. Sie regelt, soweit das Gesetz nichts anderes bestimmt, die Einrichtung der Behörden.

Artikel 87

(1) In bundeseigener Verwaltung mit eigenem Verwaltungsunterbau werden geführt der Auswärtige Dienst, die Bundesfinanzverwaltung und nach Maßgabe des Artikels 89 die Verwaltung der Bundeswasserstraßen und der Schiffahrt. Durch Bundesgesetz können Bundesgrenzschutzbehörden, Zentralstellen für das polizeiliche Auskunfts- und Nachrichtenwesen, für die Kriminalpolizei und zur Sammlung von Unterlagen für Zwecke des Verfassungsschutzes und des Schutzes gegen Bestrebungen im Bundesgebiet, die durch Anwendung von Gewalt oder darauf gerichtete Vorbereitungshandlungen auswärtige Belange der Bundesrepublik Deutschland gefährden, eingerichtet werden.

(2) Als bundesunmittelbare Körperschaften des öffentlichen Rechtes werden diejenigen sozialen Versicherungsträger geführt, deren Zuständigkeitsbereich sich über das Gebiet eines Landes hinaus erstreckt. Soziale Versicherungsträger, deren Zuständigkeitsbereich sich über das Gebiet eines Landes, aber nicht über mehr als drei Länder hinaus erstreckt, werden abweichend von Satz 1 als landesunmittelbare Körperschaften des öffentlichen Rechtes geführt, wenn das aufsichtsführende Land durch die beteiligten Länder bestimmt ist.

(3) Außerdem können für Angelegenheiten, für die dem Bunde die Gesetzgebung zusteht, selbständige Bundesoberbehörden und neue bundesunmittelbare Körperschaften und Anstalten des öffentlichen Rechtes durch Bundesgesetz errichtet werden. Erwachsen dem Bunde auf Gebieten, für die ihm die Gesetzgebung zusteht, neue Aufgaben, so können bei dringendem Bedarf bundeseigene Mittel- und Unterbehörden mit Zustimmung des Bundesrates und der Mehrheit der Mitglieder des Bundestages errichtet werden.

Artikel 87a

(1) Der Bund stellt Streitkräfte zur Verteidigung auf. Ihre zahlenmäßige Stärke und die Grundzüge ihrer Organisation müssen sich aus dem Haushaltsplan ergeben.

(2) Außer zur Verteidigung dürfen die Streitkräfte nur eingesetzt werden, soweit dieses Grundgesetz es ausdrücklich zuläßt.

(3) Die Streitkräfte haben im Verteidigungsfalle und im Spannungsfalle die Befugnis, zivile Objekte zu schützen und Aufgaben der Verkehrsregelung wahrzunehmen, soweit dies zur Erfüllung ihres Verteidigungsauftrages erforderlich ist. Außerdem kann den Streitkräften im Verteidigungsfalle und im Spannungsfalle der Schutz ziviler Objekte auch zur Unterstützung polizeilicher Maßnahmen übertragen werden; die Streitkräfte wirken dabei mit den zuständigen Behörden zusammen.

(4) Zur Abwehr einer drohenden Gefahr für den Bestand oder die freiheitliche demokratische Grundordnung des Bundes oder eines Landes kann die Bundesregierung, wenn die Voraussetzungen des Artikels 91 Abs. 2 vorliegen und die Polizeikräfte sowie der Bundesgrenzschutz nicht ausreichen, Streitkräfte zur Unterstützung der Polizei und des Bundesgrenzschutzes beim Schutze von zivilen Objekten und bei der Bekämpfung organisierter und militärisch bewaffneter Aufständischer einsetzen. Der Einsatz von Streitkräften ist einzustellen, wenn der Bundestag oder der Bundesrat es verlangen.

Artikel 87b

(1) Die Bundeswehrverwaltung wird in bundeseigener Verwaltung mit eigenem Verwaltungsunterbau geführt. Sie dient den Aufgaben des Personalwesens und der unmittelbaren Deckung des Sachbedarfs der Streitkräfte. Aufgaben der Beschädigtenversorgung und des Bauwesens können der Bundeswehrverwaltung nur durch Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf, übertragen werden. Der Zustimmung des Bundesrates bedürfen ferner Gesetze, soweit sie die Bundeswehrverwaltung zu Eingriffen in Rechte Dritter ermächtigen; das gilt nicht für Gesetze auf dem Gebiete des Personalwesens.

(2) Im übrigen können Bundesgesetze, die der Verteidigung einschließlich des Wehrersatzwesens und des Schutzes der Zivilbevölkerung dienen, mit Zustimmung des Bundesrates bestimmen, daß sie ganz oder teilweise in bundeseigener Verwaltung mit eigenem Verwaltungsunterbau oder von den Ländern im Auftrage des Bundes ausgeführt werden. Werden solche Gesetze von den Ländern im Auftrage des Bundes ausgeführt, so können sie mit Zustimmung des Bundesrates bestimmen, daß die der Bundesregierung und den zuständigen obersten Bundesbehörden auf Grund des Artikels 85 zustehenden Befugnisse ganz oder teilweise Bundesoberbehörden übertragen werden; dabei kann bestimmt werden, daß diese Behörden beim Erlaß allgemeiner Verwaltungsvorschriften gemäß Artikel 85 Abs. 2 Satz 1 nicht der Zustimmung des Bundesrates bedürfen.

Artikel 87c

Gesetze, die auf Grund des Artikels 73 Abs. 1 Nr. 14 ergehen, können mit Zustimmung des Bundesrates bestimmen, daß sie von den Ländern im Auftrage des Bundes ausgeführt werden.

Artikel 87d

(1) Die Luftverkehrsverwaltung wird in Bundesverwaltung geführt. Aufgaben der Flugsicherung können auch durch ausländische Flugsicherungsorganisationen wahrgenommen werden, die nach Recht der Europäischen Gemeinschaft zugelassen sind. Das Nähere regelt ein Bundesgesetz.

(2) Durch Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf, können Aufgaben der Luftverkehrsverwaltung den Ländern als Auftragsverwaltung übertragen werden.

Artikel 87e

(1) Die Eisenbahnverkehrsverwaltung für Eisenbahnen des Bundes wird in bundeseigener Verwaltung geführt. Durch Bundesgesetz können Aufgaben der Eisenbahnverkehrsverwaltung den Ländern als eigene Angelegenheit übertragen werden.

(2) Der Bund nimmt die über den Bereich der Eisenbahnen des Bundes hinausgehenden Aufgaben der Eisenbahnverkehrsverwaltung wahr, die ihm durch Bundesgesetz übertragen werden.

(3) Eisenbahnen des Bundes werden als Wirtschaftsunternehmen in privat-rechtlicher Form geführt. Diese stehen im Eigentum des Bundes, soweit die Tätigkeit des Wirtschaftsunternehmens den Bau, die Unterhaltung und das Betreiben von Schienenwegen umfaßt. Die Veräußerung von Anteilen des Bundes an den Unternehmen nach Satz 2 erfolgt auf Grund eines Gesetzes; die Mehrheit der Anteile an diesen Unternehmen verbleibt beim Bund. Das Nähere wird durch Bundesgesetz geregelt.

(4) Der Bund gewährleistet, daß dem Wohl der Allgemeinheit, insbesondere den Verkehrsbedürfnissen, beim Ausbau und Erhalt des Schienennetzes der Eisenbahnen des Bundes sowie bei deren Verkehrsangeboten auf diesem Schienennetz, soweit diese nicht den Schienenpersonennahverkehr betreffen, Rechnung getragen wird. Das Nähere wird durch Bundesgesetz geregelt.

(5) Gesetze auf Grund der Absätze 1 bis 4 bedürfen der Zustimmung des Bundesrates. Der Zustimmung des Bundesrates bedürfen ferner Gesetze, die die Auflösung, die Verschmelzung und die Aufspaltung von Eisenbahnunternehmen des Bundes, die Übertragung von Schienenwegen der Eisenbahnen des Bundes an Dritte sowie die Stillegung von Schienenwegen der Eisenbahnen des Bundes regeln oder Auswirkungen auf den Schienenpersonennahverkehr haben.

Artikel 87f

(1) Nach Maßgabe eines Bundesgesetzes, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf, gewährleistet der Bund im Bereich des Postwesens und der Telekommunikation flächendeckend angemessene und ausreichende Dienstleistungen.

(2) Dienstleistungen im Sinne des Absatzes 1 werden als privatwirtschaftliche Tätigkeiten durch die aus dem Sondervermögen Deutsche Bundespost hervorgegangenen Unternehmen und durch andere private Anbieter erbracht. Hoheitsaufgaben im Bereich des Postwesens und der Telekommunikation werden in bundeseigener Verwaltung ausgeführt.

(3) Unbeschadet des Absatzes 2 Satz 2 führt der Bund in der Rechtsform einer bundesunmittelbaren Anstalt des öffentlichen Rechts einzelne Aufgaben in bezug auf die aus dem Sondervermögen Deutsche Bundespost hervorgegangenen Unternehmen nach Maßgabe eines Bundesgesetzes aus.

Artikel 88

Der Bund errichtet eine Währungs- und Notenbank als Bundesbank. Ihre Aufgaben und Befugnisse können im Rahmen der Europäischen Union der Europäischen Zentralbank übertragen werden, die unabhängig ist und dem vorrangigen Ziel der Sicherung der Preisstabilität verpflichtet.

Artikel 89

(1) Der Bund ist Eigentümer der bisherigen Reichswasserstraßen.

(2) Der Bund verwaltet die Bundeswasserstraßen durch eigene Behörden. Er nimmt die über den Bereich eines Landes hinausgehenden staatlichen Aufgaben der Binnenschiffahrt und die Aufgaben der Seeschiffahrt wahr, die ihm durch Gesetz übertragen werden. Er kann die Verwaltung von Bundeswasserstraßen, soweit sie im Gebiete eines Landes liegen, diesem Lande auf Antrag als Auftragsverwaltung übertragen. Berührt eine Wasserstraße das Gebiet mehrerer Länder, so kann der Bund das Land beauftragen, für das die beteiligten Länder es beantragen.

(3) Bei der Verwaltung, dem Ausbau und dem Neubau von Wasserstraßen sind die Bedürfnisse der Landeskultur und der Wasserwirtschaft im Einvernehmen mit den Ländern zu wahren.

Artikel 90

(1) Der Bund bleibt Eigentümer der Bundesautobahnen und sonstigen Bundesstraßen des Fernverkehrs. Das Eigentum ist unveräußerlich.

(2) Die Verwaltung der Bundesautobahnen wird in Bundesverwaltung geführt. Der Bund kann sich zur Erledigung seiner Aufgaben einer Gesellschaft privaten Rechts bedienen. Diese Gesellschaft steht im unveräußerlichen Eigentum des Bundes. Eine unmittelbare oder mittelbare Beteiligung Dritter an der Gesellschaft und deren Tochtergesellschaften ist ausgeschlossen. Eine Beteiligung Privater im Rahmen von Öffentlich-Privaten Partnerschaften ist ausgeschlossen für Streckennetze, die das gesamte Bundesautobahnnetz oder das gesamte Netz sonstiger Bundesfernstraßen in einem Land oder wesentliche Teile davon umfassen. Das Nähere regelt ein Bundesgesetz.

(3) Die Länder oder die nach Landesrecht zuständigen Selbstverwaltungskörperschaften verwalten die sonstigen Bundesstraßen des Fernverkehrs im Auftrage des Bundes.

(4) Auf Antrag eines Landes kann der Bund die sonstigen Bundesstraßen des Fernverkehrs, soweit sie im Gebiet dieses Landes liegen, in Bundesverwaltung übernehmen.

Artikel 91

(1) Zur Abwehr einer drohenden Gefahr für den Bestand oder die freiheitliche demokratische Grundordnung des Bundes oder eines Landes kann ein Land Polizeikräfte anderer Länder sowie Kräfte und Einrichtungen anderer Verwaltungen und des Bundesgrenzschutzes anfordern.

(2) Ist das Land, in dem die Gefahr droht, nicht selbst zur Bekämpfung der Gefahr bereit oder in der Lage, so kann die Bundesregierung die Polizei in diesem Lande und die Polizeikräfte anderer Länder ihren Weisungen unterstellen sowie Einheiten des Bundesgrenzschutzes einsetzen. Die Anordnung ist nach Beseitigung der Gefahr, im übrigen jederzeit auf Verlangen des Bundesrates aufzuheben. Erstreckt sich die Gefahr auf das Gebiet mehr als eines Landes, so kann die Bundesregierung, soweit es zur wirksamen Bekämpfung erforderlich ist, den Landesregierungen Weisungen erteilen; Satz 1 und Satz 2 bleiben unberührt.

  1. Die Rechtsprechung

Artikel 92

Die rechtsprechende Gewalt ist den Richtern anvertraut; sie wird durch das Bundesverfassungsgericht, durch die in diesem Grundgesetze vorgesehenen Bundesgerichte und durch die Gerichte der Länder ausgeübt.

Artikel 93

(1) Das Bundesverfassungsgericht entscheidet:

  1. über die Auslegung dieses Grundgesetzes aus Anlaß von Streitigkeiten über den Umfang der Rechte und Pflichten eines obersten Bundesorgans oder anderer Beteiligter, die durch dieses Grundgesetz oder in der Geschäftsordnung eines obersten Bundesorgans mit eigenen Rechten ausgestattet sind;
  2. bei Meinungsverschiedenheiten oder Zweifeln über die förmliche und sachliche Vereinbarkeit von Bundesrecht oder Landesrecht mit diesem Grundgesetze oder die Vereinbarkeit von Landesrecht mit sonstigem Bundesrechte auf Antrag der Bundesregierung, einer Landesregierung oder eines Viertels der Mitglieder des Bundestages;

2a. bei Meinungsverschiedenheiten, ob ein Gesetz den Voraussetzungen des Artikels 72 Abs. 2 entspricht, auf Antrag des Bundesrates, einer Landesregierung oder der Volksvertretung eines Landes;

  1. bei Meinungsverschiedenheiten über Rechte und Pflichten des Bundes und der Länder, insbesondere bei der Ausführung von Bundesrecht durch die Länder und bei der Ausübung der Bundesaufsicht;
  2. in anderen öffentlich-rechtlichen Streitigkeiten zwischen dem Bunde und den Ländern, zwischen verschiedenen Ländern oder innerhalb eines Landes, soweit nicht ein anderer Rechtsweg gegeben ist;

4a. über Verfassungsbeschwerden, die von jedermann mit der Behauptung erhoben werden können, durch die öffentliche Gewalt in einem seiner Grundrechte oder in einem seiner in Artikel 20 Abs. 4, 33, 38, 101, 103 und 104 enthaltenen Rechte verletzt zu sein;

4b. über Verfassungsbeschwerden von Gemeinden und Gemeindeverbänden wegen Verletzung des Rechts auf Selbstverwaltung nach Artikel 28 durch ein Gesetz, bei Landesgesetzen jedoch nur, soweit nicht Beschwerde beim Landesverfassungsgericht erhoben werden kann;

4c. über Beschwerden von Vereinigungen gegen ihre Nichtanerkennung als Partei für die Wahl zum Bundestag;

  1. in den übrigen in diesem Grundgesetze vorgesehenen Fällen.

(2) Das Bundesverfassungsgericht entscheidet außerdem auf Antrag des Bundesrates, einer Landesregierung oder der Volksvertretung eines Landes, ob im Falle des Artikels 72 Abs. 4 die Erforderlichkeit für eine bundesgesetzliche Regelung nach Artikel 72 Abs. 2 nicht mehr besteht oder Bundesrecht in den Fällen des Artikels 125a Abs. 2 Satz 1 nicht mehr erlassen werden könnte. Die Feststellung, dass die Erforderlichkeit entfallen ist oder Bundesrecht nicht mehr erlassen werden könnte, ersetzt ein Bundesgesetz nach Artikel 72 Abs. 4 oder nach Artikel 125a Abs. 2 Satz 2. Der Antrag nach Satz 1 ist nur zulässig, wenn eine Gesetzesvorlage nach Artikel 72 Abs. 4 oder nach Artikel 125a Abs. 2 Satz 2 im Bundestag abgelehnt oder über sie nicht innerhalb eines Jahres beraten und Beschluss gefasst oder wenn eine entsprechende Gesetzesvorlage im Bundesrat abgelehnt worden ist.

(3) Das Bundesverfassungsgericht wird ferner in den ihm sonst durch Bundesgesetz zugewiesenen Fällen tätig.

Artikel 94

(1) Das Bundesverfassungsgericht besteht aus Bundesrichtern und anderen Mitgliedern. Die Mitglieder des Bundesverfassungsgerichtes werden je zur Hälfte vom Bundestage und vom Bundesrate gewählt. Sie dürfen weder dem Bundestage, dem Bundesrate, der Bundesregierung noch entsprechenden Organen eines Landes angehören.

(2) Ein Bundesgesetz regelt seine Verfassung und das Verfahren und bestimmt, in welchen Fällen seine Entscheidungen Gesetzeskraft haben. Es kann für Verfassungsbeschwerden die vorherige Erschöpfung des Rechtsweges zur Voraussetzung machen und ein besonderes Annahmeverfahren vorsehen.

Artikel 95

(1) Für die Gebiete der ordentlichen, der Verwaltungs-, der Finanz-, der Arbeits- und der Sozialgerichtsbarkeit errichtet der Bund als oberste Gerichtshöfe den Bundesgerichtshof, das Bundesverwaltungsgericht, den Bundesfinanzhof, das Bundesarbeitsgericht und das Bundessozialgericht.

(2) Über die Berufung der Richter dieser Gerichte entscheidet der für das jeweilige Sachgebiet zuständige Bundesminister gemeinsam mit einem Richterwahlausschuß, der aus den für das jeweilige Sachgebiet zuständigen Ministern der Länder und einer gleichen Anzahl von Mitgliedern besteht, die vom Bundestage gewählt werden.

(3) Zur Wahrung der Einheitlichkeit der Rechtsprechung ist ein Gemeinsamer Senat der in Absatz 1 genannten Gerichte zu bilden. Das Nähere regelt ein Bundesgesetz.

Artikel 96

(1) Der Bund kann für Angelegenheiten des gewerblichen Rechtsschutzes ein Bundesgericht errichten.

(2) Der Bund kann Wehrstrafgerichte für die Streitkräfte als Bundesgerichte errichten. Sie können die Strafgerichtsbarkeit nur im Verteidigungsfalle sowie über Angehörige der Streitkräfte ausüben, die in das Ausland entsandt oder an Bord von Kriegsschiffen eingeschifft sind. Das Nähere regelt ein Bundesgesetz. Diese Gerichte gehören zum Geschäftsbereich des Bundesjustizministers. Ihre hauptamtlichen Richter müssen die Befähigung zum Richteramt haben.

(3) Oberster Gerichtshof für die in Absatz 1 und 2 genannten Gerichte ist der Bundesgerichtshof.

(4) Der Bund kann für Personen, die zu ihm in einem öffentlich-rechtlichen Dienstverhältnis stehen, Bundesgerichte zur Entscheidung in Disziplinarverfahren und Beschwerdeverfahren errichten.

(5) Für Strafverfahren auf den folgenden Gebieten kann ein Bundesgesetz mit Zustimmung des Bundesrates vorsehen, dass Gerichte der Länder Gerichtsbarkeit des Bundes ausüben:

  1. Völkermord;
  2. völkerstrafrechtliche Verbrechen gegen die Menschlichkeit;
  3. Kriegsverbrechen;
  4. andere Handlungen, die geeignet sind und in der Absicht vorgenommen werden, das friedliche Zusammenleben der Völker zu stören (Artikel 26 Abs. 1);
  5. Staatsschutz.

Artikel 97

(1) Die Richter sind unabhängig und nur dem Gesetze unterworfen.

(2) Die hauptamtlich und planmäßig endgültig angestellten Richter können wider ihren Willen nur kraft richterlicher Entscheidung und nur aus Gründen und unter den Formen, welche die Gesetze bestimmen, vor Ablauf ihrer Amtszeit entlassen oder dauernd oder zeitweise ihres Amtes enthoben oder an eine andere Stelle oder in den Ruhestand versetzt werden. Die Gesetzgebung kann Altersgrenzen festsetzen, bei deren Erreichung auf Lebenszeit angestellte Richter in den Ruhestand treten. Bei Veränderung der Einrichtung der Gerichte oder ihrer Bezirke können Richter an ein anderes Gericht versetzt oder aus dem Amte entfernt werden, jedoch nur unter Belassung des vollen Gehaltes.

Artikel 98

(1) Die Rechtsstellung der Bundesrichter ist durch besonderes Bundesgesetz zu regeln.

(2) Wenn ein Bundesrichter im Amte oder außerhalb des Amtes gegen die Grundsätze des Grundgesetzes oder gegen die verfassungsmäßige Ordnung eines Landes verstößt, so kann das Bundesverfassungsgericht mit Zweidrittelmehrheit auf Antrag des Bundestages anordnen, daß der Richter in ein anderes Amt oder in den Ruhestand zu versetzen ist. Im Falle eines vorsätzlichen Verstoßes kann auf Entlassung erkannt werden.

(3) Die Rechtsstellung der Richter in den Ländern ist durch besondere Landesgesetze zu regeln, soweit Artikel 74 Abs. 1 Nr. 27 nichts anderes bestimmt.

(4) Die Länder können bestimmen, daß über die Anstellung der Richter in den Ländern der Landesjustizminister gemeinsam mit einem Richterwahlausschuß entscheidet.

(5) Die Länder können für Landesrichter eine Absatz 2 entsprechende Regelung treffen. Geltendes Landesverfassungsrecht bleibt unberührt. Die Entscheidung über eine Richteranklage steht dem Bundesverfassungsgericht zu.

Artikel 99

Dem Bundesverfassungsgerichte kann durch Landesgesetz die Entscheidung von Verfassungsstreitigkeiten innerhalb eines Landes, den in Artikel 95 Abs. 1 genannten obersten Gerichtshöfen für den letzten Rechtszug die Entscheidung in solchen Sachen zugewiesen werden, bei denen es sich um die Anwendung von Landesrecht handelt.

Artikel 100

(1) Hält ein Gericht ein Gesetz, auf dessen Gültigkeit es bei der Entscheidung ankommt, für verfassungswidrig, so ist das Verfahren auszusetzen und, wenn es sich um die Verletzung der Verfassung eines Landes handelt, die Entscheidung des für Verfassungsstreitigkeiten zuständigen Gerichtes des Landes, wenn es sich um die Verletzung dieses Grundgesetzes handelt, die Entscheidung des Bundesverfassungsgerichtes einzuholen. Dies gilt auch, wenn es sich um die Verletzung dieses Grundgesetzes durch Landesrecht oder um die Unvereinbarkeit eines Landesgesetzes mit einem Bundesgesetze handelt.

(2) Ist in einem Rechtsstreite zweifelhaft, ob eine Regel des Völkerrechtes Bestandteil des Bundesrechtes ist und ob sie unmittelbar Rechte und Pflichten für den Einzelnen erzeugt (Artikel 25), so hat das Gericht die Entscheidung des Bundesverfassungsgerichtes einzuholen.

(3) Will das Verfassungsgericht eines Landes bei der Auslegung des Grundgesetzes von einer Entscheidung des Bundesverfassungsgerichtes oder des Verfassungsgerichtes eines anderen Landes abweichen, so hat das Verfassungsgericht die Entscheidung des Bundesverfassungsgerichtes einzuholen.

Artikel 101

(1) Ausnahmegerichte sind unzulässig. Niemand darf seinem gesetzlichen Richter entzogen werden.

(2) Gerichte für besondere Sachgebiete können nur durch Gesetz errichtet werden.

Artikel 102

Die Todesstrafe ist abgeschafft.

Artikel 103

(1) Vor Gericht hat jedermann Anspruch auf rechtliches Gehör.

(2) Eine Tat kann nur bestraft werden, wenn die Strafbarkeit gesetzlich bestimmt war, bevor die Tat begangen wurde.

(3) Niemand darf wegen derselben Tat auf Grund der allgemeinen Strafgesetze mehrmals bestraft werden.

Artikel 104

(1) Die Freiheit der Person kann nur auf Grund eines förmlichen Gesetzes und nur unter Beachtung der darin vorgeschriebenen Formen beschränkt werden. Festgehaltene Personen dürfen weder seelisch noch körperlich mißhandelt werden.

(2) Über die Zulässigkeit und Fortdauer einer Freiheitsentziehung hat nur der Richter zu entscheiden. Bei jeder nicht auf richterlicher Anordnung beruhenden Freiheitsentziehung ist unverzüglich eine richterliche Entscheidung herbeizuführen. Die Polizei darf aus eigener Machtvollkommenheit niemanden länger als bis zum Ende des Tages nach dem Ergreifen in eigenem Gewahrsam halten. Das Nähere ist gesetzlich zu regeln.

(3) Jeder wegen des Verdachtes einer strafbaren Handlung vorläufig Festgenommene ist spätestens am Tage nach der Festnahme dem Richter vorzuführen, der ihm die Gründe der Festnahme mitzuteilen, ihn zu vernehmen und ihm Gelegenheit zu Einwendungen zu geben hat. Der Richter hat unverzüglich entweder einen mit Gründen versehenen schriftlichen Haftbefehl zu erlassen oder die Freilassung anzuordnen.

(4) Von jeder richterlichen Entscheidung über die Anordnung oder Fortdauer einer Freiheitsentziehung ist unverzüglich ein Angehöriger des Festgehaltenen oder eine Person seines Vertrauens zu benachrichtigen.

  1. Das Finanzwesen

Artikel 104a

(1) Der Bund und die Länder tragen gesondert die Ausgaben, die sich aus der Wahrnehmung ihrer Aufgaben ergeben, soweit dieses Grundgesetz nichts anderes bestimmt.

(2) Handeln die Länder im Auftrage des Bundes, trägt der Bund die sich daraus ergebenden Ausgaben.

(3) Bundesgesetze, die Geldleistungen gewähren und von den Ländern ausgeführt werden, können bestimmen, daß die Geldleistungen ganz oder zum Teil vom Bund getragen werden. Bestimmt das Gesetz, daß der Bund die Hälfte der Ausgaben oder mehr trägt, wird es im Auftrage des Bundes durchgeführt.

(4) Bundesgesetze, die Pflichten der Länder zur Erbringung von Geldleistungen, geldwerten Sachleistungen oder vergleichbaren Dienstleistungen gegenüber Dritten begründen und von den Ländern als eigene Angelegenheit oder nach Absatz 3 Satz 2 im Auftrag des Bundes ausgeführt werden, bedürfen der Zustimmung des Bundesrates, wenn daraus entstehende Ausgaben von den Ländern zu tragen sind.

(5) Der Bund und die Länder tragen die bei ihren Behörden entstehenden Verwaltungsausgaben und haften im Verhältnis zueinander für eine ordnungsmäßige Verwaltung. Das Nähere bestimmt ein Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf.

(6) Bund und Länder tragen nach der innerstaatlichen Zuständigkeits- und Aufgabenverteilung die Lasten einer Verletzung von supranationalen oder völkerrechtlichen Verpflichtungen Deutschlands. In Fällen länderübergreifender Finanzkorrekturen der Europäischen Union tragen Bund und Länder diese Lasten im Verhältnis 15 zu 85. Die Ländergesamtheit trägt in diesen Fällen solidarisch 35 vom Hundert der Gesamtlasten entsprechend einem allgemeinen Schlüssel; 50 vom Hundert der Gesamtlasten tragen die Länder, die die Lasten verursacht haben, anteilig entsprechend der Höhe der erhaltenen Mittel. Das Nähere regelt ein Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf.

Artikel 104b

(1) Der Bund kann, soweit dieses Grundgesetz ihm Gesetzgebungsbefugnisse verleiht, den Ländern Finanzhilfen für besonders bedeutsame Investitionen der Länder und der Gemeinden (Gemeindeverbände) gewähren, die

  1. zur Abwehr einer Störung des gesamtwirtschaftlichen Gleichgewichts oder
  2. zum Ausgleich unterschiedlicher Wirtschaftskraft im Bundesgebiet oder
  3. zur Förderung des wirtschaftlichen Wachstums

erforderlich sind. Abweichend von Satz 1 kann der Bund im Falle von Naturkatastrophen oder außergewöhnlichen Notsituationen, die sich der Kontrolle des Staates entziehen und die staatliche Finanzlage erheblich beeinträchtigen, auch ohne Gesetzgebungsbefugnisse Finanzhilfen gewähren.

(2) Das Nähere, insbesondere die Arten der zu fördernden Investitionen, wird durch Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf, oder auf Grund des Bundeshaushaltsgesetzes durch Verwaltungsvereinbarung geregelt. Das Bundesgesetz oder die Verwaltungsvereinbarung kann Bestimmungen über die Ausgestaltung der jeweiligen Länderprogramme zur Verwendung der Finanzhilfen vorsehen. Die Festlegung der Kriterien für die Ausgestaltung der Länderprogramme erfolgt im Einvernehmen mit den betroffenen Ländern. Zur Gewährleistung der zweckentsprechenden Mittelverwendung kann die Bundesregierung Bericht und Vorlage der Akten verlangen und Erhebungen bei allen Behörden durchführen. Die Mittel sind befristet zu gewähren und hinsichtlich ihrer Verwendung in regelmäßigen Zeitabständen zu überprüfen. Die Finanzhilfen sind im Zeitablauf mit fallenden Jahresbeträgen zu gestalten.

(3) Bundestag, Bundesregierung und Bundesrat sind auf Verlangen über die Durchführung der Maßnahmen und die erzielten Verbesserungen zu unterrichten.

Artikel 104c

Der Bund kann den Ländern Finanzhilfen für gesamtstaatlich bedeutsame Investitionen der finanzschwachen Gemeinden (Gemeindeverbände) im Bereich der kommunalen Bildungsinfrastruktur gewähren. Artikel 104b Absatz 2 und 3 gilt entsprechend.

Artikel 105

(1) Der Bund hat die ausschließliche Gesetzgebung über die Zölle und Finanzmonopole.

(2) Der Bund hat die konkurrierende Gesetzgebung über die übrigen Steuern, wenn ihm das Aufkommen dieser Steuern ganz oder zum Teil zusteht oder die Voraussetzungen des Artikels 72 Abs. 2 vorliegen.

(2a) Die Länder haben die Befugnis zur Gesetzgebung über die örtlichen Verbrauch- und Aufwandsteuern, solange und soweit sie nicht bundesgesetzlich geregelten Steuern gleichartig sind. Sie haben die Befugnis zur Bestimmung des Steuersatzes bei der Grunderwerbsteuer.

(3) Bundesgesetze über Steuern, deren Aufkommen den Ländern oder den Gemeinden (Gemeindeverbänden) ganz oder zum Teil zufließt, bedürfen der Zustimmung des Bundesrates.

Artikel 106

(1) Der Ertrag der Finanzmonopole und das Aufkommen der folgenden Steuern stehen dem Bund zu:

  1. die Zölle,
  2. die Verbrauchsteuern, soweit sie nicht nach Absatz 2 den Ländern, nach Absatz 3 Bund und Ländern gemeinsam oder nach Absatz 6 den Gemeinden zustehen,
  3. die Straßengüterverkehrsteuer, die Kraftfahrzeugsteuer und sonstige auf motorisierte Verkehrsmittel bezogene Verkehrsteuern,
  4. die Kapitalverkehrsteuern, die Versicherungsteuer und die Wechselsteuer,
  5. die einmaligen Vermögensabgaben und die zur Durchführung des Lastenausgleichs erhobenen Ausgleichsabgaben,
  6. die Ergänzungsabgabe zur Einkommensteuer und zur Körperschaftsteuer,
  7. Abgaben im Rahmen der Europäischen Gemeinschaften.

(2) Das Aufkommen der folgenden Steuern steht den Ländern zu:

  1. die Vermögensteuer,
  2. die Erbschaftsteuer,
  3. die Verkehrsteuern, soweit sie nicht nach Absatz 1 dem Bund oder nach Absatz 3 Bund und Ländern gemeinsam zustehen,
  4. die Biersteuer,
  5. die Abgabe von Spielbanken.

(3) Das Aufkommen der Einkommensteuer, der Körperschaftsteuer und der Umsatzsteuer steht dem Bund und den Ländern gemeinsam zu (Gemeinschaftsteuern), soweit das Aufkommen der Einkommensteuer nicht nach Absatz 5 und das Aufkommen der Umsatzsteuer nicht nach Absatz 5a den Gemeinden zugewiesen wird. Am Aufkommen der Einkommensteuer und der Körperschaftsteuer sind der Bund und die Länder je zur Hälfte beteiligt. Die Anteile von Bund und Ländern an der Umsatzsteuer werden durch Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf, festgesetzt. Bei der Festsetzung ist von folgenden Grundsätzen auszugehen:

  1. Im Rahmen der laufenden Einnahmen haben der Bund und die Länder gleichmäßig Anspruch auf Deckung ihrer notwendigen Ausgaben. Dabei ist der Umfang der Ausgaben unter Berücksichtigung einer mehrjährigen Finanzplanung zu ermitteln.
  2. Die Deckungsbedürfnisse des Bundes und der Länder sind so aufeinander abzustimmen, daß ein billiger Ausgleich erzielt, eine Überbelastung der Steuerpflichtigen vermieden und die Einheitlichkeit der Lebensverhältnisse im Bundesgebiet gewahrt wird.

Zusätzlich werden in die Festsetzung der Anteile von Bund und Ländern an der Umsatzsteuer Steuermindereinnahmen einbezogen, die den Ländern ab 1. Januar 1996 aus der Berücksichtigung von Kindern im Einkommensteuerrecht entstehen. Das Nähere bestimmt das Bundesgesetz nach Satz 3.

(4) Die Anteile von Bund und Ländern an der Umsatzsteuer sind neu festzusetzen, wenn sich das Verhältnis zwischen den Einnahmen und Ausgaben des Bundes und der Länder wesentlich anders entwickelt; Steuermindereinnahmen, die nach Absatz 3 Satz 5 in die Festsetzung der Umsatzsteueranteile zusätzlich einbezogen werden, bleiben hierbei unberücksichtigt. Werden den Ländern durch Bundesgesetz zusätzliche Ausgaben auferlegt oder Einnahmen entzogen, so kann die Mehrbelastung durch Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf, auch mit Finanzzuweisungen des Bundes ausgeglichen werden, wenn sie auf einen kurzen Zeitraum begrenzt ist. In dem Gesetz sind die Grundsätze für die Bemessung dieser Finanzzuweisungen und für ihre Verteilung auf die Länder zu bestimmen.

(5) Die Gemeinden erhalten einen Anteil an dem Aufkommen der Einkommensteuer, der von den Ländern an ihre Gemeinden auf der Grundlage der Einkommensteuerleistungen ihrer Einwohner weiterzuleiten ist. Das Nähere bestimmt ein Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf. Es kann bestimmen, daß die Gemeinden Hebesätze für den Gemeindeanteil festsetzen.

(5a) Die Gemeinden erhalten ab dem 1. Januar 1998 einen Anteil an dem Aufkommen der Umsatzsteuer. Er wird von den Ländern auf der Grundlage eines orts- und wirtschaftsbezogenen Schlüssels an ihre Gemeinden weitergeleitet. Das Nähere wird durch Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf, bestimmt.

(6) Das Aufkommen der Grundsteuer und Gewerbesteuer steht den Gemeinden, das Aufkommen der örtlichen Verbrauch- und Aufwandsteuern steht den Gemeinden oder nach Maßgabe der Landesgesetzgebung den Gemeindeverbänden zu. Den Gemeinden ist das Recht einzuräumen, die Hebesätze der Grundsteuer und Gewerbesteuer im Rahmen der Gesetze festzusetzen. Bestehen in einem Land keine Gemeinden, so steht das Aufkommen der Grundsteuer und Gewerbesteuer sowie der örtlichen Verbrauch- und Aufwandsteuern dem Land zu. Bund und Länder können durch eine Umlage an dem Aufkommen der Gewerbesteuer beteiligt werden. Das Nähere über die Umlage bestimmt ein Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf. Nach Maßgabe der Landesgesetzgebung können die Grundsteuer und Gewerbesteuer sowie der Gemeindeanteil vom Aufkommen der Einkommensteuer und der Umsatzsteuer als Bemessungsgrundlagen für Umlagen zugrunde gelegt werden.

(7) Von dem Länderanteil am Gesamtaufkommen der Gemeinschaftsteuern fließt den Gemeinden und Gemeindeverbänden insgesamt ein von der Landesgesetzgebung zu bestimmender Hundertsatz zu. Im übrigen bestimmt die Landesgesetzgebung, ob und inwieweit das Aufkommen der Landessteuern den Gemeinden (Gemeindeverbänden) zufließt.

(8) Veranlaßt der Bund in einzelnen Ländern oder Gemeinden (Gemeindeverbänden) besondere Einrichtungen, die diesen Ländern oder Gemeinden (Gemeindeverbänden) unmittelbar Mehrausgaben oder Mindereinnahmen (Sonderbelastungen) verursachen, gewährt der Bund den erforderlichen Ausgleich, wenn und soweit den Ländern oder Gemeinden (Gemeindeverbänden) nicht zugemutet werden kann, die Sonderbelastungen zu tragen. Entschädigungsleistungen Dritter und finanzielle Vorteile, die diesen Ländern oder Gemeinden (Gemeindeverbänden) als Folge der Einrichtungen erwachsen, werden bei dem Ausgleich berücksichtigt.

(9) Als Einnahmen und Ausgaben der Länder im Sinne dieses Artikels gelten auch die Einnahmen und Ausgaben der Gemeinden (Gemeindeverbände).

Artikel 106a

Den Ländern steht ab 1. Januar 1996 für den öffentlichen Personennahverkehr ein Betrag aus dem Steueraufkommen des Bundes zu. Das Nähere regelt ein Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf. Der Betrag nach Satz 1 bleibt bei der Bemessung der Finanzkraft nach Artikel 107 Abs. 2 unberücksichtigt.

Artikel 106b

Den Ländern steht ab dem 1. Juli 2009 infolge der Übertragung der Kraftfahrzeugsteuer auf den Bund ein Betrag aus dem Steueraufkommen des Bundes zu. Das Nähere regelt ein Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf.

Artikel 107

(1) Das Aufkommen der Landessteuern und der Länderanteil am Aufkommen der Einkommensteuer und der Körperschaftsteuer stehen den einzelnen Ländern insoweit zu, als die Steuern von den Finanzbehörden in ihrem Gebiet vereinnahmt werden (örtliches Aufkommen). Durch Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf, sind für die Körperschaftsteuer und die Lohnsteuer nähere Bestimmungen über die Abgrenzung sowie über Art und Umfang der Zerlegung des örtlichen Aufkommens zu treffen. Das Gesetz kann auch Bestimmungen über die Abgrenzung und Zerlegung des örtlichen Aufkommens anderer Steuern treffen. Der Länderanteil am Aufkommen der Umsatzsteuer steht den einzelnen Ländern, vorbehaltlich der Regelungen nach Absatz 2, nach Maßgabe ihrer Einwohnerzahl zu.

(2) Durch Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf, ist sicherzustellen, dass die unterschiedliche Finanzkraft der Länder angemessen ausgeglichen wird; hierbei sind die Finanzkraft und der Finanzbedarf der Gemeinden (Gemeindeverbände) zu berücksichtigen. Zu diesem Zweck sind in dem Gesetz Zuschläge zu und Abschläge von der jeweiligen Finanzkraft bei der Verteilung der Länderanteile am Aufkommen der Umsatzsteuer zu regeln. Die Voraussetzungen für die Gewährung von Zuschlägen und für die Erhebung von Abschlägen sowie die Maßstäbe für die Höhe dieser Zuschläge und Abschläge sind in dem Gesetz zu bestimmen. Für Zwecke der Bemessung der Finanzkraft kann die bergrechtliche Förderabgabe mit nur einem Teil ihres Aufkommens berücksichtigt werden. Das Gesetz kann auch bestimmen, dass der Bund aus seinen Mitteln leistungsschwachen Ländern Zuweisungen zur ergänzenden Deckung ihres allgemeinen Finanzbedarfs (Ergänzungszuweisungen) gewährt. Zuweisungen können unabhängig von den Maßstäben nach den Sätzen 1 bis 3 auch solchen leistungsschwachen Ländern gewährt werden, deren Gemeinden (Gemeindeverbände) eine besonders geringe Steuerkraft aufweisen (Gemeindesteuerkraftzuweisungen), sowie außerdem solchen leistungsschwachen Ländern, deren Anteile an den Fördermitteln nach Artikel 91b ihre Einwohneranteile unterschreiten.

Artikel 108

(1) Zölle, Finanzmonopole, die bundesgesetzlich geregelten Verbrauchsteuern einschließlich der Einfuhrumsatzsteuer, die Kraftfahrzeugsteuer und sonstige auf motorisierte Verkehrsmittel bezogene Verkehrsteuern ab dem 1. Juli 2009 sowie die Abgaben im Rahmen der Europäischen Gemeinschaften werden durch Bundesfinanzbehörden verwaltet. Der Aufbau dieser Behörden wird durch Bundesgesetz geregelt. Soweit Mittelbehörden eingerichtet sind, werden deren Leiter im Benehmen mit den Landesregierungen bestellt.

(2) Die übrigen Steuern werden durch Landesfinanzbehörden verwaltet. Der Aufbau dieser Behörden und die einheitliche Ausbildung der Beamten können durch Bundesgesetz mit Zustimmung des Bundesrates geregelt werden. Soweit Mittelbehörden eingerichtet sind, werden deren Leiter im Einvernehmen mit der Bundesregierung bestellt.

(3) Verwalten die Landesfinanzbehörden Steuern, die ganz oder zum Teil dem Bund zufließen, so werden sie im Auftrage des Bundes tätig. Artikel 85 Abs. 3 und 4 gilt mit der Maßgabe, daß an die Stelle der Bundesregierung der Bundesminister der Finanzen tritt.

(4) Durch Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf, kann bei der Verwaltung von Steuern ein Zusammenwirken von Bundes- und Landesfinanzbehörden sowie für Steuern, die unter Absatz 1 fallen, die Verwaltung durch Landesfinanzbehörden und für andere Steuern die Verwaltung durch Bundesfinanzbehörden vorgesehen werden, wenn und soweit dadurch der Vollzug der Steuergesetze erheblich verbessert oder erleichtert wird. Für die den Gemeinden (Gemeindeverbänden) allein zufließenden Steuern kann die den Landesfinanzbehörden zustehende Verwaltung durch die Länder ganz oder zum Teil den Gemeinden (Gemeindeverbänden) übertragen werden. Das Bundesgesetz nach Satz 1 kann für ein Zusammenwirken von Bund und Ländern bestimmen, dass bei Zustimmung einer im Gesetz genannten Mehrheit Regelungen für den Vollzug von Steuergesetzen für alle Länder verbindlich werden.

(4a) Durch Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf, können bei der Verwaltung von Steuern, die unter Absatz 2 fallen, ein Zusammenwirken von Landesfinanzbehörden und eine länderübergreifende Übertragung von Zuständigkeiten auf Landesfinanzbehörden eines oder mehrerer Länder im Einvernehmen mit den betroffenen Ländern vorgesehen werden, wenn und soweit dadurch der Vollzug der Steuergesetze erheblich verbessert oder erleichtert wird. Die Kostentragung kann durch Bundesgesetz geregelt werden.

(5) Das von den Bundesfinanzbehörden anzuwendende Verfahren wird durch Bundesgesetz geregelt. Das von den Landesfinanzbehörden und in den Fällen des Absatzes 4 Satz 2 von den Gemeinden (Gemeindeverbänden) anzuwendende Verfahren kann durch Bundesgesetz mit Zustimmung des Bundesrates geregelt werden.

(6) Die Finanzgerichtsbarkeit wird durch Bundesgesetz einheitlich geregelt.

(7) Die Bundesregierung kann allgemeine Verwaltungsvorschriften erlassen, und zwar mit Zustimmung des Bundesrates, soweit die Verwaltung den Landesfinanzbehörden oder Gemeinden (Gemeindeverbänden) obliegt.

Artikel 109

(1) Bund und Länder sind in ihrer Haushaltswirtschaft selbständig und voneinander unabhängig.

(2) Bund und Länder erfüllen gemeinsam die Verpflichtungen der Bundesrepublik Deutschland aus Rechtsakten der Europäischen Gemeinschaft auf Grund des Artikels 104 des Vertrags zur Gründung der Europäischen Gemeinschaft zur Einhaltung der Haushaltsdisziplin und tragen in diesem Rahmen den Erfordernissen des gesamtwirtschaftlichen Gleichgewichts Rechnung.

(3) Die Haushalte von Bund und Ländern sind grundsätzlich ohne Einnahmen aus Krediten auszugleichen. Bund und Länder können Regelungen zur im Auf- und Abschwung symmetrischen Berücksichtigung der Auswirkungen einer von der Normallage abweichenden konjunkturellen Entwicklung sowie eine Ausnahmeregelung für Naturkatastrophen oder außergewöhnliche Notsituationen, die sich der Kontrolle des Staates entziehen und die staatliche Finanzlage erheblich beeinträchtigen, vorsehen. Für die Ausnahmeregelung ist eine entsprechende Tilgungsregelung vorzusehen. Die nähere Ausgestaltung regelt für den Haushalt des Bundes Artikel 115 mit der Maßgabe, dass Satz 1 entsprochen ist, wenn die Einnahmen aus Krediten 0,35 vom Hundert im Verhältnis zum nominalen Bruttoinlandsprodukt nicht überschreiten. Die nähere Ausgestaltung für die Haushalte der Länder regeln diese im Rahmen ihrer verfassungsrechtlichen Kompetenzen mit der Maßgabe, dass Satz 1 nur dann entsprochen ist, wenn keine Einnahmen aus Krediten zugelassen werden.

(4) Durch Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf, können für Bund und Länder gemeinsam geltende Grundsätze für das Haushaltsrecht, für eine konjunkturgerechte Haushaltswirtschaft und für eine mehrjährige Finanzplanung aufgestellt werden.

(5) Sanktionsmaßnahmen der Europäischen Gemeinschaft im Zusammenhang mit den Bestimmungen in Artikel 104 des Vertrags zur Gründung der Europäischen Gemeinschaft zur Einhaltung der Haushaltsdisziplin tragen Bund und Länder im Verhältnis 65 zu 35. Die Ländergesamtheit trägt solidarisch 35 vom Hundert der auf die Länder entfallenden Lasten entsprechend ihrer Einwohnerzahl; 65 vom Hundert der auf die Länder entfallenden Lasten tragen die Länder entsprechend ihrem Verursachungsbeitrag. Das Nähere regelt ein Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf.

Artikel 109a

(1) Zur Vermeidung von Haushaltsnotlagen regelt ein Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf,

  1. die fortlaufende Überwachung der Haushaltswirtschaft von Bund und Ländern durch ein gemeinsames Gremium (Stabilitätsrat),
  2. die Voraussetzungen und das Verfahren zur Feststellung einer drohenden Haushaltsnotlage,
  3. die Grundsätze zur Aufstellung und Durchführung von Sanierungsprogrammen zur Vermeidung von Haushaltsnotlagen.

(2) Dem Stabilitätsrat obliegt ab dem Jahr 2020 die Überwachung der Einhaltung der Vorgaben des Artikels 109 Absatz 3 durch Bund und Länder. Die Überwachung orientiert sich an den Vorgaben und Verfahren aus Rechtsakten auf Grund des Vertrages über die Arbeitsweise der Europäischen Union zur Einhaltung der Haushaltsdisziplin.

(3) Die Beschlüsse des Stabilitätsrats und die zugrunde liegenden Beratungsunterlagen sind zu veröffentlichen.

Artikel 110

(1) Alle Einnahmen und Ausgaben des Bundes sind in den Haushaltsplan einzustellen; bei Bundesbetrieben und bei Sondervermögen brauchen nur die Zuführungen oder die Ablieferungen eingestellt zu werden. Der Haushaltsplan ist in Einnahme und Ausgabe auszugleichen.

(2) Der Haushaltsplan wird für ein oder mehrere Rechnungsjahre, nach Jahren getrennt, vor Beginn des ersten Rechnungsjahres durch das Haushaltsgesetz festgestellt. Für Teile des Haushaltsplanes kann vorgesehen werden, daß sie für unterschiedliche Zeiträume, nach Rechnungsjahren getrennt, gelten.

(3) Die Gesetzesvorlage nach Absatz 2 Satz 1 sowie Vorlagen zur Änderung des Haushaltsgesetzes und des Haushaltsplanes werden gleichzeitig mit der Zuleitung an den Bundesrat beim Bundestage eingebracht; der Bundesrat ist berechtigt, innerhalb von sechs Wochen, bei Änderungsvorlagen innerhalb von drei Wochen, zu den Vorlagen Stellung zu nehmen.

(4) In das Haushaltsgesetz dürfen nur Vorschriften aufgenommen werden, die sich auf die Einnahmen und die Ausgaben des Bundes und auf den Zeitraum beziehen, für den das Haushaltsgesetz beschlossen wird. Das Haushaltsgesetz kann vorschreiben, daß die Vorschriften erst mit der Verkündung des nächsten Haushaltsgesetzes oder bei Ermächtigung nach Artikel 115 zu einem späteren Zeitpunkt außer Kraft treten.

Artikel 111

(1) Ist bis zum Schluß eines Rechnungsjahres der Haushaltsplan für das folgende Jahr nicht durch Gesetz festgestellt, so ist bis zu seinem Inkrafttreten die Bundesregierung ermächtigt, alle Ausgaben zu leisten, die nötig sind,

  1. a) um gesetzlich bestehende Einrichtungen zu erhalten und gesetzlich beschlossene Maßnahmen durchzuführen,
  2. b) um die rechtlich begründeten Verpflichtungen des Bundes zu erfüllen,
  3. c) um Bauten, Beschaffungen und sonstige Leistungen fortzusetzen oder Beihilfen für diese Zwecke weiter zu gewähren, sofern durch den Haushaltsplan eines Vorjahres bereits Beträge bewilligt worden sind.

(2) Soweit nicht auf besonderem Gesetze beruhende Einnahmen aus Steuern, Abgaben und sonstigen Quellen oder die Betriebsmittelrücklage die Ausgaben unter Absatz 1 decken, darf die Bundesregierung die zur Aufrechterhaltung der Wirtschaftsführung erforderlichen Mittel bis zur Höhe eines Viertels der Endsumme des abgelaufenen Haushaltsplanes im Wege des Kredits flüssig machen.

Artikel 112

Überplanmäßige und außerplanmäßige Ausgaben bedürfen der Zustimmung des Bundesministers der Finanzen. Sie darf nur im Falle eines unvorhergesehenen und unabweisbaren Bedürfnisses erteilt werden. Näheres kann durch Bundesgesetz bestimmt werden.

Artikel 113

(1) Gesetze, welche die von der Bundesregierung vorgeschlagenen Ausgaben des Haushaltsplanes erhöhen oder neue Ausgaben in sich schließen oder für die Zukunft mit sich bringen, bedürfen der Zustimmung der Bundesregierung. Das gleiche gilt für Gesetze, die Einnahmeminderungen in sich schließen oder für die Zukunft mit sich bringen. Die Bundesregierung kann verlangen, daß der Bundestag die Beschlußfassung über solche Gesetze aussetzt. In diesem Fall hat die Bundesregierung innerhalb von sechs Wochen dem Bundestage eine Stellungnahme zuzuleiten.

(2) Die Bundesregierung kann innerhalb von vier Wochen, nachdem der Bundestag das Gesetz beschlossen hat, verlangen, daß der Bundestag erneut Beschluß faßt.

(3) Ist das Gesetz nach Artikel 78 zustande gekommen, kann die Bundesregierung ihre Zustimmung nur innerhalb von sechs Wochen und nur dann versagen, wenn sie vorher das Verfahren nach Absatz 1 Satz 3 und 4 oder nach Absatz 2 eingeleitet hat. Nach Ablauf dieser Frist gilt die Zustimmung als erteilt.

Artikel 114

(1) Der Bundesminister der Finanzen hat dem Bundestage und dem Bundesrate über alle Einnahmen und Ausgaben sowie über das Vermögen und die Schulden im Laufe des nächsten Rechnungsjahres zur Entlastung der Bundesregierung Rechnung zu legen.

(2) Der Bundesrechnungshof, dessen Mitglieder richterliche Unabhängigkeit besitzen, prüft die Rechnung sowie die Wirtschaftlichkeit und Ordnungsmäßigkeit der Haushalts- und Wirtschaftsführung des Bundes. Zum Zweck der Prüfung nach Satz 1 kann der Bundesrechnungshof auch bei Stellen außerhalb der Bundesverwaltung Erhebungen vornehmen; dies gilt auch in den Fällen, in denen der Bund den Ländern zweckgebundene Finanzierungsmittel zur Erfüllung von Länderaufgaben zuweist. Er hat außer der Bundesregierung unmittelbar dem Bundestage und dem Bundesrate jährlich zu berichten. Im übrigen werden die Befugnisse des Bundesrechnungshofes durch Bundesgesetz geregelt.

Artikel 115

(1) Die Aufnahme von Krediten sowie die Übernahme von Bürgschaften, Garantien oder sonstigen Gewährleistungen, die zu Ausgaben in künftigen Rechnungsjahren führen können, bedürfen einer der Höhe nach bestimmten oder bestimmbaren Ermächtigung durch Bundesgesetz.

(2) Einnahmen und Ausgaben sind grundsätzlich ohne Einnahmen aus Krediten auszugleichen. Diesem Grundsatz ist entsprochen, wenn die Einnahmen aus Krediten 0,35 vom Hundert im Verhältnis zum nominalen Bruttoinlandsprodukt nicht überschreiten. Zusätzlich sind bei einer von der Normallage abweichenden konjunkturellen Entwicklung die Auswirkungen auf den Haushalt im Auf- und Abschwung symmetrisch zu berücksichtigen. Abweichungen der tatsächlichen Kreditaufnahme von der nach den Sätzen 1 bis 3 zulässigen Kreditobergrenze werden auf einem Kontrollkonto erfasst; Belastungen, die den Schwellenwert von 1,5 vom Hundert im Verhältnis zum nominalen Bruttoinlandsprodukt überschreiten, sind konjunkturgerecht zurückzuführen. Näheres, insbesondere die Bereinigung der Einnahmen und Ausgaben um finanzielle Transaktionen und das Verfahren zur Berechnung der Obergrenze der jährlichen Nettokreditaufnahme unter Berücksichtigung der konjunkturellen Entwicklung auf der Grundlage eines Konjunkturbereinigungsverfahrens sowie die Kontrolle und den Ausgleich von Abweichungen der tatsächlichen Kreditaufnahme von der Regelgrenze, regelt ein Bundesgesetz. Im Falle von Naturkatastrophen oder außergewöhnlichen Notsituationen, die sich der Kontrolle des Staates entziehen und die staatliche Finanzlage erheblich beeinträchtigen, können diese Kreditobergrenzen auf Grund eines Beschlusses der Mehrheit der Mitglieder des Bundestages überschritten werden. Der Beschluss ist mit einem Tilgungsplan zu verbinden. Die Rückführung der nach Satz 6 aufgenommenen Kredite hat binnen eines angemessenen Zeitraumes zu erfolgen.

Xa. Verteidigungsfall

  1. Übergangs- und Schlussbestimmungen

Artikel 116

(1) Deutscher im Sinne dieses Grundgesetzes ist vorbehaltlich anderweitiger gesetzlicher Regelung, wer die deutsche Staatsangehörigkeit besitzt oder als Flüchtling oder Vertriebener deutscher Volkszugehörigkeit oder als dessen Ehegatte oder Abkömmling in dem Gebiete des Deutschen Reiches nach dem Stande vom 31. Dezember 1937 Aufnahme gefunden hat.

(2) Frühere deutsche Staatsangehörige, denen zwischen dem 30. Januar 1933 und dem 8. Mai 1945 die Staatsangehörigkeit aus politischen, rassischen oder religiösen Gründen entzogen worden ist, und ihre Abkömmlinge sind auf Antrag wieder einzubürgern. Sie gelten als nicht ausgebürgert, sofern sie nach dem 8. Mai 1945 ihren Wohnsitz in Deutschland genommen haben und nicht einen entgegengesetzten Willen zum Ausdruck gebracht haben.

Artikel 117

(1) Das dem Artikel 3 Abs. 2 entgegenstehende Recht bleibt bis zu seiner Anpassung an diese Bestimmung des Grundgesetzes in Kraft, jedoch nicht länger als bis zum 31. März 1953.

(2) Gesetze, die das Recht der Freizügigkeit mit Rücksicht auf die gegenwärtige Raumnot einschränken, bleiben bis zu ihrer Aufhebung durch Bundesgesetz in Kraft.

Artikel 118

Die Neugliederung in dem die Länder Baden, Württemberg-Baden und Württemberg-Hohenzollern umfassenden Gebiete kann abweichend von den Vorschriften des Artikels 29 durch Vereinbarung der beteiligten Länder erfolgen. Kommt eine Vereinbarung nicht zustande, so wird die Neugliederung durch Bundesgesetz geregelt, das eine Volksbefragung vorsehen muß.

Artikel 118a

Die Neugliederung in dem die Länder Berlin und Brandenburg umfassenden Gebiet kann abweichend von den Vorschriften des Artikels 29 unter Beteiligung ihrer Wahlberechtigten durch Vereinbarung beider Länder erfolgen.

Artikel 119

In Angelegenheiten der Flüchtlinge und Vertriebenen, insbesondere zu ihrer Verteilung auf die Länder, kann bis zu einer bundesgesetzlichen Regelung die Bundesregierung mit Zustimmung des Bundesrates Verordnungen mit Gesetzeskraft erlassen. Für besondere Fälle kann dabei die Bundesregierung ermächtigt werden, Einzelweisungen zu erteilen. Die Weisungen sind außer bei Gefahr im Verzuge an die obersten Landesbehörden zu richten.

Artikel 120

(1) Der Bund trägt die Aufwendungen für Besatzungskosten und die sonstigen inneren und äußeren Kriegsfolgelasten nach näherer Bestimmung von Bundesgesetzen. Soweit diese Kriegsfolgelasten bis zum 1. Oktober 1969 durch Bundesgesetze geregelt worden sind, tragen Bund und Länder im Verhältnis zueinander die Aufwendungen nach Maßgabe dieser Bundesgesetze. Soweit Aufwendungen für Kriegsfolgelasten, die in Bundesgesetzen weder geregelt worden sind noch geregelt werden, bis zum 1. Oktober 1965 von den Ländern, Gemeinden (Gemeindeverbänden) oder sonstigen Aufgabenträgern, die Aufgaben von Ländern oder Gemeinden erfüllen, erbracht worden sind, ist der Bund zur Übernahme von Aufwendungen dieser Art auch nach diesem Zeitpunkt nicht verpflichtet. Der Bund trägt die Zuschüsse zu den Lasten der Sozialversicherung mit Einschluß der Arbeitslosenversicherung und der Arbeitslosenhilfe. Die durch diesen Absatz geregelte Verteilung der Kriegsfolgelasten auf Bund und Länder läßt die gesetzliche Regelung von Entschädigungsansprüchen für Kriegsfolgen unberührt.

(2) Die Einnahmen gehen auf den Bund zu demselben Zeitpunkte über, an dem der Bund die Ausgaben übernimmt.

Artikel 120a

(1) Die Gesetze, die der Durchführung des Lastenausgleichs dienen, können mit Zustimmung des Bundesrates bestimmen, daß sie auf dem Gebiete der Ausgleichsleistungen teils durch den Bund, teils im Auftrage des Bundes durch die Länder ausgeführt werden und daß die der Bundesregierung und den zuständigen obersten Bundesbehörden auf Grund des Artikels 85 insoweit zustehenden Befugnisse ganz oder teilweise dem Bundesausgleichsamt übertragen werden. Das Bundesausgleichsamt bedarf bei Ausübung dieser Befugnisse nicht der Zustimmung des Bundesrates; seine Weisungen sind, abgesehen von den Fällen der Dringlichkeit, an die obersten Landesbehörden (Landesausgleichsämter) zu richten.

(2) Artikel 87 Abs. 3 Satz 2 bleibt unberührt.

Artikel 121

Mehrheit der Mitglieder des Bundestages und der Bundesversammlung im Sinne dieses Grundgesetzes ist die Mehrheit ihrer gesetzlichen Mitgliederzahl.

Artikel 122

(1) Vom Zusammentritt des Bundestages an werden die Gesetze ausschließlich von den in diesem Grundgesetze anerkannten gesetzgebenden Gewalten beschlossen.

(2) Gesetzgebende und bei der Gesetzgebung beratend mitwirkende Körperschaften, deren Zuständigkeit nach Absatz 1 endet, sind mit diesem Zeitpunkt aufgelöst.

Artikel 123

(1) Recht aus der Zeit vor dem Zusammentritt des Bundestages gilt fort, soweit es dem Grundgesetze nicht widerspricht.

(2) Die vom Deutschen Reich abgeschlossenen Staatsverträge, die sich auf Gegenstände beziehen, für die nach diesem Grundgesetze die Landesgesetzgebung zuständig ist, bleiben, wenn sie nach allgemeinen Rechtsgrundsätzen gültig sind und fortgelten, unter Vorbehalt aller Rechte und Einwendungen der Beteiligten in Kraft, bis neue Staatsverträge durch die nach diesem Grundgesetze zuständigen Stellen abgeschlossen werden oder ihre Beendigung auf Grund der in ihnen enthaltenen Bestimmungen anderweitig erfolgt.

Artikel 124

Recht, das Gegenstände der ausschließlichen Gesetzgebung des Bundes betrifft, wird innerhalb seines Geltungsbereiches Bundesrecht.

Artikel 125

Recht, das Gegenstände der konkurrierenden Gesetzgebung des Bundes betrifft, wird innerhalb seines Geltungsbereiches Bundesrecht,

  1. soweit es innerhalb einer oder mehrerer Besatzungszonen einheitlich gilt,
  2. soweit es sich um Recht handelt, durch das nach dem 8. Mai 1945 früheres Reichsrecht abgeändert worden ist.

Artikel 125a

(1) Recht, das als Bundesrecht erlassen worden ist, aber wegen der Änderung des Artikels 74 Abs. 1, der Einfügung des Artikels 84 Abs. 1 Satz 7, des Artikels 85 Abs. 1 Satz 2 oder des Artikels 105 Abs. 2a Satz 2 oder wegen der Aufhebung der Artikel 74a, 75 oder 98 Abs. 3 Satz 2 nicht mehr als Bundesrecht erlassen werden könnte, gilt als Bundesrecht fort. Es kann durch Landesrecht ersetzt werden.

(2) Recht, das auf Grund des Artikels 72 Abs. 2 in der bis zum 15. November 1994 geltenden Fassung erlassen worden ist, aber wegen Änderung des Artikels 72 Abs. 2 nicht mehr als Bundesrecht erlassen werden könnte, gilt als Bundesrecht fort. Durch Bundesgesetz kann bestimmt werden, dass es durch Landesrecht ersetzt werden kann.

(3) Recht, das als Landesrecht erlassen worden ist, aber wegen Änderung des Artikels 73 nicht mehr als Landesrecht erlassen werden könnte, gilt als Landesrecht fort. Es kann durch Bundesrecht ersetzt werden.

Artikel 125b

(1) Recht, das auf Grund des Artikels 75 in der bis zum 1. September 2006 geltenden Fassung erlassen worden ist und das auch nach diesem Zeitpunkt als Bundesrecht erlassen werden könnte, gilt als Bundesrecht fort. Befugnisse und Verpflichtungen der Länder zur Gesetzgebung bleiben insoweit bestehen. Auf den in Artikel 72 Abs. 3 Satz 1 genannten Gebieten können die Länder von diesem Recht abweichende Regelungen treffen, auf den Gebieten des Artikels 72 Abs. 3 Satz 1 Nr. 2, 5 und 6 jedoch erst, wenn und soweit der Bund ab dem 1. September 2006 von seiner Gesetzgebungszuständigkeit Gebrauch gemacht hat, in den Fällen der Nummern 2 und 5 spätestens ab dem 1. Januar 2010, im Falle der Nummer 6 spätestens ab dem 1. August 2008.

(2) Von bundesgesetzlichen Regelungen, die auf Grund des Artikels 84 Abs. 1 in der vor dem 1. September 2006 geltenden Fassung erlassen worden sind, können die Länder abweichende Regelungen treffen, von Regelungen des Verwaltungsverfahrens bis zum 31. Dezember 2008 aber nur dann, wenn ab dem 1. September 2006 in dem jeweiligen Bundesgesetz Regelungen des Verwaltungsverfahrens geändert worden sind.

Artikel 125c

(1) Recht, das auf Grund des Artikels 91a Abs. 2 in Verbindung mit Abs. 1 Nr. 1 in der bis zum 1. September 2006 geltenden Fassung erlassen worden ist, gilt bis zum 31. Dezember 2006 fort.

(2) Die nach Artikel 104a Abs. 4 in der bis zum 1. September 2006 geltenden Fassung in den Bereichen der Gemeindeverkehrsfinanzierung und der sozialen Wohnraumförderung geschaffenen Regelungen gelten bis zum 31. Dezember 2006 fort. Die im Bereich der Gemeindeverkehrsfinanzierung für die besonderen Programme nach § 6 Absatz 1 des Gemeindeverkehrsfinanzierungsgesetzes sowie die mit dem Gesetz über Finanzhilfen des Bundes nach Artikel 104a Absatz 4 des Grundgesetzes an die Länder Bremen, Hamburg, MecklenburgVorpommern, Niedersachsen sowie Schleswig-Holstein für Seehäfen vom 20. Dezember 2001 nach Artikel 104a Absatz 4 in der bis zum 1. September 2006 geltenden Fassung geschaffenen Regelungen gelten bis zu ihrer Aufhebung fort. Eine Änderung des Gemeindeverkehrsfinanzierungsgesetzes durch Bundesgesetz ist ab dem 1. Januar 2025 zulässig. Die sonstigen nach Artikel 104a Absatz 4 in der bis zum 1. September 2006 geltenden Fassung geschaffenen Regelungen gelten bis zum 31. Dezember 2019 fort, soweit nicht ein früherer Zeitpunkt für das Außerkrafttreten bestimmt ist oder wird.

Artikel 126

Meinungsverschiedenheiten über das Fortgelten von Recht als Bundesrecht entscheidet das Bundesverfassungsgericht.

Artikel 127

Die Bundesregierung kann mit Zustimmung der Regierungen der beteiligten Länder Recht der Verwaltung des Vereinigten Wirtschaftsgebietes, soweit es nach Artikel 124 oder 125 als Bundesrecht fortgilt, innerhalb eines Jahres nach Verkündung dieses Grundgesetzes in den Ländern Baden, Groß-Berlin, Rheinland-Pfalz und Württemberg-Hohenzollern in Kraft setzen.

Artikel 128

Soweit fortgeltendes Recht Weisungsrechte im Sinne des Artikels 84 Abs. 5 vorsieht, bleiben sie bis zu einer anderweitigen gesetzlichen Regelung bestehen.

Artikel 129

(1) Soweit in Rechtsvorschriften, die als Bundesrecht fortgelten, eine Ermächtigung zum Erlasse von Rechtsverordnungen oder allgemeinen Verwaltungsvorschriften sowie zur Vornahme von Verwaltungsakten enthalten ist, geht sie auf die nunmehr sachlich zuständigen Stellen über. In Zweifelsfällen entscheidet die Bundesregierung im Einvernehmen mit dem Bundesrate; die Entscheidung ist zu veröffentlichen.

(2) Soweit in Rechtsvorschriften, die als Landesrecht fortgelten, eine solche Ermächtigung enthalten ist, wird sie von den nach Landesrecht zuständigen Stellen ausgeübt.

(3) Soweit Rechtsvorschriften im Sinne der Absätze 1 und 2 zu ihrer Änderung oder Ergänzung oder zum Erlaß von Rechtsvorschriften an Stelle von Gesetzen ermächtigen, sind diese Ermächtigungen erloschen.

(4) Die Vorschriften der Absätze 1 und 2 gelten entsprechend, soweit in Rechtsvorschriften auf nicht mehr geltende Vorschriften oder nicht mehr bestehende Einrichtungen verwiesen ist.

Artikel 130

(1) Verwaltungsorgane und sonstige der öffentlichen Verwaltung oder Rechtspflege dienende Einrichtungen, die nicht auf Landesrecht oder Staatsverträgen zwischen Ländern beruhen, sowie die Betriebsvereinigung der südwestdeutschen Eisenbahnen und der Verwaltungsrat für das Post- und Fernmeldewesen für das französische Besatzungsgebiet unterstehen der Bundesregierung. Diese regelt mit Zustimmung des Bundesrates die Überführung, Auflösung oder Abwicklung.

(2) Oberster Disziplinarvorgesetzter der Angehörigen dieser Verwaltungen und Einrichtungen ist der zuständige Bundesminister.

(3) Nicht landesunmittelbare und nicht auf Staatsverträgen zwischen den Ländern beruhende Körperschaften und Anstalten des öffentlichen Rechtes unterstehen der Aufsicht der zuständigen obersten Bundesbehörde.

Artikel 131

Die Rechtsverhältnisse von Personen einschließlich der Flüchtlinge und Vertriebenen, die am 8. Mai 1945 im öffentlichen Dienste standen, aus anderen als beamten- oder tarifrechtlichen Gründen ausgeschieden sind und bisher nicht oder nicht ihrer früheren Stellung entsprechend verwendet werden, sind durch Bundesgesetz zu regeln. Entsprechendes gilt für Personen einschließlich der Flüchtlinge und Vertriebenen, die am 8. Mai 1945 versorgungsberechtigt waren und aus anderen als beamten- oder tarifrechtlichen Gründen keine oder keine entsprechende Versorgung mehr erhalten. Bis zum Inkrafttreten des Bundesgesetzes können vorbehaltlich anderweitiger landesrechtlicher Regelung Rechtsansprüche nicht geltend gemacht werden.

Artikel 132

(1) Beamte und Richter, die im Zeitpunkte des Inkrafttretens dieses Grundgesetzes auf Lebenszeit angestellt sind, können binnen sechs Monaten nach dem ersten Zusammentritt des Bundestages in den Ruhestand oder Wartestand oder in ein Amt mit niedrigerem Diensteinkommen versetzt werden, wenn ihnen die persönliche oder fachliche Eignung für ihr Amt fehlt. Auf Angestellte, die in einem unkündbaren Dienstverhältnis stehen, findet diese Vorschrift entsprechende Anwendung. Bei Angestellten, deren Dienstverhältnis kündbar ist, können über die tarifmäßige Regelung hinausgehende Kündigungsfristen innerhalb der gleichen Frist aufgehoben werden.

(2) Diese Bestimmung findet keine Anwendung auf Angehörige des öffentlichen Dienstes, die von den Vorschriften über die „Befreiung von Nationalsozialismus und Militarismus“ nicht betroffen oder die anerkannte Verfolgte des Nationalsozialismus sind, sofern nicht ein wichtiger Grund in ihrer Person vorliegt.

(3) Den Betroffenen steht der Rechtsweg gemäß Artikel 19 Abs. 4 offen.

(4) Das Nähere bestimmt eine Verordnung der Bundesregierung, die der Zustimmung des Bundesrates bedarf.

Artikel 133

Der Bund tritt in die Rechte und Pflichten der Verwaltung des Vereinigten Wirtschaftsgebietes ein.

Artikel 134

(1) Das Vermögen des Reiches wird grundsätzlich Bundesvermögen.

(2) Soweit es nach seiner ursprünglichen Zweckbestimmung überwiegend für Verwaltungsaufgaben bestimmt war, die nach diesem Grundgesetze nicht Verwaltungsaufgaben des Bundes sind, ist es unentgeltlich auf die nunmehr zuständigen Aufgabenträger und, soweit es nach seiner gegenwärtigen, nicht nur vorübergehenden Benutzung Verwaltungsaufgaben dient, die nach diesem Grundgesetze nunmehr von den Ländern zu erfüllen sind, auf die Länder zu übertragen. Der Bund kann auch sonstiges Vermögen den Ländern übertragen.

(3) Vermögen, das dem Reich von den Ländern und Gemeinden (Gemeindeverbänden) unentgeltlich zur Verfügung gestellt wurde, wird wiederum Vermögen der Länder und Gemeinden (Gemeindeverbände), soweit es nicht der Bund für eigene Verwaltungsaufgaben benötigt.

(4) Das Nähere regelt ein Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf.

Artikel 135

(1) Hat sich nach dem 8. Mai 1945 bis zum Inkrafttreten dieses Grundgesetzes die Landeszugehörigkeit eines Gebietes geändert, so steht in diesem Gebiete das Vermögen des Landes, dem das Gebiet angehört hat, dem Lande zu, dem es jetzt angehört.

(2) Das Vermögen nicht mehr bestehender Länder und nicht mehr bestehender anderer Körperschaften und Anstalten des öffentlichen Rechtes geht, soweit es nach seiner ursprünglichen Zweckbestimmung überwiegend für Verwaltungsaufgaben bestimmt war, oder nach seiner gegenwärtigen, nicht nur vorübergehenden Benutzung überwiegend Verwaltungsaufgaben dient, auf das Land oder die Körperschaft oder Anstalt des öffentlichen Rechtes über, die nunmehr diese Aufgaben erfüllen.

(3) Grundvermögen nicht mehr bestehender Länder geht einschließlich des Zubehörs, soweit es nicht bereits zu Vermögen im Sinne des Absatzes 1 gehört, auf das Land über, in dessen Gebiet es belegen ist.

(4) Sofern ein überwiegendes Interesse des Bundes oder das besondere Interesse eines Gebietes es erfordert, kann durch Bundesgesetz eine von den Absätzen 1 bis 3 abweichende Regelung getroffen werden.

(5) Im übrigen wird die Rechtsnachfolge und die Auseinandersetzung, soweit sie nicht bis zum 1. Januar 1952 durch Vereinbarung zwischen den beteiligten Ländern oder Körperschaften oder Anstalten des öffentlichen Rechtes erfolgt, durch Bundesgesetz geregelt, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf.

(6) Beteiligungen des ehemaligen Landes Preußen an Unternehmen des privaten Rechtes gehen auf den Bund über. Das Nähere regelt ein Bundesgesetz, das auch Abweichendes bestimmen kann.

(7) Soweit über Vermögen, das einem Lande oder einer Körperschaft oder Anstalt des öffentlichen Rechtes nach den Absätzen 1 bis 3 zufallen würde, von dem danach Berechtigten durch ein Landesgesetz, auf Grund eines Landesgesetzes oder in anderer Weise bei Inkrafttreten des Grundgesetzes verfügt worden war, gilt der Vermögensübergang als vor der Verfügung erfolgt.

Artikel 135a

(1) Durch die in Artikel 134 Abs. 4 und Artikel 135 Abs. 5 vorbehaltene Gesetzgebung des Bundes kann auch bestimmt werden, daß nicht oder nicht in voller Höhe zu erfüllen sind

  1. Verbindlichkeiten des Reiches sowie Verbindlichkeiten des ehemaligen Landes Preußen und sonstiger nicht mehr bestehender Körperschaften und Anstalten des öffentlichen Rechts,
  2. Verbindlichkeiten des Bundes oder anderer Körperschaften und Anstalten des öffentlichen Rechts, welche mit dem Übergang von Vermögenswerten nach Artikel 89, 90, 134 und 135 im Zusammenhang stehen, und Verbindlichkeiten dieser Rechtsträger, die auf Maßnahmen der in Nummer 1 bezeichneten Rechtsträger beruhen,
  3. Verbindlichkeiten der Länder und Gemeinden (Gemeindeverbände), die aus Maßnahmen entstanden sind, welche diese Rechtsträger vor dem 1. August 1945 zur Durchführung von Anordnungen der Besatzungsmächte oder zur Beseitigung eines kriegsbedingten Notstandes im Rahmen dem Reich obliegender oder vom Reich übertragener Verwaltungsaufgaben getroffen haben.

(2) Absatz 1 findet entsprechende Anwendung auf Verbindlichkeiten der Deutschen Demokratischen Republik oder ihrer Rechtsträger sowie auf Verbindlichkeiten des Bundes oder anderer Körperschaften und Anstalten des öffentlichen Rechts, die mit dem Übergang von Vermögenswerten der Deutschen Demokratischen Republik auf Bund, Länder und Gemeinden im Zusammenhang stehen, und auf Verbindlichkeiten, die auf Maßnahmen der Deutschen Demokratischen Republik oder ihrer Rechtsträger beruhen.

Artikel 136

(1) Der Bundesrat tritt erstmalig am Tage des ersten Zusammentrittes des Bundestages zusammen.

(2) Bis zur Wahl des ersten Bundespräsidenten werden dessen Befugnisse von dem Präsidenten des Bundesrates ausgeübt. Das Recht der Auflösung des Bundestages steht ihm nicht zu.

Artikel 137

(1) Die Wählbarkeit von Beamten, Angestellten des öffentlichen Dienstes, Berufssoldaten, freiwilligen Soldaten auf Zeit und Richtern im Bund, in den Ländern und den Gemeinden kann gesetzlich beschränkt werden.

(2) Für die Wahl des ersten Bundestages, der ersten Bundesversammlung und des ersten Bundespräsidenten der Bundesrepublik gilt das vom Parlamentarischen Rat zu beschließende Wahlgesetz.

(3) Die dem Bundesverfassungsgerichte gemäß Artikel 41 Abs. 2 zustehende Befugnis wird bis zu seiner Errichtung von dem Deutschen Obergericht für das Vereinigte Wirtschaftsgebiet wahrgenommen, das nach Maßgabe seiner Verfahrensordnung entscheidet.

Artikel 138

Änderungen der Einrichtungen des jetzt bestehenden Notariats in den Ländern Baden, Bayern, Württemberg-Baden und Württemberg-Hohenzollern bedürfen der Zustimmung der Regierungen dieser Länder.

Artikel 139

Die zur „Befreiung des deutschen Volkes vom Nationalsozialismus und Militarismus“ erlassenen Rechtsvorschriften werden von den Bestimmungen dieses Grundgesetzes nicht berührt.

Artikel 140

Die Bestimmungen der Artikel 136, 137, 138, 139 und 141 der deutschen Verfassung vom 11. August 1919 sind Bestandteil dieses Grundgesetzes.

Artikel 136 (Weimarer Verfassung)

Die bürgerlichen und staatsbürgerlichen Rechte und Pflichten werden durch die Ausübung der Religionsfreiheit weder bedingt noch beschränkt.

Der Genuß bürgerlicher und staatsbürgerlicher Rechte sowie die Zulassung zu öffentlichen Ämtern sind unabhängig von dem religiösen Bekenntnis.

Niemand ist verpflichtet, seine religiöse Überzeugung zu offenbaren. Die Behörden haben nur soweit das Recht, nach der Zugehörigkeit zu einer Religionsgesellschaft zu fragen, als davon Rechte und Pflichten abhängen oder eine gesetzlich angeordnete statistische Erhebung dies erfordert.

Niemand darf zu einer kirchlichen Handlung oder Feierlichkeit oder zur Teilnahme an religiösen Übungen oder zur Benutzung einer religiösen Eidesform gezwungen werden.

Artikel 137 (Weimarer Verfassung)

Es besteht keine Staatskirche.

Die Freiheit der Vereinigung zu Religionsgesellschaften wird gewährleistet.

Der Zusammenschluß von Religionsgesellschaften innerhalb des Reichsgebiets unterliegt keinen Beschränkungen.

Jede Religionsgesellschaft ordnet und verwaltet ihre Angelegenheiten selbständig innerhalb der Schranken des für alle geltenden Gesetzes. Sie verleiht ihre Ämter ohne Mitwirkung des Staates oder der bürgerlichen Gemeinde.

Religionsgesellschaften erwerben die Rechtsfähigkeit nach den allgemeinen Vorschriften des bürgerlichen Rechtes.

Die Religionsgesellschaften bleiben Körperschaften des öffentlichen Rechtes, soweit sie solche bisher waren. Anderen Religionsgesellschaften sind auf ihren Antrag gleiche Rechte zu gewähren, wenn sie durch ihre Verfassung und die Zahl ihrer Mitglieder die Gewähr der Dauer bieten. Schließen sich mehrere derartige öffentlich-rechtliche Religionsgesellschaften zu einem Verbande zusammen, so ist auch dieser Verband eine öffentlich-rechtliche Körperschaft.

Die Religionsgesellschaften, welche Körperschaften des öffentlichen Rechtes sind, sind berechtigt, auf Grund der bürgerlichen Steuerlisten nach Maßgabe der landesrechtlichen Bestimmungen Steuern zu erheben.

Den Religionsgesellschaften werden die Vereinigungen gleichgestellt, die sich die gemeinschaftliche Pflege einer Weltanschauung zur Aufgabe machen.

Soweit die Durchführung dieser Bestimmungen eine weitere Regelung erfordert, liegt diese der Landesgesetzgebung ob.

Artikel 138 (Weimarer Verfassung)

Die auf Gesetz, Vertrag oder besonderen Rechtstiteln beruhenden Staatsleistungen an die Religionsgesellschaften werden durch die Landesgesetzgebung abgelöst. Die Grundsätze hierfür stellt das Reich auf.

Das Eigentum und andere Rechte der Religionsgesellschaften und religiösen Vereine an ihren für Kultus-, Unterrichts- und Wohltätigkeitszwecke bestimmten Anstalten, Stiftungen und sonstigen Vermögen werden gewährleistet.

Artikel 139 (Weimarer Verfassung)

Der Sonntag und die staatlich anerkannten Feiertage bleiben als Tage der Arbeitsruhe und der seelischen Erhebung gesetzlich geschützt.

Artikel 141 (Weimarer Verfassung)

Soweit das Bedürfnis nach Gottesdienst und Seelsorge im Heer, in Krankenhäusern, Strafanstalten oder sonstigen öffentlichen Anstalten besteht, sind die Religionsgesellschaften zur Vornahme religiöser Handlungen zuzulassen, wobei jeder Zwang fernzuhalten ist.

Artikel 141

Artikel 7 Abs. 3 Satz 1 findet keine Anwendung in einem Lande, in dem am 1. Januar 1949 eine andere landesrechtliche Regelung bestand.

Artikel 142

Ungeachtet der Vorschrift des Artikels 31 bleiben Bestimmungen der Landesverfassungen auch insoweit in Kraft, als sie in Übereinstimmung mit den Artikeln 1 bis 18 dieses Grundgesetzes Grundrechte gewährleisten.

Artikel 142a

(aufgehoben)

Artikel 143

(1) Recht in dem in Artikel 3 des Einigungsvertrags genannten Gebiet kann längstens bis zum 31. Dezember 1992 von Bestimmungen dieses Grundgesetzes abweichen, soweit und solange infolge der unterschiedlichen Verhältnisse die völlige Anpassung an die grundgesetzliche Ordnung noch nicht erreicht werden kann. Abweichungen dürfen nicht gegen Artikel 19 Abs. 2 verstoßen und müssen mit den in Artikel 79 Abs. 3 genannten Grundsätzen vereinbar sein.

(2) Abweichungen von den Abschnitten II, VIII, VIIIa, IX, X und XI sind längstens bis zum 31. Dezember 1995 zulässig.

(3) Unabhängig von Absatz 1 und 2 haben Artikel 41 des Einigungsvertrags und Regelungen zu seiner Durchführung auch insoweit Bestand, als sie vorsehen, daß Eingriffe in das Eigentum auf dem in Artikel 3 dieses Vertrags genannten Gebiet nicht mehr rückgängig gemacht werden.

Artikel 143a

(1) Der Bund hat die ausschließliche Gesetzgebung über alle Angelegenheiten, die sich aus der Umwandlung der in bundeseigener Verwaltung geführten Bundeseisenbahnen in Wirtschaftsunternehmen ergeben. Artikel 87e Abs. 5 findet entsprechende Anwendung. Beamte der Bundeseisenbahnen können durch Gesetz unter Wahrung ihrer Rechtsstellung und der Verantwortung des Dienstherrn einer privat-rechtlich organisierten Eisenbahn des Bundes zur Dienstleistung zugewiesen werden.

(2) Gesetze nach Absatz 1 führt der Bund aus.

(3) Die Erfüllung der Aufgaben im Bereich des Schienenpersonennahverkehrs der bisherigen Bundeseisenbahnen ist bis zum 31. Dezember 1995 Sache des Bundes. Dies gilt auch für die entsprechenden Aufgaben der Eisenbahnverkehrsverwaltung. Das Nähere wird durch Bundesgesetz geregelt, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf.

Artikel 143b

(1) Das Sondervermögen Deutsche Bundespost wird nach Maßgabe eines Bundesgesetzes in Unternehmen privater Rechtsform umgewandelt. Der Bund hat die ausschließliche Gesetzgebung über alle sich hieraus ergebenden Angelegenheiten.

(2) Die vor der Umwandlung bestehenden ausschließlichen Rechte des Bundes können durch Bundesgesetz für eine Übergangszeit den aus der Deutschen Bundespost POSTDIENST und der Deutschen Bundespost TELEKOM hervorgegangenen Unternehmen verliehen werden. Die Kapitalmehrheit am Nachfolgeunternehmen der Deutschen Bundespost POSTDIENST darf der Bund frühestens fünf Jahre nach Inkrafttreten des Gesetzes aufgeben. Dazu bedarf es eines Bundesgesetzes mit Zustimmung des Bundesrates.

(3) Die bei der Deutschen Bundespost tätigen Bundesbeamten werden unter Wahrung ihrer Rechtsstellung und der Verantwortung des Dienstherrn bei den privaten Unternehmen beschäftigt. Die Unternehmen üben Dienstherrenbefugnisse aus. Das Nähere bestimmt ein Bundesgesetz.

Artikel 143c

(1) Den Ländern stehen ab dem 1. Januar 2007 bis zum 31. Dezember 2019 für den durch die Abschaffung der Gemeinschaftsaufgaben Ausbau und Neubau von Hochschulen einschließlich Hochschulkliniken und Bildungsplanung sowie für den durch die Abschaffung der Finanzhilfen zur Verbesserung der Verkehrsverhältnisse der Gemeinden und zur sozialen Wohnraumförderung bedingten Wegfall der Finanzierungsanteile des Bundes jährlich Beträge aus dem Haushalt des Bundes zu. Bis zum 31. Dezember 2013 werden diese Beträge aus dem Durchschnitt der Finanzierungsanteile des Bundes im Referenzzeitraum 2000 bis 2008 ermittelt.

(2) Die Beträge nach Absatz 1 werden auf die Länder bis zum 31. Dezember 2013 wie folgt verteilt:

  1. als jährliche Festbeträge, deren Höhe sich nach dem Durchschnittsanteil eines jeden Landes im Zeitraum 2000 bis 2003 errechnet;
  2. jeweils zweckgebunden an den Aufgabenbereich der bisherigen Mischfinanzierungen.

(3) Bund und Länder überprüfen bis Ende 2013, in welcher Höhe die den Ländern nach Absatz 1 zugewiesenen Finanzierungsmittel zur Aufgabenerfüllung der Länder noch angemessen und erforderlich sind. Ab dem 1. Januar 2014 entfällt die nach Absatz 2 Nr. 2 vorgesehene Zweckbindung der nach Absatz 1 zugewiesenen Finanzierungsmittel; die investive Zweckbindung des Mittelvolumens bleibt bestehen. Die Vereinbarungen aus dem Solidarpakt II bleiben unberührt.

(4) Das Nähere regelt ein Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf.

Artikel 143d

(1) Artikel 109 und 115 in der bis zum 31. Juli 2009 geltenden Fassung sind letztmals auf das Haushaltsjahr 2010 anzuwenden. Artikel 109 und 115 in der ab dem 1. August 2009 geltenden Fassung sind erstmals für das Haushaltsjahr 2011 anzuwenden; am 31. Dezember 2010 bestehende Kreditermächtigungen für bereits eingerichtete Sondervermögen bleiben unberührt. Die Länder dürfen im Zeitraum vom 1. Januar 2011 bis zum 31. Dezember 2019 nach Maßgabe der geltenden landesrechtlichen Regelungen von den Vorgaben des Artikels 109 Absatz 3 abweichen. Die Haushalte der Länder sind so aufzustellen, dass im Haushaltsjahr 2020 die Vorgabe aus Artikel 109 Absatz 3 Satz 5 erfüllt wird. Der Bund kann im Zeitraum vom 1. Januar 2011 bis zum 31. Dezember 2015 von der Vorgabe des Artikels 115 Absatz 2 Satz 2 abweichen. Mit dem Abbau des bestehenden Defizits soll im Haushaltsjahr 2011 begonnen werden. Die jährlichen Haushalte sind so aufzustellen, dass im Haushaltsjahr 2016 die Vorgabe aus Artikel 115 Absatz 2 Satz 2 erfüllt wird; das Nähere regelt ein Bundesgesetz.

(2) Als Hilfe zur Einhaltung der Vorgaben des Artikels 109 Absatz 3 ab dem 1. Januar 2020 können den Ländern Berlin, Bremen, Saarland, Sachsen-Anhalt und Schleswig-Holstein für den Zeitraum 2011 bis 2019 Konsolidierungshilfen aus dem Haushalt des Bundes in Höhe von insgesamt 800 Millionen Euro jährlich gewährt werden. Davon entfallen auf Bremen 300 Millionen Euro, auf das Saarland 260 Millionen Euro und auf Berlin, Sachsen-Anhalt und Schleswig-Holstein jeweils 80 Millionen Euro. Die Hilfen werden auf der Grundlage einer Verwaltungsvereinbarung nach Maßgabe eines Bundesgesetzes mit Zustimmung des Bundesrates geleistet. Die Gewährung der Hilfen setzt einen vollständigen Abbau der Finanzierungsdefizite bis zum Jahresende 2020 voraus. Das Nähere, insbesondere die jährlichen Abbauschritte der Finanzierungsdefizite, die Überwachung des Abbaus der Finanzierungsdefizite durch den Stabilitätsrat sowie die Konsequenzen im Falle der Nichteinhaltung der Abbauschritte, wird durch Bundesgesetz mit Zustimmung des Bundesrates und durch Verwaltungsvereinbarung geregelt. Die gleichzeitige Gewährung der Konsolidierungshilfen und Sanierungshilfen auf Grund einer extremen Haushaltsnotlage ist ausgeschlossen.

(3) Die sich aus der Gewährung der Konsolidierungshilfen ergebende Finanzierungslast wird hälftig von Bund und Ländern, von letzteren aus ihrem Umsatzsteueranteil, getragen. Das Nähere wird durch Bundesgesetz mit Zustimmung des Bundesrates geregelt.

(4) Als Hilfe zur künftig eigenständigen Einhaltung der Vorgaben des Artikels 109 Absatz 3 können den Ländern Bremen und Saarland ab dem 1. Januar 2020 Sanierungshilfen in Höhe von jährlich insgesamt 800 Millionen Euro aus dem Haushalt des Bundes gewährt werden. Die Länder ergreifen hierzu Maßnahmen zum Abbau der übermäßigen Verschuldung sowie zur Stärkung der Wirtschafts- und Finanzkraft. Das Nähere regelt ein Bundesgesetz, das der Zustimmung des Bundesrates bedarf. Die gleichzeitige Gewährung der Sanierungshilfen und Sanierungshilfen auf Grund einer extremen Haushaltsnotlage ist ausgeschlossen.

Artikel 143e

(1) Die Bundesautobahnen werden abweichend von Artikel 90 Absatz 2 längstens bis zum 31. Dezember 2020 in Auftragsverwaltung durch die Länder oder die nach Landesrecht zuständigen Selbstverwaltungskörperschaften geführt. Der Bund regelt die Umwandlung der Auftragsverwaltung in Bundesverwaltung nach Artikel 90 Absatz 2 und 4 durch Bundesgesetz mit Zustimmung des Bundesrates.

(2) Auf Antrag eines Landes, der bis zum 31. Dezember 2018 zu stellen ist, übernimmt der Bund abweichend von Artikel 90 Absatz 4 die sonstigen Bundesstraßen des Fernverkehrs, soweit sie im Gebiet dieses Landes liegen, mit Wirkung zum 1. Januar 2021 in Bundesverwaltung.

Artikel 143f

Artikel 143d, das Gesetz über den Finanzausgleich zwischen Bund und Ländern sowie sonstige auf der Grundlage von Artikel 107 Absatz 2 in seiner ab dem 1. Januar 2020 geltenden Fassung erlassene Gesetze treten außer Kraft, wenn nach dem 31. Dezember 2030 die Bundesregierung, der Bundestag oder gemeinsam mindestens drei Länder Verhandlungen über eine Neuordnung der bundesstaatlichen Finanzbeziehungen verlangt haben und mit Ablauf von fünf Jahren nach Notifikation des Verhandlungsverlangens der Bundesregierung, des Bundestages oder der Länder beim Bundespräsidenten keine gesetzliche Neuordnung der bundesstaatlichen Finanzbeziehungen in Kraft getreten ist. Der Tag des Außerkrafttretens ist im Bundesgesetzblatt bekannt zu geben.

Artikel 143g

Für die Regelung der Steuerertragsverteilung, des Länderfinanzausgleichs und der Bundesergänzungszuweisungen bis zum 31. Dezember 2019 ist Artikel 107 in seiner bis zum Inkrafttreten des Gesetzes zur Änderung des Grundgesetzes vom 13. Juli 2017 geltenden Fassung weiter anzuwenden.

Artikel 144

(1) Dieses Grundgesetz bedarf der Annahme durch die Volksvertretungen in zwei Dritteln der deutschen Länder, in denen es zunächst gelten soll.

(2) Soweit die Anwendung dieses Grundgesetzes in einem der in Artikel 23 aufgeführten Länder oder in einem Teile eines dieser Länder Beschränkungen unterliegt, hat das Land oder der Teil des Landes das Recht, gemäß Artikel 38 Vertreter in den Bundestag und gemäß Artikel 50 Vertreter in den Bundesrat zu entsenden.

Artikel 145

(1) Der Parlamentarische Rat stellt in öffentlicher Sitzung unter Mitwirkung der Abgeordneten Groß-Berlins die Annahme dieses Grundgesetzes fest, fertigt es aus und verkündet es.

(2) Dieses Grundgesetz tritt mit Ablauf des Tages der Verkündung in Kraft.

(3) Es ist im Bundesgesetzblatte zu veröffentlichen.

Artikel 146

Dieses Grundgesetz, das nach Vollendung der Einheit und Freiheit Deutschlands für das gesamte deutsche Volk gilt, verliert seine Gültigkeit an dem Tage, an dem eine Verfassung in Kraft tritt, die von dem deutschen Volke in freier Entscheidung beschlossen worden ist.

 

 

Artikel 115a

(1) Die Feststellung, daß das Bundesgebiet mit Waffengewalt angegriffen wird oder ein solcher Angriff unmittelbar droht (Verteidigungsfall), trifft der Bundestag mit Zustimmung des Bundesrates. Die Feststellung erfolgt auf Antrag der Bundesregierung und bedarf einer Mehrheit von zwei Dritteln der abgegebenen Stimmen, mindestens der Mehrheit der Mitglieder des Bundestages.

(2) Erfordert die Lage unabweisbar ein sofortiges Handeln und stehen einem rechtzeitigen Zusammentritt des Bundestages unüberwindliche Hindernisse entgegen oder ist er nicht beschlußfähig, so trifft der Gemeinsame Ausschuß diese Feststellung mit einer Mehrheit von zwei Dritteln der abgegebenen Stimmen, mindestens der Mehrheit seiner Mitglieder.

(3) Die Feststellung wird vom Bundespräsidenten gemäß Artikel 82 im Bundesgesetzblatte verkündet. Ist dies nicht rechtzeitig möglich, so erfolgt die Verkündung in anderer Weise; sie ist im Bundesgesetzblatte nachzuholen, sobald die Umstände es zulassen.

(4) Wird das Bundesgebiet mit Waffengewalt angegriffen und sind die zuständigen Bundesorgane außerstande, sofort die Feststellung nach Absatz 1 Satz 1 zu treffen, so gilt diese Feststellung als getroffen und als zu dem Zeitpunkt verkündet, in dem der Angriff begonnen hat. Der Bundespräsident gibt diesen Zeitpunkt bekannt, sobald die Umstände es zulassen.

(5) Ist die Feststellung des Verteidigungsfalles verkündet und wird das Bundesgebiet mit Waffengewalt angegriffen, so kann der Bundespräsident völkerrechtliche Erklärungen über das Bestehen des Verteidigungsfalles mit Zustimmung des Bundestages abgeben. Unter den Voraussetzungen des Absatzes 2 tritt an die Stelle des Bundestages der Gemeinsame Ausschuß.

Artikel 115b

Mit der Verkündung des Verteidigungsfalles geht die Befehls- und Kommandogewalt über die Streitkräfte auf den Bundeskanzler über.

Artikel 115c

(1) Der Bund hat für den Verteidigungsfall das Recht der konkurrierenden Gesetzgebung auch auf den Sachgebieten, die zur Gesetzgebungszuständigkeit der Länder gehören. Diese Gesetze bedürfen der Zustimmung des Bundesrates.

(2) Soweit es die Verhältnisse während des Verteidigungsfalles erfordern, kann durch Bundesgesetz für den Verteidigungsfall

  1. bei Enteignungen abweichend von Artikel 14 Abs. 3 Satz 2 die Entschädigung vorläufig geregelt werden,
  2. für Freiheitsentziehungen eine von Artikel 104 Abs. 2 Satz 3 und Abs. 3 Satz 1 abweichende Frist, höchstens jedoch eine solche von vier Tagen, für den Fall festgesetzt werden, daß ein Richter nicht innerhalb der für Normalzeiten geltenden Frist tätig werden konnte.

(3) Soweit es zur Abwehr eines gegenwärtigen oder unmittelbar drohenden Angriffs erforderlich ist, kann für den Verteidigungsfall durch Bundesgesetz mit Zustimmung des Bundesrates die Verwaltung und das Finanzwesen des Bundes und der Länder abweichend von den Abschnitten VIII, VIIIa und X geregelt werden, wobei die Lebensfähigkeit der Länder, Gemeinden und Gemeindeverbände, insbesondere auch in finanzieller Hinsicht, zu wahren ist.

(4) Bundesgesetze nach den Absätzen 1 und 2 Nr. 1 dürfen zur Vorbereitung ihres Vollzuges schon vor Eintritt des Verteidigungsfalles angewandt werden.

Artikel 115d

(1) Für die Gesetzgebung des Bundes gilt im Verteidigungsfalle abweichend von Artikel 76 Abs. 2, Artikel 77 Abs. 1 Satz 2 und Abs. 2 bis 4, Artikel 78 und Artikel 82 Abs. 1 die Regelung der Absätze 2 und 3.

(2) Gesetzesvorlagen der Bundesregierung, die sie als dringlich bezeichnet, sind gleichzeitig mit der Einbringung beim Bundestage dem Bundesrate zuzuleiten. Bundestag und Bundesrat beraten diese Vorlagen unverzüglich gemeinsam. Soweit zu einem Gesetze die Zustimmung des Bundesrates erforderlich ist, bedarf es zum Zustandekommen des Gesetzes der Zustimmung der Mehrheit seiner Stimmen. Das Nähere regelt eine Geschäftsordnung, die vom Bundestage beschlossen wird und der Zustimmung des Bundesrates bedarf.

(3) Für die Verkündung der Gesetze gilt Artikel 115a Abs. 3 Satz 2 entsprechend.

Artikel 115e

(1) Stellt der Gemeinsame Ausschuß im Verteidigungsfalle mit einer Mehrheit von zwei Dritteln der abgegebenen Stimmen, mindestens mit der Mehrheit seiner Mitglieder fest, daß dem rechtzeitigen Zusammentritt des Bundestages unüberwindliche Hindernisse entgegenstehen oder daß dieser nicht beschlußfähig ist, so hat der Gemeinsame Ausschuß die Stellung von Bundestag und Bundesrat und nimmt deren Rechte einheitlich wahr.

(2) Durch ein Gesetz des Gemeinsamen Ausschusses darf das Grundgesetz weder geändert noch ganz oder teilweise außer Kraft oder außer Anwendung gesetzt werden. Zum Erlaß von Gesetzen nach Artikel 23 Abs. 1 Satz 2, Artikel 24 Abs. 1 oder Artikel 29 ist der Gemeinsame Ausschuß nicht befugt.

Artikel 115f

(1) Die Bundesregierung kann im Verteidigungsfalle, soweit es die Verhältnisse erfordern,

  1. den Bundesgrenzschutz im gesamten Bundesgebiete einsetzen;
  2. außer der Bundesverwaltung auch den Landesregierungen und, wenn sie es für dringlich erachtet, den Landesbehörden Weisungen erteilen und diese Befugnis auf von ihr zu bestimmende Mitglieder der Landesregierungen übertragen.

(2) Bundestag, Bundesrat und der Gemeinsame Ausschuß sind unverzüglich von den nach Absatz 1 getroffenen Maßnahmen zu unterrichten.

Artikel 115g

Die verfassungsmäßige Stellung und die Erfüllung der verfassungsmäßigen Aufgaben des Bundesverfassungsgerichtes und seiner Richter dürfen nicht beeinträchtigt werden. Das Gesetz über das Bundesverfassungsgericht darf durch ein Gesetz des Gemeinsamen Ausschusses nur insoweit geändert werden, als dies auch nach Auffassung des Bundesverfassungsgerichtes zur Aufrechterhaltung der Funktionsfähigkeit des Gerichtes erforderlich ist. Bis zum Erlaß eines solchen Gesetzes kann das Bundesverfassungsgericht die zur Erhaltung der Arbeitsfähigkeit des Gerichtes erforderlichen Maßnahmen treffen. Beschlüsse nach Satz 2 und Satz 3 faßt das Bundesverfassungsgericht mit der Mehrheit der anwesenden Richter.

Artikel 115h

(1) Während des Verteidigungsfalles ablaufende Wahlperioden des Bundestages oder der Volksvertretungen der Länder enden sechs Monate nach Beendigung des Verteidigungsfalles. Die im Verteidigungsfalle ablaufende Amtszeit des Bundespräsidenten sowie bei vorzeitiger Erledigung seines Amtes die Wahrnehmung seiner Befugnisse durch den Präsidenten des Bundesrates enden neun Monate nach Beendigung des Verteidigungsfalles. Die im Verteidigungsfalle ablaufende Amtszeit eines Mitgliedes des Bundesverfassungsgerichtes endet sechs Monate nach Beendigung des Verteidigungsfalles.

(2) Wird eine Neuwahl des Bundeskanzlers durch den Gemeinsamen Ausschuß erforderlich, so wählt dieser einen neuen Bundeskanzler mit der Mehrheit seiner Mitglieder; der Bundespräsident macht dem Gemeinsamen Ausschuß einen Vorschlag. Der Gemeinsame Ausschuß kann dem Bundeskanzler das Mißtrauen nur dadurch aussprechen, daß er mit der Mehrheit von zwei Dritteln seiner Mitglieder einen Nachfolger wählt.

(3) Für die Dauer des Verteidigungsfalles ist die Auflösung des Bundestages ausgeschlossen.

Artikel 115i

(1) Sind die zuständigen Bundesorgane außerstande, die notwendigen Maßnahmen zur Abwehr der Gefahr zu treffen, und erfordert die Lage unabweisbar ein sofortiges selbständiges Handeln in einzelnen Teilen des Bundesgebietes, so sind die Landesregierungen oder die von ihnen bestimmten Behörden oder Beauftragten befugt, für ihren Zuständigkeitsbereich Maßnahmen im Sinne des Artikels 115f Abs. 1 zu treffen.

(2) Maßnahmen nach Absatz 1 können durch die Bundesregierung, im Verhältnis zu Landesbehörden und nachgeordneten Bundesbehörden auch durch die Ministerpräsidenten der Länder, jederzeit aufgehoben werden.

Artikel 115k

(1) Für die Dauer ihrer Anwendbarkeit setzen Gesetze nach den Artikeln 115c, 115e und 115g und Rechtsverordnungen, die auf Grund solcher Gesetze ergehen, entgegenstehendes Recht außer Anwendung. Dies gilt nicht gegenüber früherem Recht, das auf Grund der Artikel 115c, 115e und 115g erlassen worden ist.

(2) Gesetze, die der Gemeinsame Ausschuß beschlossen hat, und Rechtsverordnungen, die auf Grund solcher Gesetze ergangen sind, treten spätestens sechs Monate nach Beendigung des Verteidigungsfalles außer Kraft.

(3) Gesetze, die von den Artikeln 91a, 91b, 104a, 106 und 107 abweichende Regelungen enthalten, gelten längstens bis zum Ende des zweiten Rechnungsjahres, das auf die Beendigung des Verteidigungsfalles folgt. Sie können nach Beendigung des Verteidigungsfalles durch Bundesgesetz mit Zustimmung des Bundesrates geändert werden, um zu der Regelung gemäß den Abschnitten VIIIa und X überzuleiten.

Artikel 115l

(1) Der Bundestag kann jederzeit mit Zustimmung des Bundesrates Gesetze des Gemeinsamen Ausschusses aufheben. Der Bundesrat kann verlangen, daß der Bundestag hierüber beschließt. Sonstige zur Abwehr der Gefahr getroffene Maßnahmen des Gemeinsamen Ausschusses oder der Bundesregierung sind aufzuheben, wenn der Bundestag und der Bundesrat es beschließen.

(2) Der Bundestag kann mit Zustimmung des Bundesrates jederzeit durch einen vom Bundespräsidenten zu verkündenden Beschluß den Verteidigungsfall für beendet erklären. Der Bundesrat kann verlangen, daß der Bundestag hierüber beschließt. Der Verteidigungsfall ist unverzüglich für beendet zu erklären, wenn die Voraussetzungen für seine Feststellung nicht mehr gegeben sind.

(3) Über den Friedensschluß wird durch Bundesgesetz entschieden.

 

https://www.bundestag.de/grundgesetz

 

 

A Young Uyghur Woman’s Plea for Her Mother’s Release


Beijing’s war on terror is reining in Christians, adding to fears that its mission is not only to stamp out Islam, but also to strike hard at the Uyghur nation itself.

Ruth Ingram

Mother Gulbahar and daughter Gulhumar
Gulbahar Haitiwaji helps her daughter Gulhumar to prepare for her wedding in Paris in August 2016.

Uyghur mothers don’t usually teach their daughters to cook. They prefer to leave the task to the mother in law of the new family their child will eventually marry into. But Gulhumar Haitiwaji, now a French citizen, has been on a fast learning curve since her mother’s disappearance. Just over two years into her own marriage, she now has two homes to cook for since Gulbahar, 52-year-old wife and mother of two, went missing during a visit to North West China’s Xinjiang region, from their adopted home in Paris in November 2016. It is now more than two years since a brief holiday back to their homeland to sort out her affairs, became a nightmare of disappearance and foreboding. Only finally last December did they get news. But it was not good. Their worst fears were realized after learning that she had been sentenced extra-judicially to seven years in prison for treason.

Kerim Haitiwaji, the husband of Gulbahar, apologizes profusely for the state of their home. Despite everything meticulously in its place, he is bereft without his wife. His life has been put on hold since her disappearance. An Uber driver during the day, he spends hours at night pouring over the news coming out of his homeland. “I can’t concentrate on anything else these days,” he says. “I am lost without my wife.”

Gulbahar Haitiwaji and her husband Kerim
Gulbahar and her husband Kerim in Paris, in 2016, shortly before leaving for Xinjiang.

27-year-old Gulhumar chops the vegetables meticulously putting them in separate piles ready for frying and talks about her mother’s disappearance. She alternates between depression and anger. At first afraid to speak out because of repercussions towards relatives back home, the family decided to bring the injustice into the open once the prison sentence was confirmed. “She is just an ordinary woman. She is educated. She speaks Chinese. She has never harmed the Chinese state. Why would they say she has betrayed her country?” She asks rhetorically.

Methodically cutting the celery, tomato, garlic, beans, pepper, and potato into bite-sized lozenge shapes, just as her mother might have done, she has already prepared the raw dough for noodles placing it in circular swirls on a metal plate. She hasn’t quite mastered the art of beating them out by hand and leaves this to her husband who claims to be an expert. In half an hour it is ready.

“Laghman” – the national dish of the Uyghur nation whose native population lives in a vast sparsely populated area two and a half times the size of France, more than 3,000 kilometers from the capital on the other side of China. They co-exist uneasily with the majority Han Chinese chafing against rule from Beijing making them unpopular with their far-away leaders.

We devour the delicious bolognese with her father who takes a French baguette and breaks it into several pieces, in place of a circular nan bread which would have been the sine qua non of dishes back in Xinjiang. “We’ve become Frenchified,” he says with a rare smile. He arrived in France as a refugee 15 years ago, and Gulbahar and the girls followed in 2006. Gulhumar was 14 and Gulnigar, her younger sister, was 8. Now fluent in French, Chinese, and their national Uyghur language, they love their new homeland. Gulhumar studied marketing at university and now sells upmarket jewelry, and her younger sister is an economics undergraduate in Paris. The family has been well looked after by the French government and live in a large 2-bedroomed state-subsidized apartment with underground car parking.

We eat the laghman with chopsticks, glued to Arte, the European Culture channel which has briefly turned its attention to the atrocities emanating from North West China. Estimates are emerging of between 1-3 million Uyghurs who are either enduring ex-judicial prison sentences or indeterminate periods of re-education in vast camps, purpose-built according to the Chinese government to “eradicate the tumors” of terrorism, separatism, and religious extremism.

interview in the Arte news programme
Gulhumar gave an interview to the Arte news program.

Gulhumar has just returned from the Arte studio where she spent ten emotionally grueling minutes on camera detailing the fate of her mother who visited Xinjiang back in November 2016 and within days of her arrival was forced to surrender her passport to the police. She had merely returned briefly to attend to her pension and visit ailing parents, but after the confiscation of her passport which she assumed was connected with her pension, she was left in limbo unable to leave the country. Two months later on receiving a summons from the same police station, she assumed all would be clear to return to France, but instead she found herself in a cell looked after by stony-faced armed officials and no passport. It seemed that the call home, ostensibly to sign pension documents had been engineered by her work unit to trap her. She managed to get a message out to the family, but this was the last time they would hear from her. On January 29, 2017, she disappeared without a trace.

In July 2017, they heard she had been taken to a transformation through education camp, but there were twenty more agonizing, silent months before Christmas last year when news finally came through of the draconian sentence that had been handed down. There had been no court case that they were aware of, no legal representation and no formal notice to the family of the verdict – just word of mouth. The heartbreaking message was passed on by phone by a friend of the family.

“On one hand, it was a relief,” says Gulhumar. “At least we knew she was alive.” But as the days passed after hearing the news, the outrage and grief increased to such an extent that the family determined to publicize the fate of their mother who they believe is innocent of the charges. “She is a housewife and mother. She has never betrayed her country and is no terrorist,” she says. They are hoping that pressure brought to bear diplomatically might secure her release.

A cynical twist to her mother’s fate is her arrest amid the clampdown in Xinjiang aimed primarily at Muslim Uyghurs and so-called extremist Islamic ideology. The strike-hard policies are cloaked with language attacking Islamic fundamentalists, the end goal of which is to eradicate religious extremism at its roots and prevent its spread “like an incurable malignant tumor” (from an official Communist Party audio recording, which was transmitted in 2017 to Uyghurs via WeChat, a social-media platform). “The irony of all this is that my wife isn’t even a Muslim,” says Kerim. “She converted to Christianity several years ago and eschews violence. Our faith tells us to pray for our governments and leaders. We must forgive those who persecute us and turn the other cheek. There is no reason to imprison her. She is not a danger to China.”

On hearing the verdict, Gulhumar quickly compiled a petition which she released online hoping to generate interest in her mother’s cause. So far, more than 436,000 people from around the world have signed. A human rights lawyer has stepped forward to plead the case, and the next step is to present it to President Macron. Their vain hope is that it might carry some weight with Beijing. “I just want our mother back,” she says tearfully.

A major problem as far as leverage from Paris is concerned is that despite father and both daughters having become French citizens, Gulhumar’s mother never surrendered her Chinese passport. “She had all the papers ready to apply, but because her elderly parents were still in Xinjiang it seemed more convenient to wait, just in case she needed to return in a hurry,” said Kerim. “There didn’t seem to be any rush.”

They could never have anticipated the rapid deterioration in the situation for their people once a new leader, Chen Quanguo, fresh from quelling dissent in Tibet was appointed to do the same among the Uyghurs in August 2016. They underestimated the Orwellian changes which would immediately take effect in their homeland under his iron fist. Within one short year, Chen’s draconian hand had transformed the security temperature in the largely Muslim majority region from tepid to torrid, and they could not have foreseen the danger that their mother was walking into.

But Gulbahar Haitiwaji’s story is not rare. While the family conducts a high-profile campaign for her release, Paris is full of thousands of Uyghurs whose own tragedies are unfolding. Their brief sojourn overseas has unwittingly made them candidates for re-education or worse on arrival back in their homeland, and Karim estimates that while 500-600 already have refugee status, there are also 3,000 students stranded in France, too terrified to speak out in case their families suffer at home and scared stiff of returning. Their source of income has dried up since new laws forbid money leaving China, and all of them are gazing into an uncertain future not planned or envisaged. Others who have put down roots, many of them refugees, have formed a French branch of the World Uyghur Congress. They are all without exception outraged at the events unfolding in their region. All have tales of relatives and friends who have disappeared. Most have lost touch with dear ones at home for fear of the dangers to them of overseas contact.

Gulhumar Haitiwaji with daughters
Gulhumar with daughters Gulnigar (centre) and Gulhumar (right) in the Château de Versailles, France, in 2015.

Meanwhile, Kerim and his daughters had no idea where Gulbahar was. Despite occasional one- or two-word reassurances via the Chinese social media platform WeChat from Gulbahar’s sister who claims she or her mother are visiting once a month, Gulhumar is not convinced that they are being told the truth. “My aunt tells us she is eating meat and that she is well,” she says. “But this is ridiculous and goes against all the reports coming out of the camps from a trickle who have been released, usually because of ill health. These are lies told by her sister who has to put on a brave face,” she says. She worries that her mother is even alive. “Everyone in Xinjiang has to save their own skins,” she says. “How do we know what is really happening to our mother?” Gulhumar says that she is worried too about her mother’s health. “She has high blood pressure and needs daily medication following surgery to remove a tumor in her breast two years ago. Without this prophylactic treatment who knows what might happen,” she says, explaining that she had heard there was little or no medical care in the camps.

As the days go by without news of their mother’s whereabouts, Gulhumar is heartened by international support she has received and the number of signatories to her petition which increases every day. They cling onto a faint chance that President Macron and his aides might gain the ear of Beijing. Only this week a French government representative who had been in touch with the Chinese consulate in Paris, got in touch with the news that Gulbahar is alive. It is possible that the international exposure given to this case might have embarrassed Beijing into re-viewing her case. “The officials said that police are still investigating the complaint against her two years into captivity,” said Kerim. Despite tentative reassurance, the family is not holding its breath until she is returned to French soil. Gulhumar hopes that one day soon her mother might be able to enjoy her cooking. “I look forward one day to making her laghman, and we can eat together once again as a family,” she says longingly.

(The photos for the article have been provided by the Haitiwaji family).

https://bitterwinter.org/uyghur-woman-plea-for-her-mothers-release/?fbclid=IwAR2A6wBPSwczGQqlpIN4Y1Ssv1EhSEJgTtp5Zhv_q2ZSOYugGBjTS0_3tIw

SON 2 YILDIR TUTUKLANAN UYGUR TÜRKÜ AYDINLAR


 

TIBBİ ARAŞTIRMACILAR VE DOKTORLAR

1. Halmurat ghopur, (M) Doğu Türkistan Sincan Tıp Üniversitesi Eski Rektörü, xuar tıp denetim bürosu başkanı, hekim, doktora
2. Abbas E ‚ ‚, (M) Sincan Tıp Üniversitesi ‚ nde eğitmen, hekim, doktora
3. Nurmemet, Emet (M) Uygur Geleneksel Tıp Bölümü Başkanı., Sincan Tıp Üniversitesi
4. Enwertokhti, (M) Eğitmen Uygur Geleneksel Tıp Bölümü ‚ nde., Sincan Tıp Üniversitesi
5. Alimpettar, (M) Sincan Tıp Üniversitesi ‚ nde eğitmen, hekim, doktora
6. Perhatbekhti, (M) Sincan Tıp Üniversitesi ‚ ne bağlı hastane rektör yardımcısı
7. Abduqeyumtewekkul, (M) Hekim, Kaşgar Bölge Halk Hastanesi
8. Enwerabdukérim, (M0 Hekim, Kaşgar Bölge Halk Hastanesi
9. Husenhesen (M) Hekim, kucha Uygur Tıp Hastanesi
10. Ebeydullahesen (M) Hekim, xuar Uygur Tıp Hastanesi
11. Tahir Hesen (M), hekim, kucha halk hastanesi
12. Nejibullaablat (M) Kardiyolog, Kaşgar No: 2 Kişi Hastanesi.
13, dolquntursun (M), önleyici tıp bölümü.
14. ilham imam (M), kbb uzmanı, Xuar Tıp Üniversitesi Hastanesi
15. Gulshen Abbas (F) doktor xuar… Hastane

ÜNİVERSİTE EĞİTMENLERİ

1. Erkinabdurehim (Oğuz), (M) Profesör, Kaşgar Üniversitesi, emekli
2. metréhim hacı, (M) Profesör, Kaşgar Üniversitesi
3. Enwerisma ‚ il, (M) Doçent Profesör, Kaşgar Üniversitesi
4. Enwerqadir, (M) Doçent Profesör, Kaşgar Üniversitesi
5. Gülnaz obull, (F) Profesör, Kaşgar Üniversitesi
6. Erkin Ömer, (M) Profesör, Kaşgar Üniversitesi, okul müdürü
7. mukhter abdughopur, (M) eğitmen, Kaşgar Üniversitesi
8. Qurban Osman, (M) eğitmen, Kaşgar Üniversitesi
9. ablajan abduwaqi, (M) Profesör, Kaşgar Üniversitesi; sandalye, matematik bölümü
10. Rahile dawut, (F) Profesör, Sincan Üniversitesi; doktora
11. Arslan Abdulla, (M) eski dean, Filoloji Enstitüsü, Sincan Üniversitesi; Profesör; Xuarpeople ‚ in hükümet kültür danışmanları ofisi başkanı
12. Abdukérim Rahman, (M) Profesör, Sincan Üniversitesi
13. Gheyretjan Osman, (M) Profesör, Sincan Üniversitesi
14. tashpolat téyip, (M) Profesör, Sincan Üniversitesi; okul müdürü
15. Alim eheet, (M) eğitmen, Sincan Üniversitesi; uyghursoft yazılım süiti ‚ nin geliştiricisi
16. Dilmurat Tursun, (M) eğitmen, Sincan Üniversitesi
17. Batur Eysa, (M) ama, Sincan Üniversitesi
18. Rehim rehmitulla, (M) eğitmen, Sincan Üniversitesi
19. Erkin imirbaqi, (M) eğitmen, Sincan Üniversitesi
20. Nurbiyeyadikar, (F) eğitmen, Sincan Üniversitesi
21. nebijan hebibulla, (M) eğitmen, Sincan Üniversitesi
22. Asiye muhemmedsalih, (F) eğitmen, Sincan Üniversitesi
23. Abdusalam ablimit, (M) eğitmen, Sincan Üniversitesi
24. Abdubesir shukri, (M) Profesör, sincan normal üniversitesi; Dean, Filoloji Enstitüsü, sincan normal üniversitesi
25. Abduqadirjalalidin, (M) Profesör, sincan normal üniversitesi; şair,
26. Göster Saqi, (F) eğitmen, Sincan Eğitim Enstitüsü, doktora; abduqadirjalalidin eşi
27. Yunus ebeydulla, (M) Profesör, sincan normal üniversitesi
28. Ababekri abdureshit, (M) eğitmen, sincan normal üniversitesi, doktora
29. Nur ‚ eli shahyaqup, (M) eğitmen, sincan normal üniversitesi, doktora
30. Nurmuhemmet Ömer (uchqun), (M) eğitmen, sincan normal üniversitesi, doktora
31. Kamil metréhim, (M) sandalye, Pedagojik Enstitüsü, zamanliri meslek üniversitesi; Profesör
32. Arzugül tashpolat, (F) öğretim görevlisi, Sincan Mühendislik Enstitüsü; kocası ekremtursun ile birlikte tutuklandı
33. ZULPİQAR BARAT (özbash), (M) eski eğitmen, Sincan Üniversitesi; doktora
34. nijat ablimit, (M) eğitmen, Kaşgar Üniversitesi
35. dilmurat ghopur, (M) Rektör yardımcısı, Sincan Üniversitesi

36. Abdurehim Rahman, (M) Doçent, Sincan Üniversitesi; doktora; Ruqiye Osman ‚ ın kocası
37. Ruqiye Osman, (F) admini, Sincan Üniversitesi Kütüphanesi; Abdurehim Rahman ‚ ın eşi
38. imam, Sincan Üniversitesi ‚ nin bilgisayar merkezi.
39. weli barat, (M) Sincan Üniversitesi Eski dekanı.
40. Mutellip Sidiqqahiri (M) Doçent, Kaşgar Üniversitesi.
41. Enwer Kunlede (M), fizik öğretim üyesi, sincan normal üniversitesi
42. Nijatsopi, (M) Profesör, ili öğretmenler koleji; doktora; sandalye, edebiyat bölümü
43. Barat tursunbaqi, (M) eski rektör, Hotan Öğretmenler Koleji [Dazhuan]
44. Ablet Abdurishit (berqi), (M) Doçent, Sincan Eğitim Enstitüsü; doktora; şair
45. khalmurat eysajan, (M) eğitmen, ili Pedagojik Enstitüsü
46. Ömerjan Nuri, (M) eğitmen, Hotan Öğretmenler Koleji [Dazhuan]
47. Azat Sultan, (M) sandalye, xuar edebiyat ve sanat birliği; sandalye, Sincan Yazarlar Derneği; Profesör; Edebiyat Uzmanı

YÜKSEK & ORTA OKUL ÖĞRETMENLERİ

1. ablajan memet, (M) konisheher bir numaralı lise.
2. ehmetjan jume (M), konisheher bir numara lise
3. Sajidigul Evet (F) konisheher bir numaralı lise.
4. abla memet (M) Eski Müdürü Kucha No: 1 Lise, 2017 ‚de kimya‘ da reworded.
5. Niyaz imin, (M) eski hoca, kucha ilçe no: 1 ORTAOKULU
6. Ekrem islam, (M) Müdür Yardımcısı, Sanji City N O:3 Ortaokulu
7. Dilraba Kamil, (F) eğitmen, zamanliri 92 Ortaokulu
8. tursunjan hézim, (M) eğitmen, AQSU 1 ORTAOKULU
9. ablet shemsi, (M) eğitmen, kucha ilçe ishkhala köyü ortaokulu
10. Adiltursun, (M) Müdür Yardımcısı, kıdemli öğretmen, kaşgar eski şehir ilçe 1 Ortaokulu; milli seviye uzman
11. Shahip Abdusalam (nurbeg), (M) eğitmen, kelpincounty 1 Ortaokulu; şair
12. Zohre Niyaz (sayramiye), (F) eğitmen, bay ilçe sayram köyü ortaokulu; şair
13. Turdituniyaz, (M) eski müdür, zamanliri city deneysel ortaokulu
14. Alimyawa, (M) eski eğitmen, peyzawat ilçe güllük köyü ortaokulu; şair
15. ilham tahir, (M) Öğretmen (kovuldu), Orta Normal Üniversitesi ’ne bağlı orta okul ; Tahir Talip‘ in oğlu

GAZETECİLER, EDİTÖRLER VE YAYINCILAR

1. Ablikim Hesen, (M) Uygur Bölümü Başkanı ve kıdemli editör, sincan gençlik basını;
2. yalqun rozi, (M) Editör, sincan eğitim basını,
3. Kadir Arslan, (M) Editör, sincan eğitim basını
4. Mahibeder mekhmut, (F) Editör, sincan eğitim basını
5. ayshem peyzulla, (F) Editör, sincan eğitim basını
6. Tahir Nasır, (M) eski baş, eski asistan baş editör, sincan eğitim basını; xuar halk hükümeti eğitim müfettişi
7. Wahitjan Osman, (M) Editör, sincan eğitim basını, şair
8. Erkin muhemmet, (M) Editör, sincan eğitim basını
9. Ekber sirajidin, (M) Editör, sincan eğitim basını
10. Yasin Zilal, (M) baş editör, „Tarım“ Günlüğü; şair
11. Abdurakhman ebey, (M) eski şef, eski kıdemli editör, sincan halk basını
12. Ekhmetjan Moomin (tarimi), (M) Kıdemli Editör, sincan halk basını
13. Qurban Mamut, (M) eski baş editör, eski kıdemli editör, „Sincan kültür“ Günlüğü
14. İlhamweli, (M) sandalye, kıdemli editör, „Sincan gazetesi“ Uygur Editör Bölümü
15. mirkamil ablimit, (M) Başkan Yardımcısı, kıdemli editör, „Sincan gazetesi“ Uygur Editör
Bölüm
16. memtimin obull, (M) Editör, „Sincan gazetesi“ Uygur Editör Bölümü
17. Jur ‚ et hacı, (M) Editör, „Sincan gazetesi“ Uygur Editör Bölümü
18. Erkin Tursun, (M) Editör, yönetmen, ili televizyon istasyonu
19. Abdurehim Abdulla, (M) Kıdemli Editör, sincan görsel işitsel basın; şair
20. Enwer Qutluq (nezeri), (M) Editör, sincan televizyon istasyonu; şair
21. Qeyser qéyum, (M) baş editör, „edebi çeviriler“ Dergisi intihar etti. Kampları muhtemel gözaltı yerine polis çağırıyor sonra ofis binasının sekizinci kattan atladı.
22. mirzahit kérimi, (M) eski editör (emekli), Kaşgar Uygur basını; yazar
23. Mehmutjan Hoca (ümidwar), (M) Editör, „Sincan gençlik“ Günlüğü; şair
24. Ablajan siyit, (M) vice baş editörü, kıdemli editör, Kaşgar Uygur basını
25. Osman Zunun, (M) eski baş editör, kıdemli editör, Kaşgar Uygur basın, emekli
26. Abliz Ömer, (M) eski baş editör, kıdemli editör, Kaşgar Uygur basın, emekli
27. Osman Eheet (M) müzik editörü, Karluk Elektronik
28. Erkin İbrahim (peyda) yayıncı, ogen yayıncılık şirketinin CEO ‚ su.
29. Chimen ‚ gül awut, (F) Kıdemli Editör, Kaşgar Uygur yayıncılar; şair
30. Tahir Talip, (M) Kıdemli Editör, “ Kaşgar günlük,“ şair, halk figürü
31. Khalideisra ‚ il, (F) Editör, “ Sincan gazetesi,“ emekli; yazar
51. Méhrigül Tahir, (F) eğitmen, Kaşgar Anaokulu öğretmenleri eğitim okulu; Tahir Talip ‚ in kızı
52. Abdurahman Abdurehim (M) Kaşgar Uygur basını, editör
53. memetjan abliz boriyar (M), Kaşgar Uygur basın, editör, yazar
54. Memet Kunlede (M), Kaşgar Uygur basını
55. Anargul Hekim, (F), Kaşgar Uygur basını
56. Guzelnur Qasim (F), Kaşgar Uygur basını
57. Mahinur Hamut, (F) Kaşgar Uygur basını
58. Erkin Emet (M), Kaşgar Uygur Basın Başkanı
59. Emrulla Enwer (M) Kaşgar Uygur basını

ŞAİRLER, YAZARLAR VE ALİMLER

1. Perhattursun, (M) Araştırmacı, xuar halk sanat merkezi; doktora; yazar, şair
2. Abbas muniyaz, (M) profesyonel yazar, Xuar Yazarlar Derneği
3. Muhter Helil Buğra (M), şair, xuar tv istasyonu
4. İdris Nurulla, (M) bağımsız çevirmen, şair
5. Qasimjan Osman (Gazi), (M) sivil uşak, peyzawat ilçe parti komitesi propaganda bölümü; şair
6. Yasinjansadiq (choghlan) (M) yazar, Xuar Yazarlar Derneği
7. Osman Hoşur (M), yazar, Uygur Ders Kitabı ‚ nın katılımcı.
8. Memet Emet chopani, yazar, şair
9. Ibrahim Alptekin (M) poet, publisher, Artush
10. Abduqadirjüme, (M) bağımsız çevirmen, şair
11. Nezire Muhemmedsalih, (F) bağımsız yazar; adiljantuniyaz eşi; muhemmedsalihhajim kızı
12. muhemmedsalih hajim, (M) Araştırmacı, Milletlerden Araştırma Enstitüsü, Sincan Sosyal Bilim Akademisi, emekli; Kur ‚ an ‚ ı Uygur ‚ a çevirmen; dini alim ve çevirmen; 84 yaşında bir kampta öldü; baba muhemmedsalih ‚ in babası
13. Memet ‚ éliabdurehim, (M) eski dil komitesi eski başkanı, emekli
14. Tahir Abduweli, (M) Araştırmacı, xuar dil komitesi
15. Alimjan, (M) Araştırmacı, xuar dil komitesi
16. na ‚ iljanturghan, (M) Araştırmacı, xuar dil komitesi
17. Küresh Tahir, (M) Araştırmacı, Sincan Sosyal Bilimler Akademisi; Tahir Talip ‚ in oğlu
18. Abdurazaq sayım, (M) Sincan Sosyal Bilimler Akademisi Başkan Yardımcısı; kıdemli araştırmacı
19. Gheyret Abdurahman, (M) Araştırmacı, Sincan Sosyal Bilimler Akademisi; vice head, Dil Enstitüsü, Sincan Sosyal Bilimler Akademisi
20. Abduqéyum mijit, (M) Araştırmacı, etnik kültür Araştırma Enstitüsü, SincanSosyal Bilimler Akademisi
21., Almanya ‚da dini çeşitlilik çalışması için Max Planck Enstitüsü‘ nde 21. Sajidetursun, (F) doktora araştırmacısı
22. Abbas Burhan, (M) Araştırmacı, xuar eğitim bölümü; müdür yardımcısı, zamanliri city 10 ilköğretim okulu
23. Ablimit, (M) Uygur klasik edebiyatı bağımsız araştırmacı; doktora
24. Gulbahar Eziz, Writer, poet, Lwyer.
25. Adiljantuniyaz, (M) eski personel, sincan halk radyo istasyonu; şair; Nezire Muhemmedsalih ‚ in kocası
26. Dilmurat Tursun (M) Araştırmacı, zamanliri belediye eğitim bölümü,
27. Adil Rishit (M) Araştırmacı, xuar eğitim basını
28. tursunjan muhemmet marshal, web sitesi editörü, yazar

SANATÇI, AKTÖR, YÖNETMEN, ORGANİZATÖR, ŞARKICILAR

1. mekhmutjan kunlede, (M) yönetmen, sincan televizyon istasyonu
2. ekhmetjan metrozi, (M) Teknisyeni, sincan televizyon istasyonu
3. qeyum muhemmet, (M) Doçent, Sincan Sanat Enstitüsü; aktör; ev sahibi; Aynur Tash ‚ in kocası
4. Aynur Tash, (F) insanların radyo istasyonu, sağlık nedeniyle emekli oldu; qéyummuhemmet eşi
5. Erkin Tursun, (M) Editör, yönetmen, ili televizyon istasyonu
6. E ‚ ‚ ve, (M) Reis, zamanliri milletin radyo istasyonu Uygur Editör Bölümü
7. Zulpiqarköresh, (M) Editör, sincan televizyon istasyonu; şarkıcı
8. Abdurehim Heyit (M) singer
9. zulpiqar koresh (M) ev sahibi, xuar tv istasyonu
10. Reshidedawut (F) şarkıcı, xuar tiyatrosu
11. ADİ LMİJİT (M) komedyen, xuar tiyatrosu
12. Senewertursun (F) şarkıcı, xuar tiyatrosu
13. Gulshen Memettursun, Host XUAR TV station
14, ablet zeydın (M) xuar tv istasyonu, editör
15. Peride Mamut (M), singer, actor
16. Zahirshah Ablimit (M) şarkıcı
17. Ablajan Awut Ayup (M) singer

BİLGİSAYAR MÜHENDİSLERİ

1. Qeyser Abdukerim (M), bilgisayar mühendisi, şair.
2. metyasin metqurban (M) Bilkan Elektronik şirketi, CEO, bilgisayar mühendisi
3. Perhatzahir (M) Bilgisayar mühendisi
4. Abdurahmanmemetabla (M) Bilgisayar mühendisi, CEO, rawanyol elektronik şirketi.
5. Nurshat (M) grafik tasarımcısı, Karluk Elektronik şirketi
6. abletjan ismail (M), yaltapan yazılımının yaratıcısı, xuar devlet web sitesi ts ‚ nin mühendisi. Cn,
7. Sirajidin Qarluq (M), Qarluq electronic, co, ltd,
8. Amannisaqemirdin (F) muhasebeci, Karluk Elektronik,
9. Reyhangulmehmut (F) grafik tasarımcısı, Karluk Elektronik
10. Yusupehmet (M) grafik tasarımcısı, Karluk Elektronik
11. Emetjan, (M) qutlan elektronik şirketi, bilgisayar mühendisi
12. muhtar rozi, (M) Bilgisayar uzmanı; programcı
13. EKBER ESET (M) Web Sitesi Tasarımcısı, CEO, bagdax elektronik
14. 5. Dilshat Perhat (Ataman), (M) Founder, „Diyarim“ Website

FOTOĞRAFÇI

1. nijat memtimin, (M) çalışanı, Kaşgar bölge devlet bilgi ofisi; fotoğrafçı
2. mutellipjan memtimin, (M) sahibi, „Kaşgar beyaz steed fotoğraf stüdyosu“; fotoğrafçı

DİĞER

1. Ablimitablikim, (M) ma öğrenci, Şangay Sanat Enstitüsü
2. arzugül abdurehim, (F) Japonya ‚da ma‘ yı aldı
3. ABDURİSHİT İMİN (M) Xuar Tarım Bakanlığı
4. Gülbahar Éziz, (F) sivil uşak, xuar cezaevi yönetim ofisi; psikoloji danışmanı; avukat
6. Ghalip Rahman, (M) Başkan Yardımcısı, Zamanliri Belediye Mahkemesi, hakim.

Ek: Sincan ‚ ın diğer azınlık milletlerden hapsedilmiş aydınlar
1. Qabilqansadiq, (M) Editör, sincan eğitim başın; Kırgız
2. Esqerjunus, (M) Araştırmacı, Sincan Sosyal Bilimler Akademisi; Kırgız
3. Hörmetjanabdurahman (Fikret), (M) Profesör, Sincan Üniversitesi; Özbek
4. Mambetturdi, (M) Profesör, sincan normal üniversitesi; edebiyat eleştirmeni; Kırgız
5.Abdurahman Eziz (M) Writer, Ermudun, Yengisheher, Kashgar, Kyrgiz

Not: 1. Bu liste, yurt dışındaki Uygur diasporası tarafından onaylanmış olan tanınmış Uygur aydınlarından oluşuyor. Listedeki bazı kişiler Özgür Asya Radyosu (Radio Free Asya) tarafından soruşturulmuştur. ayrıca birkısım güvenilir kaynaklardan da doğrulanmıştır.

2. listeyi incelerken Çin hükümetinin Doğu Türkistan uyguladığı bilgi ablukasıda göz önünde bulundurulmuştur. burada listelenen şahıslar hakkında daha fazla bilgi derleme ve diğer gözaltına alınan aydınlar için güncel bilgiler eklenecektir.

3. Gözaltına alınan aydınların belirtilen sayı’yı büyük ölçüde aştığı biliniyor.

 

http://turkistanpress.com/page/son-2-yildir-tutuklanan-uygur-turku-aydinlar/383?fbclid=IwAR0w48tia6gkbCXEK8ARkDvKKN200gX1twMjPeEGflZ3GXW27PhrXONYlOA

List of Uyghur Intellectuals Imprisoned in China From 2016 To The Present


 

0016eca4c78f0d093b6702
Medical researchers and doctors
1. Halmurat Ghopur, (M) Former rector of Xinjiang Medical University, head of XUAR Medical Oversight Bureau, physician, PhD
2. Abbas Es’et, (M) Instructor at Xinjiang Medical University, physician, PhD
3. Nurmemet, Emet (M) Head of Uyghur Traditional Medicine Dept., Xinjiang Medical University
4. EnwerTokhti, (M) Instructor at Uyghur Traditional Medicine Dept., Xinjiang Medical University
5. AlimPettar, (M) Instructor at Xinjiang Medical University, physician, PhD
6. PerhatBekhti, (M) Vice Rector of hospital attached to Xinjiang Medical University
7. AbduqeyumTewekkul, (M) Physician, Kashgar Prefectural People’s Hospital
8. EnwerAbdukérim, (M0 Physician, Kashgar Prefectural People’s Hospital
9. HusenHesen (M) physician, Kucha Uyghur Medicine Hospital
10. EbeydullaHesen (M) physician, XUAR Uyghur Medicine Hospital
11. Tahir Hesen (M), physician, Kucha people’s hospital
12. NejibullaAblat (M) cardiologist, Kashgar NO:2 people’s Hospital.
13, DolqunTursun (M), XUAR department of preventive medical.
14. Ilham Imam (M), ENT specialist, XUAR medical University hospital
15. Gulshen Abbas (F) doctor XUAR…hospital

University instructors
1. ErkinAbdurehim (Oghuz), (M) Professor, Kashgar University, retired
2. Metréhim Haji, (M) Professor, Kashgar University
3. EnwerIsma’il, (M) Associate Professor, Kashgar University
4. EnwerQadir, (M ) Associate Professor, Kashgar University
5. Gülnaz Obul, (F) Professor, Kashgar University
6. Erkin Ömer, (M) Professor, Kashgar University, school principal
7. Mukhter Abdughopur, (M)Instructor, Kashgar University
8. Qurban Osman, (M) Instructor, Kashgar University
9. Ablajan Abduwaqi, (M) Professor, Kashgar University; chair, Mathematics Department
10. Rahile Dawut, (F) Professor, Xinjiang University; PhD
11. Arslan Abdulla, (M) Former dean, Philology Institute, Xinjiang University; Professor; Head of XUARPeople’s Government Cultural Advisors‘ Office
12. Abdukérim Rahman, (M) Professor, Xinjiang University
13. Gheyretjan Osman, (M) Professor, Xinjiang University
14. Tashpolat Téyip, (M) Professor, Xinjiang University; school principal
15. Alim Ehet, (M) Instructor, Xinjiang University; Developer of UyghurSoft software suite
16. Dilmurat Tursun, (M) Instructor, Xinjiang University
17. Batur Eysa, (M) Instructor, Xinjiang University
18. Rehim Rehmitulla, (M) Instructor, Xinjiang University
19. Erkin Imirbaqi, (M) Instructor, Xinjiang University
20. NurbiyeYadikar, (F) Instructor, Xinjiang University
21. Nebijan Hebibulla, (M) Instructor, Xinjiang University
22. Asiye Muhemmedsalih, (F) Instructor, Xinjiang University
23. Abdusalam Ablimit, (M) Instructor, Xinjiang University
24. Abdubesir Shükri, (M) Professor, Xinjiang Normal University; Dean, Philology Institute, Xinjiang Normal University
25.AbduqadirJalalidin, (M) Professor, Xinjiang Normal University; poet,
26. Jemile Saqi, (F) Instructor, Xinjiang Education Institute, PhD; wife of AbduqadirJalalidin
27. Yunus Ebeydulla , (M) Professor, Xinjiang Normal University
28. Ababekri Abdureshit, (M) Instructor, Xinjiang Normal University, PhD
29. Nur’eli Shahyaqup, (M) Instructor, Xinjiang Normal University, PhD
30. Nurmuhemmet Ömer (Uchqun), (M) Instructor, Xinjiang Normal University, PhD
31. Kamil Metréhim, (M) Chair, Pedagogical Institute, Ürümchi Vocational University; professor
32. Arzugül Tashpolat, (F) Lecturer, Xinjiang Engineering Institute; Arrested together with husband EkremTursun
33. Zulpiqar Barat (Özbash), (M) Former instructor, Xinjiang University; PhD
34. Nijat Ablimit, (M) Instructor, Kashgar University
35. Dilmurat Ghopur, (M) Vice Rector, Xinjiang University

36. Abduréhim Rahman, (M) Associate Professor, Xinjiang University; PhD; husband of Ruqiye Osman
37. Ruqiye Osman, (F) Administrator, Xinjiang University Library; wife of Abduréhim Rahman
38. Imam, the computer center of Xinjiang University.
39. Weli Barat, (M) Former dean of Xinjiang University.
40. Mutellip SidiqQahiri (M) associate professor, Kashgar University.
41. Enwer Sidiq (M), Lecturer of physics, Xinjiang Normal University
42. NijatSopi, (M) Professor, Ili Teachers College; PhD; chair, Literature Dept
43. Barat Tursunbaqi, (M) Former rector, Hotan Teachers College [Dazhuan]
44. Ablet Abdurishit (Berqi), (M) Associate Professor, Xinjiang Education Institute; PhD; poet
45. Khalmurat Eysajan, (M) Instructor, Ili Pedagogical Institute
46. Ömerjan Nuri, (M) Instructor, Hotan Teachers College [Dazhuan]
47. Azat Sultan, (M) Chair, XUAR Literature and Arts Union; Chair, Xinjiang Writers Association; Professor; Literature expert
High & middle School Teachers
1. Ablajan Memet, (M) Konisheher Number one High school.
2. Ehmetjan Jume (M), Konisheher Number one high school
3. Sajidigul Ayup (F) Konisheher Number one high school.
4. Abla Memet (M) former principal of Kucha NO:1 high school, reworded in 2017 in chemistry.
5. Niyaz Imin, (M) Former teacher, Kucha County NO:1 Middle School
6. Ekrem Islam, (M) Vice Principal, Sanji City NO:3 Middle School
7. Dilraba Kamil, (F) Instructor, Ürümchi 92 Middle School
8. Tursunjan Hézim, (M) Instructor, Aqsu 1 Middle School
9. Ablet Shemsi, (M) Instructor, Kucha County Ishkhala Village Middle School
10. AdilTursun, (M) Vice Principal, senior teacher, Kashgar Old City County 1 Middle School; National-Level Expert
11. Shahip Abdusalam (Nurbeg), (M) Instructor, KelpinCounty 1 Middle School; poet
12. Zohre Niyaz (Sayramiye), (F) Instructor, Bay County Sayram Village Middle School; poet
13. TurdiTuniyaz, (M) Former Principal, Ürümchi City Experimental Middle School
14. AlimYawa, (M) Former instructor, Peyzawat County Güllük Village Middle School; poet
15. Ilham Tahir, (M) Teacher (fired), middle school attached to Kashgar Normal University; son of Tahir Talip

Journalists, Editors and publishers
1. Ablikim Hesen, (M) Head of Uyghur Department and senior editor, Xinjiang Youth Press;
2. Yalqun Rozi, (M) Editor, Xinjiang Education Press,
3. Qadir Arslan, (M) Editor, Xinjiang Education Press
4. Mahibeder Mekhmut, (F) Editor, Xinjiang Education Press
5. Ayshem Peyzulla, (F) Editor, Xinjiang Education Press
6. Tahir Nasir, (M) Former head, former assistant head editor, Xinjiang Education Press; XUAR People’s Government education inspector
7. Wahitjan Osman, (M) Editor, Xinjiang Education Press, poet
8. Erkin Muhemmet, (M) Editor, Xinjiang Education Press
9. Ekber Sirajidin, (M) Editor, Xinjiang Education Press
10. Yasin Zilal, (M) Head editor, „Tarim“ Journal; poet
11. Abdurakhman Ebey, (M) Former chief, former senior editor, Xinjiang People’s Press
12. Ekhmetjan Mömin (Tarimi), (M) Senior editor, Xinjiang People’s Press
13. Qurban Mamut, (M) Former head editor, former senior editor, „Xinjiang Culture“ Journal
14. IlhamWeli, (M) Chair, senior editor, „Xinjiang Gazette“ Uyghur Editorial Department
15. Mirkamil Ablimit, (M) Vice Chair, senior editor, „Xinjiang Gazette“ Uyghur Editorial
Department
16. Memtimin Obul, (M) Editor, „Xinjiang Gazette“ Uyghur Editorial Department
17. Jür’et Haji, (M) Editor, „Xinjiang Gazette“ Uyghur Editorial Department
18. Erkin Tursun, (M) Editor, director, Ili Television Station
19. Abduréhim Abdulla, (M) Senior editor, Xinjiang Audiovisual Press; poet
20. Enwer Qutluq (Nezeri), (M) Editor, Xinjiang Television Station; poet
21. Qeyser Qéyum, (M) Editor in Chief, „Literary Translations“ Journal Committed suicide. Jumped off eighth floor of his office building after a police summons rather than face probable detention in the camps.
22. Mirzahit Kérimi, (M) Former editor (retired), Kashgar Uyghur Press; writer
23. Mehmutjan Khoja (Ümidwar), (M) Editor, „Xinjiang Youth“ Journal; poet
24. Ablajan Siyit, (M) Vice head editor, senior editor, Kashgar Uyghur Press
25. Osman Zunun, (M) Former head editor, senior editor, Kashgar Uyghur Press, retired
26. Abliz Ömer, (M) Former head editor, senior editor, Kashgar Uyghur Press, retired
27. Osman Ehet (M) music editor, Qarluq electronic
28. Erkin Ibrahim (peyda) (M) publisher, CEO of ogen publishing company.
29.Chimen’gül Awut, (F) Senior editor, Kashgar Uyghur Publishers; poet
30. Tahir Talip, (M) Senior editor, „Kashgar Daily,“ poet, public figure
31. KhalideIsra’il, (F) Editor, „Xinjiang Gazette,“ retired; writer
51. Méhrigül Tahir, (F) Instructor, Kashgar Preschool Teachers Training School; daughter of Tahir Talip
52. Abdurahman Abdurehim (M) Kashgar Uyghur press, editor
53. Memetjan Abliz Boriyar (M), Kashgar Uyghur Press, editor, writer
54. Memet Sidiq (M), Kashgar Uyghur Press
55. Anargul Hekim, (F), Kashgar Uyghur Press
56. Guzelnur Qasim (F), Kashgar Uyghur Press
57. Mahinur Hamut, (F) Kashgar Uyghur Press
58. Erkin Emet (M), Head of Kashgar Uyghur Press
59. Emrulla Enwer (M) Kashgar Uyghur Press

Poets, Writers and scholars
1. PerhatTursun, (M) Researcher, XUAR People’s Arts Center; PhD; writer, poet
2. Abbas Muniyaz, (M) Professional writer, XUAR Writers‘ Association
3. Muhter Helil Bughra (M), Poet, XUAR TV Station
4. Idris Nurulla, (M) Independent translator, poet
5. Qasimjan Osman (Ghazi), (M) Civil servant, Peyzawat County Party Committee Propaganda Department; poet
6. YasinJanSadiq (choghlan) (M) writer, XUAR writers association
7. Osman Hoshur (M), Writer, participant of Uyghur textbook.
8. Memet Emet chopani, Writer, poet
9. Ibrahim Alptekin (M) poet, publisher, Artush
10. AbduqadirJüme, (M) Independent translator, poet
11. Nezire Muhemmedsalih, (F) Independent writer; wife of AdiljanTuniyaz; daughter of MuhemmedsalihHajim
12. Muhemmedsalih Hajim, (M) Researcher, Nationalities Research Institute, Xinjiang Social Science Academy, retired; translator of the Quran into Uyghur; religious scholar and translator; died at age 84 in a camp; father of Nezire Muhemmedsalih
13. Memet’éliAbdurehim, (M ) Former head of XUAR Language Committee, retired
14. Tahir Abduweli, (M) Researcher, XUAR Language Committee
15. Alimjan, (M) Researcher, XUAR Language Committee
16. Na’iljanTurghan, (M) Researcher, XUAR Language Committee
17. Küresh Tahir, (M) Researcher, Xinjiang Social Sciences Academy; son of Tahir Talip
18. Abdurazaq Sayim, (M) Vice Head of Xinjiang Social Sciences Academy; senior researcher
19. Gheyret Abdurahman, (M) Researcher, Xinjiang Social Sciences Academy; Vice Head, Language Institute, Xinjiang Social Sciences Academy
20. Abduqéyum Mijit, (M) Researcher, Ethnic Culture Research Institute, Xinjiang Social Sciences Academy
21. SajideTursun, (F ) Postdoctoral researcher at Max Planck Institute for the Study of Religious Diversity in Gottingen, Germany
22. Abbas Burhan, (M) Researcher, XUAR Education Department; Vice Principal, Ürümchi City 10 Elementary School
23. Ablimit, (M) Independent researcher of Uyghur classical literature; PhD
24. Gulbahar Eziz, Writer, poet, Lwyer.
25. AdiljanTuniyaz, (M) Former staff, Xinjiang People’s Radio Station; poet; husband of Nezire Muhemmedsalih
26. Dilmurat Tursun (M) researcher, Urumchi municipal education department,
27. Adil Rishit (M) researcher, XUAR education press
28. Tursunjan Muhemmet Marshal, website editor, Writer

Actors,directors, Hosts, singers
1. Mekhmutjan Sidiq, (M) Director, Xinjiang Television Station
2. Ekhmetjan Metrozi, (M) Technician, Xinjiang Television Station
3. Qeyum Muhemmet, (M) Associate Professor, Xinjiang Art Institute; actor; host ; husband of Aynur Tash
4. Aynur Tash, (F) Ürümchi People’s Radio Station, retired for health reasons; wife of QéyumMuhemmet
5. Erkin Tursun, (M) Editor, director, Ili Television Station
6. Es’et Éziz, (M) Chief, Ürümchi People’s Radio Station Uyghur Editorial Department
7. ZulpiqarKöresh, (M) Editor, Xinjiang Television Station; singer
8. Abdurehim Heyit (M) singer
9. Zulpiqar Koresh (M) host, XUAR TV station
10. ReshideDawut (F) singer, XUAR theater
11. Adi lMijit (M) comedian, XUAR Theater
12. SenewerTursun (F) singer, XUAR theater
13. Gulshen Memettursun, Host XUAR TV station
14, Ablet Zeydin (M) XUAR TV station, editor
15. Peride Mamut (M), singer, actor
16. Zahirshah Ablimit (M) singer
17. Ablajan Awut Ayup (M) singer

Computer engineers
1. Qeyser Abdukerim (M), computer engineer, poet.
2. Metyasin Metqurban (M) Bilkan electronic company, CEO, computer engineer
3. PerhatZahir (M) computer engineer
4. AbdurahmanMemetabla (M) computer engineer, CEO, Rawanyol electronic company.
5. Nurshat (M) Graphic designer, Qarluq Electronic Company
6. Abletjan Ismail (M), Creator of Yaltapan software, IT engineer of XUAR Government website ts.cn,
7. Sirajidin Qarluq (M), Qarluq electronic, co, ltd,
8. AmannisaQemirdin (F) accountant, Qarluq electronic,
9. ReyhangulMehmut (F)graphic designer, Qarluq electronic
10. YusupEhmet (M) graphic designer, Qarluq electronic
11. Emetjan, (M) Qutlan Electronic Company, computer engineer
12. Mukhtar Rozi, (M) Computer expert; programmer
13. Ekber Eset (M) Website designer, CEO, Bagdax electronic
14. 5. Dilshat Perhat (Ataman), (M) Founder, „Diyarim“ Website

Photographer
1. Nijat Memtimin, (M) Employee, Kashgar Prefectural Government Information Office; photographer
2. Mutellipjan Memtimin, (M) Owner, „Kashgar White Steed Photo Studio“; photographer

Other
1. AblimitAblikim, (M) MA student, Shanghai Arts Institute
2. Arzugül Abdurehim, (F) Received MA in Japan
3. Abdurishit Imin (M) XUAR department of agriculture
4. Gülbahar Éziz, (F) Civil servant, XUAR Prison Administration Office; psychology counselor; lawyer
6. Ghalip Rahman, (M) vice chief, Urumchi municipal court, Judge.

Supplement: imprisoned intellectuals from other minority nationalities of Xinjiang
1. QabilqanSadiq, (M) Editor, Xinjiang Education Press; Kyrgyz
2. EsqerJunus, (M) Researcher, Xinjiang Social Sciences Academy; Kyrgyz
3. HörmetjanAbdurahman (Fikret), (M) Professor, Xinjiang University; Uzbek
4. MambetTurdi, (M) Professor, Xinjiang Normal University; literary critic; Kyrgyz
5.Abdurahman Eziz (M) Writer, Ermudun, Yengisheher, Kashgar, Kyrgiz

Notes:

1. This list is composed of prominent Uyghur intellectuals whose imprisonment has been confirmed by the Uyghur diaspora outside China. The imprisonment of some individuals on the list has been investigated by Radio Free Asia; the imprisonment of the other intellectuals listed here has been confirmed by other reliable sources.

2. While considerable care has been taking in compiling and checking the list, obstacles have nonetheless been considerable, given the information blockade imposed on Xinjiang (Eastern Turkistan) by the Chinese government. As a result, there may be errors in the list. We ask readers’ help in correcting any such issues, compiling further information on the individuals listed herein, and adding other detained intellectuals to the list.

3. It is clear that the number of detained intellectuals greatly exceeds the number listed here. This list—and other lists of detained individuals—will be continually revised and expanded.(Weli Ayup)

(Last up-dated on January 1st, 2019)