Yazarmen: Kurasch Umar Atahan
++++><++++
Abu Nasir Muhammed Al-Farabi 870-yili Qarahanilar Émparaturlighi hodudidiki Otrar/Farab sheheride Qarahaniylar XanJemetige mensup Dewletning yoquri derijilik bir herbi emeldar ailiside dunyagha kélgen. Al-Farabining baliliq we yashliq mezgili öz wetinide bilim élish we ilim tehsil qilish bilen ötken. Al-Farabining baliliq, ösmürlük we yashliq dewri Qarahanlar téritoriyesideki dangliq bilim yurtlirida kitap oqush we ügünish bilen ötti. Bu mezgilde Al-Farabi öz ana tili bolghan Xaqaniye/Uyghur tilida mukemmel bolghan aile, jemiyet we mektep terbiyesini aldi! Al-Farabi dewri Uyghur Qarahanilar dewliti ilim-pen, edebiyat-sennet, medeni-maarip we iqtisad tereptin güllinishke bashlighan bir waqit idi. Dewlet ilim-pen ishlirigha ehmiyet berdi we zor türkümdiki yash-ösmürlerning gheripke bérip ilim tehsil qilip, bilim élishigha we weten´ge qayitip kelgendin kéyin yaxshi yerlerde xizmet qilishigha ewzel sharayitlarni yaritip berdi. Shu qatarda Abu Nasir Muhemmed deslepte Iran‘ gha kélip paris tili ügendi, andin Iraqqa bérip Erep tili ügendi, andin Süriyege kélip ilim tehsil qildi.
Bu 40 yildin ashqan bir mezgilde sheriqning we gheripning medeniyiti heqqide güzütish we tetqiq qilish ishliri bilen meshghul boldi. Bolupmu Pelesepe, edebiyat, muzika, mentiqe, girammatikagha ayit Yunan medeniyiti bilen estayidil tonushup chiqti. Alim bu jeryanda shu dewirning ulugh alimliridin Ebu Beshir Binni Yunus, Binni Sarraj, Yuhenna Binni Heylan qatarliqlar bilen tonushti, ulardin ilim aldi, aliy mekteplerde deris ötti we hazirqi Islam pelesepisining hulini shekillendürgen özining muhim eserlirini yazdi.
Abu Nasir Muhemmed Al-Farabi 40 yildin kéyin öz wetinige qayitip din we pelesepe, mentqe, tilshunasliq, girammatika qatarliq ilimlardin ali mekteplerde deris ötti we shu dewirde „Etta Ilim Essani/Ikkinchi telimat“ atliq esirini yazdi.
Abu Nasir Muhemmed Al-Farabi 10-esirning otturlirigha kelgende yene Ottura sheriqqe qaytidin seper qilip, bilimning we alimning qedrig yétidighan Emir Seyfi El Dewle hökmaranlighidiki dewletke tewe bir sheherge yeni künimizdiki Süriyening Helep shehrige kélip resmi makanlashdi.
Bu dewirde Al-Farabining ilim dunyasidiki shan-shöhriti yiraq yéqingha pur ketkechke teklip bilen Yunanistan, Iran, Iraq, Misir we Seudi qatarliq shu dewirde ilim-pen we edebiyat-sennet güllen´gen dewletlerde teklip bilen xilmu-xil ilmiy paaliyetlerge ishtirak qildi. Abu Nasir Muhemmed Al-Farabining ijadiy hayati Yunan medeniyitini sheriqqe Sheriq medeniyitini gheripke tonutush bilen ötti. Abu Nasir Muhemmed Al-Farabi yene Uyghur, Girik, Erep we Paris pelesepesini tetqiq qilip, bu heqte 300 ge yéqin eser yézip, dunya medeniyitige zor töhpe qoshti. Al-Farabining Yazghan Eserliri Asasen Uyghurlarning Dewletchilik Pelesepesini Menbe Qilghan Bolup, Ularda Bir Medeniyetlik Millet, Bir Qanun Bilen Idare Qilinidighan Dewlet we Bir Exlaq we Pezilet Bilen Bashqurulidighan Yézilarda, Qishlaqlarda, Sheher we Qelelerde Yashaydighan Medeniyetlik Bir Xeliq Teswirlinidu! Al-Farbi Yazghan Eserliride Insanlarni Exlaqi-Peziletke, Ilim-Pen´ge we Heq-Adaletke Yitekleydu! Al-Farabining Yazghan Eserliri Asasen Uyghurlarning Dewletchilik Pelesepesini Menbe Qilghan Bolup, Bu Eserlede Bir Medeniyetlik Milletke, Bir Qanun Bilen Idare Qilinidighan Dewlet Qurushni we Bir Exlaq we Pezilet Bilen Bashqurushni, Yézilarda, Qishlaqlarda, Sheher we Qelelerde Yashaydighan Xeliqlerni Tereqqiyatqa, Güllinishke we Qudret Tépishqa Ilhamlanduridu! Abu Nasir Muhemmed Al-Farabining hayati Türkistan, Ottura Sheriq we Shimali Afriqa, Gherbi Jenubi Awropa qatarliq rayonlarning medeniyetlirini güzütish, sélishturush, tetqiq qilish we ügütish ichide ötti. Abu Nasir Muhemmed Al-Farabi 950-yili özining mol mezmunluq, tolimu ehmiyetlik we ijadiyet we muwapiqiyetke tolghan hayatini Helep bilen Demeshiq arilighidiki bir ilmi sayahet jeryanida axirlashturdi we Demeshiq sheherige depin qilindi.
Al-Farabi Sheriq medeniyiti yeni Türük-Islam dunyasi medeniyiti, jümlidin kéyinki 1000 yildin bériqi Uyghur medeniyiti heqqide toxtalghanda Büyük alimlirimizdin Ibin-Sina, Jalaliddin Rumi, Ahmet Yesiwiy, Mahmut Qeshqiri, Yüsüp Xas Hajip, Al-Harzemi, Muhammed Burhanidin Nesridin Rabghuzi we Allame Ahmet Yükneki, Büyük Edip Alshir Newayi qatarliqlarning qatarida Eng bashta pexirlik Alimimiz we Pexirlik ejdadimiz ulugh Peylasop Abu Nasir Muhammed Al-Farabi (870-950) ning hayati we eserliridiki iddiye heqqide toxtalmay ötüp ketkili bolmaydu. Abu Nasir Muhemmed Al-Farabining terjimhali, eserliri we bilim arqa körünishi, xaraktéri, dunya qarishi, bilim we qabiliyiti, senetke, edebiyat we sennetke xushtarlighi, peziliti, exlaqi jemiyet, exlaq, güzellik we istitik qarishi, eserlirining mezmuni we pelesepediki teshebbusliri jehetlerdin eqil közi bilen sep sélip qarap, semimi meydanda turup chongqur oylighanda kélip chiqishining Uyghur millitidin ikenligi asanla eqilge tashlinip turidu. Qaraxanilar dewride yashighan dunyawiy alimimiz Abu Nasir Muhammed Al-Farabi iniskilopedik bir alim bolup, uning telimati kéyinki 1000 yil ichide Dunyaning medeniyet asminini kün nuridek yorutup, sheriqni mol we rengdar Gherip medeniyiti, gheripni mol wer enggareng Uyghur medeniyiti bilen baghlap, pütkül insaniyetning jümlidin türk-islam dunyasining kelgüsi tereqqiyatimiz üchün mustehkem asas yaritip keldi.
Al-Farabi dunyagha dangliq köp qirliq alim bolup, Alim ilim-penning her xil saheliride, köpligen tebiyi pen we ijtimayi pen saheside qelem tewritip insaniyetning medeniyet tereqqiyatigha dunyagha oxshishi az uchraydighan shekilde körünerlik tesir körsütidighan köpligen nadir eserlerni yazghan. Al-Farabi tilgha élinirken uning Pelesepe, Logika, Téologiye, Matématika, Phizika we Politikadin bashqa Muzikashunasliq, Meditsina, Kosmologiye sahesidemu mol netijilerni qolgha keltürgen shexislerning biri ikenligini bilimiz. Eyni yillarda Uyghur medeniyitining bu jehetlerde alahiyde tereqqiy qilghanlighi Qaraxanilar Émparaturlighining aldi keynidiki dewirlerge ayit yazma we arxologiyelik tépilmilar we tarixtin xelqimizge bugüngiche yétip kelgen medeni we kutural miraslardin bizge ayan bolidu.
Qedimqi Uyghurlar del Al-Farabi eserlerdiki üstün dewletning, sheherleshken ahalisining, peziletlik kishilliridur! Abu Nasir Muhammed Al-Farabiydek bir alimning yétiship chiqishi üchün, bu xildiki alim we ellameler yétiship chiqishqa uyghun bolghan medeniyet jehettiki alahiyde bir xil shert we sharaitlar hazirlan´ghan bolishi lazim! Bundaq bir shert Qarahanilar dewliti, Uyghur édiqut dewliti we Uyghur Kengsu Hanlighi Qatarliq dewletlerni arqa-arqidin qurghan Uyghur millitining milliy meniwiyitide haziridi.
Dimisimu Abu Nasir Muhammed Al-Farabi eyni dewirdiki Qarahanilar xanidanlighining payitexti Qashigherge eng yéqin jughrapiye, Türki xeliqler yashaydighan Faryabta bir Uyghur aqsöngek ailiside tughulghan bolup, Uyghur jemiyiti Abu Nasir Muhammed Al-Farabidek alimning yitiship chiqishigha medenyet jehettin asas yaritip bergen bolsa, Abu Nasir Muhammed Al-Farabi we zamanida ötken Ulugh alimlar bugünki Uyghur medeniyitining shekillinishige we güllinishige mustehkem asas sélip ketken!
Uyghurlarda bugünmu Ilim-Pen we Hüner sennetning her xil shekilliri xuddi tarixning ilgirki zamanlirida güllen´gen bir sheherning bugünki muhteshem xarabisidek Tashlanduq halette mawjut bolup turmaqta. Ibin-Sina, Ahmet Yesewi, Jalaliddin Rumi, Mahmut Qashegheri, Yüsüp Xas Hajip Al-Farabi eserliridin, Bolupmu Ulugh Alim Al-Farabi eserliridin Mol we Rengdar Uyghur yazma edebiyati, Uyghur Tikiltashliri, Uyghur Tash Kitapliri, Uyghur Ming öyliri, Uyghur 12 Muqami, Uyghur milliy tibabiti, Uyghur Metbe Téxikisi, Uyghur Tijaret enenisi, Uyghur Keshtichiligi, Uyghur Arxetektur Senniti, Uyghur Heykeltirashlighi, Uyghur Qol Hünerwenchiligi, Uyghur Déhqanchilighi, Uyghur Baghwenchiligi, Uyghur Ormanchilighi, Uyghur Naxsha-usul Senniti, Uyghur Meddaliq Senniti, Uyghur Örpi-Adetliri, Uyghur Xeliq Éghiz edebiyati, Uyghur Folklori, Uyghur Meshrepliri, Uyghur Qayide-Yosunliri, Yillarning her xil pesillirige layiqlashqan Uyghur Qiyapetliri, Uyghur Bina, mehelle, Qishlaq, Sheher we Tashyol qurulushliri, Uyghur Baghwenchiiki, Uyghur Köktatchilighi, Uyghur Ot-Yashlighi bilimliri, Uyghur Tarimchilighi, Uyghur Su-Inshahatiliri, Uyghur Baghwenchiligi, Uyghur Charwichilighi, Uyghur baqmichilighi, Uyghur Qol Hünerwenchiligi, Uyghur Soda-Sétiq senniti, Uyghur Diniy Ayinlari, Uyghur Milli bayramliri, Uyghur Milli Sporliri, Uyghur Transport Eneniliri qatarliqlardin; Bir milletning muqum olturaqlashqan, sheherleshken, dewletleshken, tereqqi qilghan, güllen´gen bir milletke ayit medeniyet hadisisining ekis sadasi anglinip we yoruq sholisi közge yiraqtin tashlininip turidu!
Alim Profesor Abdushkür Memtiminning Farabi we Uning Pelesepiwiy sistemisi, atliq Uyghuristan Xeliq Neshriyati teripidin 1985-yili neshir qilin´ghan kitabigha mezmun bolghan Farabining yashighan dewri we hayati, Farabining Tebiyet Pelesepisi Telimati, Al-Farabi Pelesepe sistémisining menbeliri, Al-Farabi tebiyet pelesepisi we alem nezeriyisi, Al-Farabining Siyasiy Pelesepe telimatliri, Al-Farabining Ijtimayi Pelesepe Telimatlirining menbeliri, Al-Frabining Siyasi, ijtimayi we ghayewi telimatliri, Al-Farabining Etik we éstitik közqarashliri, Al-Farabining Pen-Medeniyet töhpiliri, Al- Farabining penler we ularning türge ayrilishi heqqidiki telimati, Al-Farabining Pelesepesi we Logika Iddiysi, Al-Farabining Tebiyetshunasliq we Muzikashunasliq heqqidiki telimatliri, Al-Farabi Peselesepe sistémisining tarixi qimmiti, Al-Farabi Pelesepe sistémisining tarixi teqdiri we Hazirqi zaman Farabishunasliq meseliliri qatarliq mawzulardin Al-Farabining qandaq bir shexsiyet ikenligini chaqmaq tizligide His qilimiz!
Abu Nasir Muhammed Al-Farbi eserliri we Al-Farabi iddiyesi Büyük Türkistan medeniyitining omurutqisi bolghan yiltizi chongqur Uyghur milliy medeniyitining parlaq semerisidur. Abu Nasir Muhammed Al-Farabi Sheriq Ilim-pen Asminining yoruq yultuzi iken, u halda Uyghur medeniyiti üchün qandaq anglamda kélidighanlighini ispatlap yürüsh artuqche hésaplinidu.Yaman yéri Al-Farabining shunche köp esiri Uyghurche emes Erep tilida saqlinip qalghan bolsimu, eshu eserler künimimizgiche yétip kelgen turuqluq, hetta qérindash milletler Al-Farabining eserlirini neshir qilghan turuqluq yene Uyghur jemiyitide Al-Farabigha ige chiqish, eserlirini Uyghurche neshir qilip, bugünimiz üchün xizmet qildurush jehette Uyghur xelqining dunyadiki hemme milletlerning aldida turmay eksinche arqisida qélishi eqil asanliqche hezim qilalaydighan bir ish emes elbette.
Biz Peylasop, Muzikant, Shair, Astérnom, Phizikichi, Matematik, Theolog, Muzka bilen kisel dawalaydighan Doxtur, Pissixolog, Tiyosof, Sufist, Mutesewup, Qanunshunas, Exlaqshunas, Siyasiyon, Sotsiyolog Al-Farabining „Mutluluğun Kazanılması – Saadet Yoli“ kitabining Türkche neshrini oqup, Yazghuchisining xuddi 1000 yillardin kéyinki ewlatliri bolghan bugünki Uyghurlarni oylap turup bu eserni yézghandekla tuyghugha kélip qalduq. Hazirghiche Al-Farabi eserlirining ana tilimizda yézilghan nusxiliri tépilmighan bolsimu, Künimizge Erep tilida yétip kelgen eserliri Gérman, English, Fransuz , Rus, Yapon, Ispan we Italiyan Tillirida, Jümlidin Üzbek, Qazaq, Azeri, Türk, Iran we yene bashqa biz toluq sanimighan Awropa tillirida neshir qilinip, qérindash we qandash milletler uningdin paydiliniwatqan bolsimu, hazirqi zaman Uyghurlarida Farabizim éngi resmi oyghanmighachqa, uning eserlirining Uyghurchda tonushturilishi we neshir qilinishida éghir meseliler saqliniwatidu.
Abu Nasir Muhammed Al-Farabining telimatida uning pelesepe séstimisi alahiyde orun tutidu. Hilimu yaxshi iniskilopedik alim, Professor Abdushkur Memtimin „Farbi we Uning Pelesepe Séstimisi“ (1985-yili 11-ayda Uyghuristan Xeliq Neshriyati Teripidin Qazaqistan Musteqil bolushtin 6 yil awal 40 yil awal neshir qilin´ghan) digen esiri yézilip, mexsus Uyghur kitapxanlarning diqqitige sunulghaniken. Kitapning neshir qilin´ghinigha 40 yil bolay dep qalghan bolsimu, xelqimizning éngida bu ulugh alimgha hazirghiche bir qiziqish qozghalmay kelgenlikige heyranbiz! Uyghuristanda millitimiz untup ketken ewladi Abu Nasir Muhammed Al-Farabi heqqidiki tunji Kitap neshir qilin´ghini intayin uzaq bolup ketti, qérindash milletler hem bashqa tillardin jahanshomul Alimning eserlirini terjime qilip, öz tillirida neshir qilip boldi! Shuningdin kéyin Abu Nasir Muhammed Al-Farabi heqqide Uyghurlarning ilmi izdinish élip barghanlighi we Al-Farabining eserliri heqqideki yat milletlerning élip barghan izdinishlirini Uyghurchigha terjime qilghanlighini, Miraj Serhendili yazghan Teklimakan neshriyati teripidin 2020-yili neshir qilin´ghan „Farabi“ digen romanning neshir qilin´ghanlighining tashayinda anglap we körüp baqmduq! Ishning téximu échinishliq we yaman teripi Al-Farabining künimizgiche yétip kelgen eserlirini hazirqi zaman Uyghur tilida neshir qilghanlighini tasadipen bolsimu körüp we anglapmu baqmiduq!
Abu Nasir Muhammed Al-Farabi eserliri Eng bashta Qanche ming yillar awalla Köchmen Charwichiliq Hayatigha xatime bérip, özining yazma edebiyat kulturini shekillendürüp, Sheherleshken we dewletleshken, dewletchilik pelesepisini shekillendürgen Uyghur medeniyitining andin Hindi Medeniyitining, Zhongguo Medeniyitining, Babilon Medeniyitining, Misir Medeniyitining we Yunan Medeniyitining Jewheridin shekillen´gechke Gheripte we Sheriqte Til Bilen Teriplep Bergüsiz derijide Pewqullade derijide Shöhret Qazan´ghan.
Abu Nasir Muhammed Al-Farabi kishining asanliqche ishengüsi kelmeydighan derijidiki eqil, qabiliyet, talant we bilim igisidur. Aldin körer peylasop Al-Farabining eserliride sirliq bir küch bolup, 1000 yillardin kéyinmu dunyada özining jelibkarliqigha esla toz qondurmay keldi! AL-Farabi yazghan 100 ligen nadir eserler hazir dunyadiki ilghar milletlerning tillirida neshir qilinip, kütüpxanilarda altundek qedirlinip saqlinip kelmekte.
Abu Nasir Muhammed Al-Farabining hayati, eserliri we iddiyssi heqqide yüzligen jilitlik kitaplarn yazsimu azliq qilidu. Biz shunga töwende az bolsimu Ulugh uyghur alimi Al-Frabining künimizgiche yétip kelgen eserliridin birqanche nemune heqqide qisqiche toxtulup ötimiz!

1. Al-Farabining „İlimlerning Salayiti“ Kitabi Heqqide
   Abu Nasir Muhammed Al-Farabning pelesepiwi telimati Büyük Türkistanda Yashaydighan Türki Xeliqlerning, Sherqi, Gherbi, Shimaliy, Jenubi Asiyaliqlarning, Ottura Sheriq we Awropaning yiltizi chongqur tebiyet we jemiyet heqqidiki qarashliridin yiltiz tartip chiqqachqa igiz ösüp, tillarda dastan bolghidek derijide, jahanning tört teripide digüdek dunyawiy shöhret qazan´ghan.
   Abu Nasir Muhammed Al-Farabi Iriqlar, milletler, Medeniyetler we Dinlar ottursidiki ziddiyetler keskinleshken, Urush, Qehetchilik we Yoqumluq késellikler yamrap ketken dewirde yashighan, Insanlarning dert-hesriti, ghem- qayghusi we arzu-armanlirini bilidighan, terbiye körgen, Qarahaniylar Xanidan ailisi hésaplinidighan mertiwilik bir memur ailiside dunyagha kelgen kishi idi. Shunga uning eserliride hakimiyet üstidiki Kishilerge xas Dewletni qandaq idare qilish, Kishilerni qandaq terbiyelesh, Qandaq qilip ilghar bir jemiyet berpa qilish teleppuzi chiqip turidu. Al-Farabi „İlimlerin Salayiti“ digen bu esernimu yiraqni körerlik bilen pilanlighan bolup, Bu eserde Autor özige nime üchün oxshimighan irqqa mensup, periqliq til, özgiche kultur, din we medeniyetler arisida ortaq bolghan qimmet qarishi we güzellik qarishi peyda qilghili bolmaydu?!,-digen sualni chöridigen halda pikir bayan qilip eshu dewirlerde qurulidighan qitelerni halqighan jahan dewletliri duch kéliwatqan türlük ziddiyetlerge chare-tedbir izdigen. Shunga bu eserde erkinlik, tinchliq, teng barawerlik, birlik, ittipaqliq, démoratiye we meniwi qérindashliq qatarliqlar asasiy téma süpitide ilgiri sürülgen.
   Insanlar bir ata we bir ananing ewlatliri turup, özlirige esirler boyi bext-sa’adet we tinchliq ata qilghan medeniyetni weyran qiliwatqan selbi amillarni qandaq qilip yoq qilip, birlik, ittipaqliq we hemkarliqni ornatqili bolidu? Iriqlar, Milletler, Medeniyet we Kulturlar Ara özgürep ketken ijabiy amillarni, küchlendürüsh üchün néme qilalaymiz? Dep sual qoyup, Peylasoplarche aldin körerlik bilen, özining salahiytige uyghun halda özige we özgilerge qarighanda ilghar bir ghaye tesewwurini otturgha chiqirip, insanning meqsidining ortaq yeni dunyada tinchliq, xushalliq, bexit we erkinlikni berpa qilish ikenligini, buni qolgha keltürüshte yenila birlik, ittipaqliq we hemkarliq yolliri heqqide izdinish medeniy xeliqlerning burchi ikenligini otturgha qoyghan. Al-Farabi yene bu eserde Xuda bu dunyadiki Insanlarning güllinishi we axiretteki bexit-saaditige kapaletlik qilidighan Dinni Diniy prinsiplar qeyit qilin´ghan samawiy kitaplarni nazil qilish arqiliq, nebi, resul we peyghemberler wastisi bilen kishilerge yetküzdi. Heqiqetlerni, Xush-Xewerlerni we Paniy hem Baqiy dunyagha ayit uchurlarni oxshimighan zaman we makanlarda, oxshimighan tillarda, oxshimighan étiqatchilar jamaiti arqiliq biz insanlargha ewetkenligini tekitlep ötti. Autor bu kitabta yene, Tebiyet, Adem, Jemiyet we Xuda heqqide singishlik nezeriyeliri arqiliq xushalliqqa érishish aldi bilen tengri-ka’inat-insan munasiwitining tebi’iy, ijabiy we köngüldikidek yughurilishining ilahiy netijisidur, dep qaridi! Al-Farabi peziletlik, adem, jemiyet we dewlet ilim-pen arqiliq wujutqa chiqidu, dep xulasilighan. Al-Farabi her türlük ilimlarning salahiytidin paydilinip, türlük ishlarni qilghili bolidighanlighini, bu ishlarning ichide medeniy jemiyet berpa qilishning asasliq orunda turidighanlighini tekitlidi. Al-Farabi yene medeniy jemiyet berpa qilishtin ibaret bu ishni ilim-pen arqiliq qandaq wujutqa chiqarghili bolidighanliqini eqilge uyghun we mentiqi yollar bilen chüshendürüp, andin bu ka’inatning néme üchün Ilahiyet/Din we puqralar ilmi yeni Siyaset / Fiqhi arqiliq yaritilghanliqi toghrisidiki so’algha ilmiy jehettin jawab izleydu. Ilahiyet / Din/ Exlaqning Objékti bolghan insanlarning saadetmen bolishi yene ademlerning qolida ikenligini, uni ishqa ashurushning tamamen mumkinchiliklirining barlighini urghu bilen otturgha qoyidu. Al-Farabi yene her ishni qilishta toghraliq, ilim we maaripning muhimlighini ispatlaydu. Buni Bashqiche qilip éytqanda, Al-Farabi insanlargha bérilgen ilimlar baghchisidiki yütüp ketken medeniyiet chighirlirini qaytidin échip, nöwette insanliq duchar bolghan so’allargha jawap bérelydighan, kirzislarni hel qilishning herxil charisini hasil qilalaydighan we uni yolgha qoyushqa tirishidighan jemiyet heqqidiki arzu-armanlirini ipadileydu! Al-Farabiyche bolghanda diniy bilim, ilim-pen we pelsepe muhimdur, diniy bilim, ilim-pen we pelsepe arqiliq pikirimzni chongqurlashturup, tesewwurimizni janlandurup, qilghili bolmaydu, dep qaralghan islahat we ijabiy netijilerni barliqqa keltürüsh mumkiniken.
   Bu menidin éytqanda, Abu Nasir Muhammed Al-Frabining Ilim-Penning Salahiyti, namliq esiri islam pelsepe tarixidiki islahat we yéngiliqqa yüzlinish heqqidiki tunji eser bolup, bundaq nadir eserler ming yildin béri kamdin kam yézildi. Al-Farabi Ilim-Penning Salahiyti digen kitabi pelesepe tarixidiki ming yildin kéyinki jemiyetke yoruqluq élip kélidighan bir telimat bolup, bu kitapning bugünki dunyawiy meselilerni hel qilishtamu ijabiy ehmiyiti intayin yoquridur! Al-Frabi bu kitapta bir tereptin ijdimayi meselilerni hel qilishqa orunsa, yene bir tereptin pelesepiwiy neziriye tetqiqatigha ichkirlep kirip, Ilim-pen, Pelesepe, Din we Hüner-Sennetlerning asasi bolghan eqliy prinsiplarni ilmiy tetqiati arqiliq tekshürep chiqip, ilim sahesidiki qiyin nuqtilarni tekshürgen we bir terep qilghan.
   Abu Nasir Muhammed Al-Farabining Nezeriyiwi we emeliy pelsepe bilen munasiwetlik penler heqqide yézilghan bu esirining eng muhim alahidiliki shuki, Din we ilahiyet penlirini Fiqhi / Siyasiy ilimleri katégoriyesi da’iriside ilmiy we exlaqiy nuqtidin jemiyetke ilmiy usulda tedbiqlap tekshüreydu. Al-Frabi Shunga bu eserde dindiki exlaq bilen siyasetning birlikini Aaristotlesning madda we Roh heqqidiki telimatliridin qaynaqlan´ghan öz dewridiki yéngi usul bolghan islahatchi piraktik/emeliy pelsepe katégoriyesige kirgüzüp bayan qildi. Al-Farabi bu meselide ejdatlirimizning eneniliridn paydilinip, métapizika bilen matériyalizimni bir altun petnusqa olturghuzup, dunya qarishmizning ikki teripini yorutup, din bilen riyalliqni muwepeqqiyerlik baghlap tamamen toghra qildi.
   Abu Nasir Muhammed Al-Frabining Ilim-Penning Salahiyti, digen esiride Xuda bilen ka’inatning, Kainat Bilen Ademning munasiwitini chüshendürgende, noqul halda téologiye we teosopiyelik telimat qatarliqlarni ishlitishtin saqlinip, nishanliq halda pelesepidiki métafizikiliq chüshendürüsh usullirini qollunup, özige xas bolghan nezeriye yaratti. Al-Frabining Ilim-Penning Salahiyti, digen esiride islami pelesepidiki eneniwiy cheklimilikler ilmiy usulda otturigha qoyulup, Islm pelesepisini til, tepekkur we logikaliq baghlinishlar jehetteki izchilliq nuqtisidin izahlidi, andin roh analizi bilen dawamlashturup, özining Alfarabizimliq pelesepiwi sistémisini berpa qildi.
   Abu Nasir Muhammed Al-Frabining Ilim-Penning Salahiyti, digen esirining tüp meqsidi Din, Siyaset we pelsepe qatarliqlarning mewjutluqini ayrim emes belki omumiy jehettin birleshtürüp tesewwur qilish we insanlarning iradisi, étiqadi we ghayisi qatarliqlarni bu sistéma arqiliq bir pütünlükte démokratiyening mentiqiliq pirinsipliri asasida öz-ar dingha we ilimgha uyghun derijide tekshileshtürüshni Ishqa Ashurushqa asas sélish idi.
2. Al-Farabining „Peziletlik Sheher Ahalisi “ Kitabi Heqqide
   Abu Nasir Muhammed Al-Frabini dunya miladiye 870-950-yilliri arisida yashighan büyük türk-islam peylasopi, dep tonuydu. Ulugh alim Al-Farabiyusning Peziletlik Sheher Ahalisi digen bu kitabining esli ismi Él-medinetul faziladur. Peziletlik Sheher Ahalisi/ Él-medinetul fazila digen bu eser yézilghanda, bu kitabtiki idiyelerning otturgha qoyulghinigha 1000 yillar bolghan bolsimu, Autor shu idiye yézilghandin kéyinki 1000 yil we bu eser yézilghandin kéyinki 1000 yilliq jemiyetni nezerde tutup, ilgirki pelesepiwiy nezeriyelerni shu dewirning riyallighi bilen birleshtürüp, bu qarashni yene 1000 yildin kéyinki kélichekni nezerde tutup pelesepe jehettiki milliy alahiydilikimz asasida pishshiqlap chiqip bizge uyghun kélidighan bir derijide bizge miras qaldurghan. Gerche Peziletlik Sheher Ahalisi digen bu eser idiye jehetin qedimqi Yunan pelesepisige baghlansimu, del Soqratis, Aristotil we platon qatarliqlar shu dewirde otturgha qoyghan ghayiwi dewlet heqqide otturghs qoyghan idiyening del özi emestur.
   Abu Nasir Muhammed Al-Farabi kilassik Yunan pelsepisini, bolupmu qedimqi Yunanliqlarning dewletchilik pelsepisini, öz dewrining islamiy pelesepisi bilen maslashturushqa köp küch chiqarghan, gherip bilen sheriqning arisidiki 1000 yilliq köngül rishtisini baghlighan Insanperwer, Meripetperwer we Tereqqiperwer Telimatlarning yeni Pelesepe Dunyasidiki Internationalizimliq Pikirlerning tunji Atisidur.
   Abu Nasir Muhammed Al-Farabi Sokrates, Aplaton we Aristotiles qatarliqlarning dewletchilik pelsepisini Sheriqtiki musulman xeliqlerning hakimiyet ishiri we bu meqsette tereqqiy qildurulghan sistémigha maslashturush meqsidide bir ömür küresh qildi. Gheripning pelesepesi we dewletchilik endizisi bilen yarishish, we Sheriqning dewletchilik pelesepisi we hakimiyet chüshenchisini Gheripning dewletchilik pelesepisi we Hakimiyet chüshenchisi bilen yarashturush yarashturush Al-Farabining eserliridiki merkizi iddiye bolup, bu jehete ijtimayi meseliler ademler teripidin qéliplashturulghan dini meselilerning üstige qoyulghan boup, pikir dunyasida islahatchiliq, yéngiliq yaritish we inqlap xaraktérliq özgürüsh shekillendürüsh jehette bashqa herqandaq peylasoplarning telimatlirigha qarighanda küchlük ijabiyliqqa igedur! Shunga Al-Farabining pelesepe tarixida az körülidghan bu Telimatigha ayit bolghan tirishchanliqi netijiside uningdin kéyin gherip we sheriqte barliqqa kelgen téologiyelik idiyiler areqiliq kéyinki dewirlerde barliqqa kelgen Dinshunaslar, peylasoplargha we Siyasiyonlargha chongqur tesir körsetti.
   Abu Nasir Muhammed Al-Frabining dewletchilik iddiysi bolupmu Peziletlik sheher ahalisi heqqidiki Otopiyesi Gheripte Edebiy Oyghunush herkitining we Sheriqte Edebiy Güllinish Herkitining hem alewlinishige sewepchi boldi. Buningdin körüwélishqa boliduki, Al-Farabi pelesepisidiki Farabizimchiliq telimatidiki peziletlik jemiyet berpa qilishning asasliq idiyisi, gheripte jemiyetni tereqqiy qilidurushning qélipi qilip layihilenip 19-Esirdin kéyin barliqqa kelgen jumhuriyetchilik sistémisini shekillendürdi. Farabizim Aplatonizimdin köklep chiqqan Yéngi Aristotilizimning dawami bolup, ghayiwi dölet, medeniy sheher we peziletlik garajdanlar Sokrates we Aplatonning döletchili we qanunshunasliqqa ayit bayanlarda tilgha alghan dölet otopiyesi chüshenchisining 1000 yildin kéyinki dawami hésaplinidu. Xulase qilghanda Peziletlik Sheher Ahalisi/ Él-medinetul fazila digen bu eserde nimela bolmisun, peylasop Al-Farbining Birinchi bashliq we Imam dep teswirligen dewlet rehbirige bergen tebiri we wezipisini nezerde tutqanda, shundaq bir jawapqa ige bolghili boliduki, bu islam dinidiki imamlarghila emes , belki Türkiy xeliqlerning jümlidin Uyghurlarning hakimiyet chüshenchisidiki Tengriqut we Xaqanlarning alahidilikini köz aldimizda birmu-bir ekis ettüridu. Al-Frabining kélip chiqishi qedimiy medeniyetlik xeliqlerdin Sak, Tochar, Hun, Köktürk we Uyghur dep qaralghan xeliqlerge tayanghachqa, Uning eserliridiki dewletchilik idiysige Eng Awal Öz Ejdatlirining, andin qalsa Gherip dunyasining, Uzaq Sheriqning we Ottura Sheriqning dewletchilik iddiysining jewherliri mujessemlen´gen. Al-Fara eserliride bizge dewletning muqeddesligi, dewlet ishlirida adil we heqqaniy bolush, bigunah awamni dewletke, dewletni gunahsiz awamgha zit qilip, qoymasliq, dewlet rehbirige imamgha iqtida qilip namaz oqughandek yashash eqidisini tekitleydu. Dewletning atisi xelqini we wetinini söyüdighan öz xelqige adil, merhemetlik, yatlargha qebih we rehimiz adem bolup, diniy eqidini hakimiyetchiliktinmu üstün qoyidighan we jamaetchilik tüzümini dewlet qanunidinmu üstün qoyidighan héchqandaq ipade yoq. Dunyadiki hichqandaq bir hakimiyiet sistimisida Yéngi Aristotilizim yeni Uyghur medeniyetining munbet tupriqida ösöü yitilgen Frabizimning tesirige uchrimighan birmu dewlet yoq! Al-Frabining bu eserideki dewletchilikni asas qilghan bir yürüsh köz qarashliri, bolupmu medeniy dewlet, peziletlik sheher ahalisi iddiysi pütün dunyagha her xil yollar bilen tarqilip, kéyinki peylasoplar we siyasiyonlargha küchlük tesir körsetken, dep qaraymiz.
3. Al-Farabining „Kitabul Burhan“ Kitabi Heqqide
   Abu Nasir Muhammed Al-Farabi Ilim-Penning köpligen tallirigha munasiwetlik témilarda qelem tewretken Eniskolopidik alimlirimizning biridur! „Kitabul Burhan“ Alimning Pelesepediki asasliq témisi Tengri, Adem, Étiqat, Exlaq, Qanun we Muzika heqqidiki nadir eserdur! Kitabul burhan Abu Nasir Muhammed Al-Farabi ning Eshu témigha béghishlan´ghan tesiri zor yene bir parche esiridur! Kitabul burhan Al-Farabining pelesepe dunyasigha biwaste chétilidighan wekilxaraktirgha ige eserlerning biridur! Al-Farbi Tengrizim, Buddizim, Manihaizim, Judezim, Kiristianizim we Islamizimdin Ibaret diniy telimatlarning tesirige uchrighan bir peylasop bolup, uning pelesepesi Bu dinlarning pelesepisini hul téshi qilghan halda shekilln´gen. Al-Farabining Kitabul Burhan digen esiri yoqarqi pikirimizning delili bolup, uningdin Ulugh Alim, Türkistan xelqining munewer ewladi Al-Farabi Insaniyet pelesepe tarixida bolupmu Türük-Islam kultural eneniside asasi rol oynighan Pelesepesining köp xil dinlarning pelesepisidin yughurulup chiqqanlighini körüwalalaymiz. Ulugh Alim Al-Farabi Gherip we Sheriqqe Alaqidar Logika, pelesepe we Theosopining hemme saheliride dégüdek isil we ijadiy mehsulatlarni ishlepchiqirip, dunya medeniyitige özgiche töhpe qoshqan ulugh peylasoplarning biridur. Al-Farabining bizgiche yétip kelgen eserliri 100 din ashidu. Bu eserlerning köpchiligi Azraq edebiy ijadiyiti we Muzika tetqiqatini hésapqa almighanda asasen digüdek Pelesepe, Siyaset we logika heqqide yézilghan bolup, Türük-islam dunyasidiki Gherip medeniyiti, dunya pelesepesi we logika tetqiqatining muqeddimisini achqan. Al-Farabining Ijadiyet jeryanidiki eng chong muweppeqiyiti logika saheside namayan bolghan bolup, Logika tetqiqatidiki shan-shöhritige asasen uinggha Aristotilestin kéyinki Ikkinchi oqutquchi yeni Muallimi Sani, dep pexirlik nam bérilgen. Dunya tarixida bundaq misallarni aldirap tapqili bolmaydu!
   Al-Farabi Pelsepe qurulush jeryanida toghra we éniq uchur bilen teminleydighan we köngüldikidek pelsepe usulini shekillendüridighan Birinchi ustaz Aristotlestin miras qalghan namayende xaraktérlik pen silogizimning tereqqiyatigha mohim töhpelerni qoshti. Al-Farabi his, tuyghu, pikir, iddiye we telimatning pelesepe arqiliq otturgha qoyilidighanlighini, Dunyadiki pelesepiwi özgürüshlerning logoka ilmi arqiliq shekillinidighanlighini sherhiylep chüshendürdi. Al-Farabi yene pelesepedeki yoqarqi munasiwetlerni belgüleydighan Silogizim ilimining mezmunlirini Insaniyet qurup chiqishni arzu qilidighan medeniy dewlet, peziletlik ahale we exlaghliq jemiyettiki ijtima’iy tertip asasidaki dunyaqarashlirini izahlap, Silogizimdin paydilinip, insanning tepekkur qudiritini namayan qilish iddiysini otturigha qoydi. Al-Firabining Kitabul Burhan yeni türükche ikkinchi analiz dep atilidighan bu esiri uning épizimologiyesiningla emes , belki métafizikini asas qilghan exlaq we siyasiy pelsepisining yiltizi bolghan Farbi nezeriyisini mulahize qilghan burhan nezeriyisi bolup, Farabi pelesepiside Burhan nezeriyisi Girammatika, Logika, Tilshunasliq we Pelesepe penlirige chétilidighan bir nezeriye bolup,- Hetta shundaq déyishke boliduki-Al-Farabining pütkül pelsepe dunyasi we pelsepe telimatining yiltizi bu nezeriyedin teshkil tapqandur.
4. Al-Farabining „Idial Topluq: El-Medinetul Fazila“ Kitabi Heqqide
   Idial Topluq:El-Medinetul Fazila digen bu eser arqiliq Al-Frabi özining insaniyet medeniyet ghezinisidiki en´güshter hésaplinidighan qedimqi Yunan pelesepe enenisi xususiyitidiki özi yéngidin berpa qilghan Türük-islam pelsepisining eng yirik namayendillirining biri ikenligini ispatlap, özidin kéyin kelidighan peylasoplargha pelesepe tarixidin köpligen uchurlarni élip kélip, özining emeliy ijadiyiti arqiliq örnek körsütüp, asiya xeliqlirining yene 1000 yildin kéyinki pelesepe tereqqiyati yoligha yoruq chüshürüp berdi! Al-Frabi Sokrates, Aplaton we Aristotillarning qatarida özliridin kéyin kélidighan Ibni Sina, Yüsüp Has Hajip, Ahmet Yesiwi, Jalaliddin Rumi, Ahmet Yükneki, Biruni we ibni tufeyl qatarliq dunyawiy peylasop we mutepekkurlargha nahayiti keng dayirilik we chongqur tesir körsetti. Al-Farabi gerche yoquri tebiqedin kélip chiqqan bolsimu, yene Tarixta ötken ulugh shexislerge oxshash hayatini adettiki awam we emgekchi xeliqlerning heq-hoquq we bexit-saaditi üchün serip qildi. Al-Farabi ejdatlirimizdin kelgen qanche ming yilliq medeniyetning jarchisi, ailiwi we milli medeniyetning warisliq qilghuchisi we qurghuchisi, milliy pelesepimizning eneniwiy pirinsiplirining teshebbuschisi we dunya tarixida az körülidighan 500 hetta 1000 yillarni awal körgen we insaniyetning ortaq bexit-saaditi üchün bir ömür yürek qénini serip qilghan peylasoplarning eng muhim we asasliq wekillirining biridur! Al-Farabining ijadiyetliridin qarighanda ini puqralar hoquqini qoghdash siyasetshunaslighining asaschisi dep teriplisekmu bolidu. Al-Farabi Pelesepe Tasrixi, Pelesepe Nezeriyisi, Pelesepe Yéziqchiliqi, Pelesepe Logikisi, Pelesepe Tilshunaslighi, Pelesepe we Siyaset Istitikisi qatarliq sahelerde öchmes iz qaldurghan Aristotlestin kéyinki ikkinchi ustaz diyishke eng sherti toshidighan, shundaq dep atashqa tolimu mas kélidighan bir shexsiyettur. Al-Farabining pelesepe sistémisini, pelesepeshunasliqqa ayit telimatlirini, bolupmu uning ghayiwi dewlet, medeniy sheher, peziletlik sheherlikler heqqidiki siyasiy nezeriyisi qatarliqlarni imkanqeder chongqur we keng da’iride tetqiq qilishimiz lazim. Al-Frabining Pelesepe Sistémisi xuddi bir mektep bolup, melum jehettin xelqaraliq chong din´gha oxshash unwérsal tesirge ige bibolup, Bu séstima xuddi telimatlar, iddiyeler, dunyaqarashlar we pikirler déngizidur!
   Biz Uyghurlar tarixtin béri Al-Frabi, Yüsüp Xas Hajip, Jalaliddin Rumi, Ahmet Yesewi Hezretliri qatarliqlarning Pelesepe Sistémisidin paydilinip kelduq! Biz Uyghurlar tarixtin béri Al-Frabining Pelesepe Sistémisidin qachan uzaqliship ketsek shu chaghda hakimiyitimizdin, heq-hoquqlirimizdin, Erkinlik we Hüriyitimzdin mehrum qalduq. Biz Uyghurlar tarixtin bériqidek Al-Frabining Pelesepe Sistémisidin Paydilinip, özimizning mawjutlighimizni qoghdap, medeniyitimizni tereqqi qildurup, mehkumluqtin qurtulayli disek, elbette uning sistemisidin bizni toghra yolgha bashlaydighan bir yol bugünmu yene chiqidu!
   Bugünki bizning tiragédiyemiz medeniyet xezinimizdiki en´güshterlerdin yaxshi paydilinalmasliqtur! Idial Topluq: El-Medinetul Fazila qatarliq eserlerdin körünüp turuptiki Al-Frabining Pelesepe Sistémisi Milliy medeniyitmizning muhim terkiwi qismidur. Biz herqandaq bir sharayitta milliy mawjutlughimizni qoghdash, milliy maaripimizni güllendürüsh we Milletni küchlendürüsh we medeniyitimizni tereqqiy qildurushta eng awal özimizning ejdatlirining bizge qaldurghan medeniy miraslirigha bash urushimiz, andin qérindash andin qandash milletlerning medeniyet ghezinisidin derdimizge derman izdishimiz lazimlighini biliwalalaymiz! Al-Farabi bir milletni qandaq yitishtürush heqqide, Bir Milletning qandaq bolishi Heqqide, Bir Jemiyetni qandaq berpa qilish heqqide, Bir dewletni qandaq qoghdash we idare qilish heqqide özining Idial Topluq: El-Medinetul Fazila digen esiride 1000 yildimu waqti ötmeydighan altundek iddiylirini bizge miras qilip qoyghan.
   Idial Topluq: El-Medinetul Fazila Al-Farabining eng muhim eserlirining biri dep qaralghan bu eserde otturigha qoyghan köz qarashlarning menbesi eneniwiy pelesepimizni menbe qilghan bolup, rohiyitimizdiki kiselliklerning sewebini toluq éniqlap, ularning dawasini ejdatlirimizning telimatlirini tetqiq qilip éniqlap chiqish bizge chüshken wezipedur!
5. Al-Farabining „Katégoriyiler we nutuqlar kitabbu’ul-mekulat we kitabbul-xatabé“ Kitabi Heqqide
   Al-Farabi Türk-Islam dunyasidiki logika ilmigha eng ehmiyet bergen peylasoplarimizning biridur. Ulugh Alim Al-Farabiyning „Katégoriyiler we nutuqlar“; „Kitabbu’ul-mekulat we kitabbul-xatabé“ digen eserliri arqiliq shu dewirdiki medeniyitimizni, bolupmu pelesepe we logika ilmimizning tereqqiyatini chüshünüp, bugünki riyallighimiz üchün xizmet qilduralaymiz.
   Peylasop Al-Farabi pelsepe sahesidikige oxshash halda logika tetqiqati we edebiy-ijadiyet saheside özige xas bolghan pelsepiwiy telimat, yéziqchiliq uslubi we bugüngiche tesirini yoqatmighan pelesepiwi éqim yaratti. Bu ehwalni pelesepe tarixida uningdin ilgiri ötken yunan peylasopi Sokrates, Aplaton we Aristotil Shundaqla Özining yirik warisliridin hésaplinidighan Ibin-Sina/Awisénna, Yüsüp Xas Hajip we Ibni Rushdning oxshash sahediki ijadi eserliri bilen sélishturghanda téximu yaxshi chüshiniwalalaymiz. Al-Farabi Aristotiles öz eserleride ipadiligen iddiyelerni téximu béyitti we tereqqi qildurdi. Al-Farbi Yunan peylasoplirini ulardin 1000 yillar kéyin ottura we gherbi asiyagha tonushturup, ularning iddiyesi we telimatlirini sehipiler boyinche Türük-Islam dunyasining emeliyitige tedbiqlap, Özining pelesepiwiy telimati we nezeriyisini sheriq we gherip pelesepeliri asasida qayta qurup chiqti. Bu hadisini Uning Eserliridin körüwalalaymiz. Al-Farabi nutuq heqqideki bayanlirida Aristotiles otturigha qoyghan nutuq nezeriyisini Uyghur pelesepe enenisige maslashturghan halda qisqa, méghizliq we ixcham shekilde bayan qildi. Al-Frabi Yunan Peylasopliridin Sokrates, Aplaton we Aristotil otturigha qoyghan birqatar nezeriyilerni Türk-Islam dunyasigha özleshtürdi we Ularning öz aldigha yaratqan yekke nezeriyelirini, Uyghur medeniyet enenisige boysundurghann halda shu dewirning tarixi shara’itigha layiqlashturup qayta hayati küchke ige qildi. Al-Farbining bu „Katégoriyiler we nutuqlar“; „Kitabbu’ul-mekulat we kitabbul-xatabé“ digen eserlirining Uyghurchesi téxiche neshir qilinmighan bolsimu, bu eserler bilen Türükche neshri arqiliq tonushup chiqqili bolidu. Bu Eserler Al-Farabining logikisi we pelsepesini chüshinishte bizge birinchi qol matériyal bolup, biz bu eserler arqiliq Uyghur medeniyitining dunyawi shan-shöhritini namayande qilalaymiz. Xulasilighanda Biz Al-Farabining logikaliq we pelsepewiy telimatliridin bügünki Uyghur jemiyitini qayta qurush we tereqqiy qildurush üchün intayin muhim purset we yip uchlirigha ige bolalaymiz!
6. Al-Farabining „Adabu’l-Mulükiye We Axlaqu’l-Ixitiyariye“ Kitabi Heqqide
   „Adabu’l-Mulükiye We Axlaqu’l-Ixitiyariye“ Al-Farabining siyasiy pelesepisige telulluq eserlirning biri bolup, buningda dewlet bashqurush, jemiyetni idare qilishta emel qilishqa ayit güzellik qarishi we qimmet qarishi qatarliqlar muhakime we mulahize qilin´ghan.
   Al-Farabi yunan peylasopi Aplaton pelesepisidin élip, Awal Türükchileshtürüp andin Islamlashturup bizgiche yetküzgen dep qaralghan iddiylerdin terkip tapqan bu eserni oqughan adem Uyghur pelesepisining gherip Pelesepisi bilen neqeder yéqin munasiwette bolghsnlighini körüwalalaydu.
   Al-Farabining shu dewirge ayit eqil-paraseti bilen yézilghan bu esiride Aplaton we Al-Farabidin ibaret ikki peylasopning „Adem bashqurush we dewletni idare qilish seniti“ heqqidiki oy-pikirlirini chüshüniwalghili bolidu. Al-Farabi Gerche bu „Adabu’l-Mulükiye We Axlaqu’l-Ixitiyariye“ digen eserni nechche esir ilgiri yézilghan bolsimu, bügünki künde yenila hayati küchke ige bolup, bashqa milletlerning dewletchiilik ishliri üchün pahal xizmet qiliwatidu! Chünki Pelesepe we Logikagha ayit bilimler herqanche kona bolsimu, u insaniyetning ortaq eqil-parasetining namayendisi bolghachqa, paydilinish qimmiti hergiz özgermeydu.
   Kilassik medeniyetlerge ayit nadir eserler bolupmu ulardiki Siyasiy we qanun penlirige ayit mezmunlar, bu sahede tetqiqat élip baridighanlarni, Oy-xiyal we tepekkur arqiliq ilim-penning yip-yéngi seyipillirige yiteklep mangidu! Kilassik eserlerdin peyda bolghan yéngi chüshenche we telimatlar her yili yéngi chéchek achidighan we méwe béridighan
   derexning yéngi notisi we shaxlirigha oxshash peyda bolup, insaniyet jemiyitining tereqqiyati üchün türtkilik rol oynaydu.
   Al-Farabining eserliri yene dewlet erkanliri, alimlar, siyasetchiler we awam-puxralargha özlirining kimligini tonitidu. Bu eserler uningdin bashqa eser autorliri bashtin kechürgen ijtimayi pakitlar we tejiribe-sawaqlarni xulasilighan jümliler biz oqurmenlerge qandaq qilip téximu piship yétilish heqqide eqil ügütidu we qandaq qilip yaxshi bashqurghuchi, qandaq qilip yaxshi bashqurulghuchu we qandaq qilip bashqurghuchi we bashqurulghuchi ottursida yaxshi bir elchi bolalaydighanlighimiz toghrisida bezi aktip körsetmiler bilen teminledu.
   Biz Uyghuristanliqlar tarixtin béri Pelesepe we Logika penlirige ehmiyet bérip kelgen xeliqlwerbiz! Shunga tariximizda Al-Farabi, Bruni, Ibin-Sina, Ahmet Yesiwiy, Jalaliddin Rumi, Ahmet Yesiwi we Yüsüp Xas Hajiptek peylasoplar izchil halda chiqip turghan.
   Biz tariximizgha qaraydighan bolsaq Uyghur xelqining Insaniyet jemiyitining özgirishi, medeniyetning tereqqiyati we milliy hayatimzdiki barliq ijabiy we selbiy hadisilerge Pelesepe, Théologiye, Étika, Edebiyat, Sennet, Logika we Siyasetshunasliq arqiliq uyghun pikriy jehettin yol tapqanlighini özimizning eqil közi arqiliq köreleymiz!
   Dunya Kirzis ichide turiwatidu. Uyghuristan xelqi tarixta körülmigen xirisqa duchar boldi. Bugün dunyada uchur we téxnologiyeni asas qilghan hayatliq uslubining tereqqiyatigha xelqimiz kona bilimler we diniy étiqat métodlir bilen chara tapalmaydighan weziyetke duch keldi. Uyghurlar béshigha kelgen qara künlerning qandaq derijide özi üchün paydisiz ikenlikige qarimay, milliy mawjutlighini qandaq qilip qoghdap qélish heqqide eneniwiy medeeniyiti we bugünki dunya medeniyitidin paydilinip, pelesepiwiy, siyasiy we iqtisadiy meselilerni hel qilishning chare-tedbirlirini tépip chiqishi lazim!
   Uyghur xelqi bir tereptin musemlikidin, bir tereptin assimilatsiyedin, yene bir tereptin érqiqirghinchiliqtin, yene bir tereptin Kultural qirghinchilqtin özini mudapiye qilsh üchün shexsiy, aile, jemet we kolliktip jehette küchlük riqabet ichide qaldi.
   Uyghuristan xelqi Kündilik hayatta jiddiy éhtiyaj sewebidin özini, ailisini, jemetini, millitini qoghdap qélish üchün janliqlarda tebiy bar bolghan rohiy, zéhniy we eqliy énirgiyeni ishqa salimen, deydiken milliy medeniyet xezinimizdin paydiliq engüshterlerni izdep tépishi, bu ghayini ishqa ashurushta Al-Farabi qatarliq büyük ejdatlirimizning kishlik hayat, aile, jemet, millet we dewlet heqqidiki insaniyet ortaq köngül bölidighan meselilirige ahit telimatlirigha diqqitini yighip, özi, ailisi, jemeti, jemiyiti we muhiti heqqide bolupmu millitining teqdiri heqqide chongqur oylinishi lazim!
7. Al-Farabining „Tékistler Kitabi yeni Kitabul Huruf“ Kitabi Heqqide
   Büyük Türk-Islam peylasopi Al-Farabining „Xetler Kitabi“ (Kitâbu’l-Hurûf) namliq bu esiri Yunan peylasopi Aristotilesning métafizikiliq pesepesining tesiri asasida yézilip, yorughluqqa chiqqan bolup, eserning bir yiltizi qedimqi uyghur medenyitige, yene bir yiltizi Yunan pelesepisige tutashqan. Al-Farabining pelesepiwi telimati dunya pelesepe tarixida muhim orunni igileydu. Peylasop Al-Farabining eserliri we eserliride algha sürülgen oy-pikirliri teripidin chongqur oylan´ghanda, uni chüshinish we uning pelesepe tariximizdiki nopuzini békitishte qiyinchiliq we mesile barliqi bilen alahide közge körün’gen téma bu eserning tékistning Aristotilestin biwaste kelgenligi yaki Al-Farabining esiri ikenligi heqqidiki téma bolup, bu eserni Türükche neshirge hazirlighan Farabishunaslar eserni Aristotlesning emes belki Al-Farabining esiri, dep höküm qiliship, eser heqqidiki talash tartish we shühbilerni bir terepke qayrip turup, eserni ishench bilen „Al-Farabi métafizikisi“ digen nam bilenmu tilgha élin´ghan. Qandaqla bolmisun, Al-Farabining „Tékistler Kitabi yeni Kitabul Huruf“ kitabning Aristotilning métafizikisigha ayit esirige pütünley oxshash qurulma we mezmun´gha ige dep qarsh hichqandaq bir emeliy pakit arqiliq delillenmigen!
   Qolimizgha hazirghiche yitip kelgen „Tékistler Kitabi yeni Kitabul Huruf“ kitabida, Ulugh alim, peylasop Al-Farabi özining özgiche uslubi rushen körünüp turidu. Ulugh alim Al-Farabi Bu „Tékistler Kitabi yeni Kitabul Huruf“ Esiridiki logika we métafizika bilen munasiwetlik mesililer qismen Aristotles eserlirining alahiydilikige ige bolghan bolsimu,-Bundaq bir hadisining bolishi ilgiri yashighan alimlar bilen kéyin yashighan alimlarning ijadiyet hayatidaki bir-birining iddiysige warisliq qilishqa munasiwetlik bolghan normal hadise- Eserdiki til bilen logika, jemiyet we hakimiyet, pelsepe bilen dewlet otturisidiki munasiwet qatarliq nurghun ilmiy meselilerni Autor özining eneniwiy pelesepiwi qarishi we qimmet qarashliri bilen ijabiy we ijadiy jehetlerdin bir terep qilidu.
   „Tékistler Kitabi yeni Kitabul Huruf“ namliq bu eser logikiliq we Antologiyilik tetqiqat meqsetide misal keltürülgen türlük sehipilerni sözmu söz, jümlimu jümle we abzasmu abzas tekshürüsh bilen bashlinidu, andin bu türlük hadisilerning bashqa tillarning we medediyetlerning kontékisinda we her xil tillarda qandaq ipadilinidighanliqini chüshendürüp, bu ilmiy hadisilerning medeniyet, til, logika we Antologiyelik hadisiler keltürüp chiqarghan parallil türlerning barliq cheklimiliridin halqip, pütkül insanlargha ortaq shekilde omumlashqanliqini tekitleydu.
   Al-Farabi uningdin bashqa „Tékistler Kitabi yeni Kitabul Huruf“, eserde bu türlerni yeni ilmiy hadisilerdiki medeniyet, til, logika we Antologiyelik hadisiler keltürüp chiqarghan parallil türlerining barliq cheklimiliridin ghelbilik halqip ötüp, pütkül insanlargha ortaq shekilde omumlashqanliqini,bir-birlep chongqurlap tekshürülüp, „madda“ , „tasadipiy“ , „nerse“ we „mewjutluq“ qatarliq métafizikiliq we logikiliq uqumlarnimu Türük pelesepesi we Yunan pelesepisini yughurup chüshendürüp, pelesepe tereqqiyatimizning kéyinki tereqqiyatini mustehhem asas bilen teminlgen. Téximu muhimi , Al-Farabi özining„Tékistler Kitabi yeni Kitabul Huruf“, eseride özining pelesepide yaratqan telimati, uslup métodigha asasen özgiche bolghan ijadiyet usulini qollunup, Al-Farabiyche métafizikadin logika , Al-Farabiche Logikadin Tilshunasliqqa, Al-Farabiche Girammatikadin Jemiyetshunasliqqa, Jemyetshunasliqtin siyaset ilimigiche, Siyasetshunasliqtin dewletchilikkkiche bolghan nurghun ilmiy meseliler heqqide Al-Farbiche öz köz qarashlarni bir-Bir birlep ilmiy halda insanlargha teqdim qilghan.
8. Al-Farabining „Fusulün Müntezea yeni Tallanghan bablar“ Kitabi Heqqide
   „Fusulün Müntezea yeni Tallanghan bablar“ digen eser Al-Farabining bizgiche yétip kelgen yene bir esiridur. Pelesepe medeniy milletlerning qanunidur. Insanlar yüksek deijide medeniyetleshkende qanun we diniy emir-meruplar küchtin qélip, jemiyetni étika we pelesepe idare qilidu!
   Pelesepini Insan pelsepisi, Ammiwi pelsepe yaki puqrawi ilim disimu bolidu. Chünki Insaniyet medeniyiti tereqqi qilghanche pelesepedemu yéngi yéngi shaxlar peyda bolup tereqqi qildi we Pelesepesiz Yashighili qettiy bolmaydighan bolup ketti. Pelesepe insanlarning xudadin, hakimiyettin, özining xeterlik Ego/Nefsidin we özidin küchlük bolghan sheyi we hadisilerdin özini qoghdishi we Xudani, Öz hakimiyitini, Kolliktip küch-qudiritini rezil küchlerdin we zalimlardin qoghdishi üchün yaritilghan ilahiy qanundur!
   „Fusulün Müntezea yeni Tallanghan bablar“, atliq bu eser yenila Al-Farabiyning bashqa eserlirige oxshshla özining ixtiyari qelem tewretken bashqa eserliridiki asasliq témilarni öz ichige alidu.Bu „Fusulün Müntezea yeni Tallanghan bablar„ namliq eserde Al-Farabi eserliridiki kona téma yeni dewletchilik, logika, Til, exlaq we siyasiy penler Al-Farabining asasliq qiziqidighan mezmunlar asasliq tetqiq qilin´ghan. „Fusûlün Müntezea, Yeni Tallanghan Bablar“, ilgiri „Fusulü’l-Medenî“ depmu Türükche élan qilinghaniken. Al-Farabining peylasoplargha xas salahiyette köngül bölüdighini Dewlet, Hakimiyet we Jemiyet bolup, weten we Milletsiz bu üch nerse özligidin mawjut bolup turalmaydu! Bu eser Uyghur dewletchilik iddiyside teng barawerlik, démokratiye, erkinlik we hüriyettin ibaret Islamiy ellerning asasiy mesililirige béghishlanghan muhim eserlirining yene biridur.
   „Fusulün Müntezea , Yeni Tallanghan Bablar“ namliq bu Kitabning témisi Xuddi „Qut Atghu Bilik“ke oxshashla insanlarning heq-hoquqi, dewletnig nopuzi, iqtidar muemmaliri, shexs we ijtima’iy shara’it we siyasiy iqtidarni mumkin qilidighan imkanlar yeni exlaq, qanun we siyaset qatarliq Témilargha béghishlap yézilghan; Al-Farabining meqsiti dewletni teshkil qilghan sheher we qishlaqlarni bashqurush, jemiyetning güllinishi, xelqining turmushini yaxshilash we xelqini bextke yéteklesh üchün zörür bolghan ishlar toghrisida pelesepe pirinsiplari asasida jemiyet ezalirigha telim-terbiye bérishtur. Al-Farabining bu prinsiplarnining neziriyiwi asasi asasliqi Yunan peylasopi Aplaton we Aristotilesning eserliridiki ilghar iddiyelerning tesirige uchrighan. Al-Farabining bu eseri yüz babtin terkib tapqan bolup, hejimi birqeder chong we nadir eserlerning biridur! Al-Farabining bu esiri arqiliq biz uning pelesepiwi sistemisini etrapliq tetqiq qilip, uning bibaha iddiysini bugünki riyallighimiz üchün xizmet qildurushimiz lazim!
9. Al-Farabining „Es-Siyasetü’l-Medeniyye yaki Mebadi’ül-Mevcudat“ Kitabi Heqqide
   Al-Farabining bizgiche yétip kelgen yene bir esiri „Es-Siyasetü’l-Medenye yaki Mebadi’ül-Mevcudat“ digen eserdur.
   Al-Farabining Türük-Islam pelsepisini métod, términologiye we téma jehettin tereqqi qildurghan „Es-Siyasetü’l Medeniye“ dep atalghan bu esiri siyasiy pelsepe, téologiye, edebiyat we sennetning asasliq alahiydiliklirining qandaq bolidighanlighi heqqide ilmiy izdinishlerni élip barghan.Al-Farabining bu esiri shu dewirdiki „El-Medinetü’l-Fadıla“ bilen ortaq témini ipadiligen bolsimmu, „Es-Siyasetü’l Medeniye“digen bueserde Al-Farabining Uyghur medeniyitini asas qilghan qarashliri namayand bolup turidu. Al-Farabi özining „Es-Siyasetü’l Medeniye“ namliq bu eserde insaniyet jemiyitining mewjut bolup turushning asasiy prinsiplirini asasi nuqta qilip turup, pütkül insaniyetke yeni pütkül millet we milletlerning chong kichik goruppilirigha hayatliq ata qilidighan pirinsiplar we mustehkem qa’idilerni tépip chiqish üchün pidakarliq bilen bash chökürüp izdinidu. Biz Uyghuristan xelqining her türlük insaniy kirzislirini yéngip chiqishta Ejdadimiz Al-Farabining „Es-Siyasetü’l Medeniye“ digen eseridiki aktip iddiyelerdin yeni teshebbuslardin janliq paydilinishimiz lazim!
10. Al-Farabining „Logika Ilimini tonushturush risalisi“ Yeni „Mantığa Giriş Risaleleri“ Kitabi Heqqide
    Logika herqandaq pelesepening kirish sözidur. Logikaliq tehlil, Matimatikaliq Hésaplash we Tilshunasliqqa Ayit Éniqlima qatarliqlarsiz Pelesepeni tesewwur qilghili bolmaydu. Logika, Matématika we Tilshunasliqqa Alaqidar Meseliler bolsa pelesepediki eng muhim ana témadur.
    Al-Farabi eserliri Sheriq medeniyitining jümlidin islam pelesepisining asasini yaratti. Herqandaq telimat özining ediologiyesini logikiliq, mathématikiliq we Tilshunasliqqa dayir qurallardin paydilinip ispatlashqa gheyret körsütidu.
    Al-Farabi bu „Logika Ilimini tonushturush risalisi“ Yeni „Mantığa Giriş Risaleleri“ eseride meselige logika nuqtisidin qarap, Isagogik (Kunst der Einführung in eine Wissenschaft, besonders die Lehre von der Entstehung der biblischen Bücher) Yeni ilmiy izdinish sennitidiki besh uniwérsal pirinsip asasida tehlil qilip, Isagogiktaki besh uniwérsal pirinsip we ular otturisidiki munasiwetlerni özining ilmi telimatliri asasida tekshürüsh élip baridu we Bu besh pirinsipning yéterlk emesligini otturgha atidu.
    Al-Farabi bu eserde ilmiy izdinishte lewzi we lewizning türliri, testiqler arisidiki periqler, qıyas we qıyasqa alaqidar bolghan maharetler, mantıq, liksika, Morpologiy, sintakis we grammatika ottursidiki munasiwet we insan lewızlerining delaletige oxshash biryürüsh konalar tetqiqat objékti qilin´ghan. Bu eserde yene ijdimayi, ilmiy we exlaqi sahelerge bérip chétilidighsn ilgiri, axiri, bashlinishi we songi, ihtimal, herhalda, indiodallliq we kolliktipliq kebi birqatar atalghularning ilmiy izdinish jehettin qandaq derijide bolidighanlighini ilim ehlige ügütishni asasliq meqset qilip, özining ijadiy pikirlirini tarixqa tenqidi nuqtinezerdin muamile qilish asasida chongqur analiz élip barghan.
    Bu kitapta Al-Farabining Logika ilimidiki yoqarqi témilarni téximu choqngqurlap tehlil qilish meqsidide, Alimning bu témilargha béghishlan´ghan türk tiligha terjime qilin´ghan ismi „Et-Tavtıa, El-Fusulü’l-Hamse“, „Kitbu Isaguci Ey El-Medhal“, „İhsau’l-Ulüm“ we „Et-Tenbih ala Sebili’s-Saade“atlıq eserlirı bu kitap bilen birlikte bir aragha ketürilip türkche neshir qilin´ghan. Bu eserlerning hemmiside Logikaning Al-Frabiningche mentiqening meqsidi, öz ichige alghan mezmunliri, oynaydighan roli, paydisi we ehmiyiti ilim mestaniliri üchün qayil qilarliq chüshendürülgen. Bu eserning Uyghur kilassik medeniyitini tetqiq qilish we Milliy medeeniyitimzni tereqqi qildurushtiki ehmiyiti intayin zordur!
11. Al-Farabining „Derijidin Tashqiri Dewlet El Medinatul Fazila“ Kitabi Heqqide
    Al-Farabining „Derijidin Tashqiri Dewlet El Medinatul Fazila“ esirining birinchi qismi „Medine munewwere Fazila“ ning témisi muellipning Allahgha bolghan qelben étiqadi bilen biwasite we udul munasiwetliktur. Al-Farabi eserning bu qismida islam enenillirini islahat qilish, xeliqaralashturush we zamaniwiylashturush terepdari ikenligini isharet qilghan.Al-Farabi bu eser arqiliq islam dunyasining köz qarashliridiki eneniwi islam idiyisi we ehli sünnetke tenqidi nuqtidin qarap, oqurmenlerning diqqitini ijtimayi islahat we yéngiliqperwerlik teshebbusi arqiliq aydinglitidu we jemiyet serxillirigha yéngiliq, islahat we tereqqiyat témilirida agahlandurushta bolup, jemiyet ezalirini tereqqiyat meselisige nuqtiliq diqqet qilishqa ehmiyet bérishni chüshendürüsh üchün tirishidu.
    Bu kitap eslide xaqaniye/Uyghur türkcheside yézilip kéyin Erepchige we Awropa tillirigha terjime qilin´ghan boishimu ihtimaldin anche yiraq emestur! Al-Farabi eserlirini ana tili Uyhurchi yazghan kéyin özi we bashqilar teripidin erep we parischigha terjime qilin´ghan bolishi mumkin. Mesele tarixning qara-boranliri we judunliri, ichki urush we tajawuzchilarning érqi we kultural qirghinchilighi, shundaqla ilim düshmenlirining qesten keltürüp chiqarghan kirzisliri sewebidin otturgha chiqqan jahalet yillirida Al-Farabining qolyazmiliri saqlinip qalalmighan. Shundaq déyishke boliduki, Al-Farabi xaraktéri we peziliti nuqtineziridin qarighanda özining köp sanliq eserlirini awal Uyghur/Xaqaniye Türkcheside yazmay qalmaydu, uning eserliridiki milliy qediriyet heiqiten bashqikarning hesitini qozghaydu. Hemme adeem bizdin eshundaq bir alim chiqsiken, dep qaraydu, shunga yat milletler uning eserlirige periqliq selbi we ijabiy tereplerdin yéqinlashqan bolup, orginal tékistlerge periqliq ademler her xil meqset we gherezlerde qol tegküzüp, melum özige mayil mezmunlarni ekligenligi eserlerning oxshimighan neshirliride melum bolup turidu. Al-Farabi eserlirining xilmu-xil neshirliride, Autorning esli orginal idiysige anche mas kelmeydighan nuqtalar, ilim sahesidikilerge nisbeten xuddi bir körünerlik kemtüklük süpitide namayan bolup turmaqta. Emma biz Uyghurlar Al-Farabining oxshimighan tillardiki terjimiliridiki iddiywi we meniwi omurutqadin, Alimning esli orginal eserlirining simasi we illiq tebessumini körüshimiz lazim!
12. Al-Farabining „Logikida ishlitilidighan Ibareler“ Kitabi Heqqide
    Al-Farabining „Logikida ishlitilidighan Ibareler“ kitabining meqsiti Tilshunasliq, Girammatika we Logikadiki aktiwal meselilerni bir terep qilishtur. Al-Farabi bu eserde tildiki sözlesh we yézish jeryanida isim, éniqlighuchi, toldurghuchi we xewerni qollunish usullirini ilmiy sherhiyleydu. Al-Farabi Uningdin bashqa ilmiy we bedihiy eserlerdeki Muqeddime, Xatime, Isim we atalghu, söz-ibare, abzast we jümle qatarliqlarni menisini bilmise bolmaydighan sözler da’irisige kirgüzüp, bezi jaylarda mexsus formulalar arqiliq alahiyde tekitlen´gen.
    Al-Farabining bu „Logikida ishlitilidighan Ibareler“ namliq Kitabida Muqeddime yeni Kirish söz we Xatime we xulase, so’al sorash we jawap bérishte qollunilidighan usullar, chareler, tedbirler, téxniklar ilmiy usulda sherhiylen´gen. Obyekitning Subyékti we söz menisidiki oramlirigha ayit tilshunasliq, Girammatika we Logikagha ayit ilmiy munasiwetlerni ishlitishtin burun perez qilish jehette öz qarashlirini otturgh qoyup, omumiy menalarni Isalogiyediki yeni tetqiqat méthodidiki besh unwérsal bölüsh we terkiblesh pirinsipigha baghlap oqutush usuli bolghan usuli qiyasni, uning türliri asasida sherhiylep chüshendürgen.
    Omumen qilip éytqanda, Al-Farabining bu „Logikida ishlitilidighan Ibareler“ namliq Kitabidiki asasliq meqset Girammatika, Tilshunasliq we Logika qatarliqlarghs alaqidar Pelesepiwiy mesililerni chongqurlap tetqiq qilishtur! Al-Frabi bu eser arqiliq ilim tehsili, notuq we oqutush sahesige munasiwetlik bir qisim usul, chare, tedbir we téxnikilarni tonushturushni meqset quilidu. Al-Frabi Pelesepediki güzütish, oylash, tepekkur qilish qatarliqlargh éniqlima bérish arqiliq pelesepediki logika sennitini Girammatika, Tilshunasliq pirinsipliri asasida oqush, ügünish we ügütüsh ishlirigha tedbiqlashtiki qiyinchiliqlarni asanlashturushni hel qilish charisini tapqan. Al-Farabi shu arqiliq abstrakt meselilerni insan tepekkurda qandaq tesewwur qilip we hissiy shekil hasil qilishni, bezi uqumlarning subyektidiki amillargha asasen oqughuchilar we Anglighuchilargha qulayliq yaritip bérishni asasiy meqset qilghan.
    Al-Farabining bu „Logikida ishlitilidighan Ibareler“ namliq Kitap oqurmenlerni logika ilmining alahiydilikini chüshüneleydighan irade rohiy küch bilen teminleydu. Al-Farabining bu „Logikida ishlitilidighan Ibareler“ namliq Kitabi yene Grammatika, Tilshunasliq we Logikining alahide sahelirini periqlendürüsh we igiligen métodlarni kündilik turmushtiki söhbetler, diyaloglar we notuqlarning sirtida, ilim-pendiki abstirakt mesellerge alaqidar téxnikiliq söhbet, diyalog we notuqlarning barliqini ilmiy usullar bilen bayan qilish arqiliq, Oqurmenlerni turmushtiki we kitaplardiki tillardin bashqa oxshimighan sewiye we menadiki Söz-Ibare dunyasigha bashlap kirip, Pelesepe, Isitika, Tilshunasliq, Girammatika penliri heqqide bilim ashurushni meqset qilghan kishilerge ming yildin kéyinmu waqti ötmeydighan ilmiy pikirlerni textim qilidu.
    Yoqarqilar Al-Farabining künimizgiche yétip kelgen we Türkche neshir qilinghan eserliri bolup hemmisi pelesepe, siyaset we logikagha ayit eserlerdur. Ulugh alim Al-Farabining yene Méditsina, Matématika, Muzikashunasliq, Kozmologiye, Astérnomiye, Theologiye we tesewup heqqide yazghan eserlirining barlighi melum!
    1-Al-Farabi we Muzikashunasliq: Al-Farabi muzika alimi bolup, muzikashunasliq heqqide ayrim eserlerni yazghan. Al-Farabining Kitabul al-Musiqa al-kabir yeni Muzika qamusi digen kitabi, uning muzika heqqide yazghan eserlirining ichide témisi keng mezmuni chongqur, ilmiyligi yoquri wekil xaraktérgha ige eser bolup, Trükche, erepche we Parische tillarda muzika ilmi chüshendürülgen nezeriyiwi eserdur.
    Sein Kitāb al-Mūsīqā al-kabīr (Großes Buch der Musik) gilt als umfassendste und grundlegende Schrift der „irano-arabo-türkischen“[8] Musiktheorie und Musiksystematik.
    Bu eserde Alim özining dunya qarashlirini téximu ilgirligen halda tebi pen bilimlirini ishqa sélip chüshendürüp tebiyet, logika, pelesepe we muzika ottursidiki munasiwetlerni supizimgha yeni tesewwup ilimigha ayit muzikiashunasliqqa yéqin bir xil uslubta bayan qilghan. Al-Farabi dewrige kelgüche ottura sheriqte Yunan peylasopi Pifagor (BC 580-BC 500) ning muzika nezeriyesi üstünlikke igeidi. Pifagor dunyaning nigizi mkiqdar deydighan idiyalistik qrashqa pelesepe tarixida tunji bolup asas salghan peylasop idi. Pifagorche bolghanda miqdar mahayet, miqdar tertip, miqdar güzellikidi. Pifagor özining miqdar közqarishini asman jisimlirigha tedbiq qilip, muzika asman jisimlirning herkitidin peyda bolghan, dep yazghan. Pifagorche bolghanda miqdar asman jisimlirida qandaq rol oynisa adem bedinidemu shundaq rol oynaydu, deep qarayti. Pifagor yene miqdar tanasipliridin muzikiliq araliq yeni intérwal kélip chiqqan, dep qarayti. Yunan peylasopi Pitolomiy bolsa muzikiliq nezeriyesi jehette Pifagorgha warisliq qilip, Awropa we Ottura sheriqning muzika sistémisini shekillendürdi. Platon (BC 428-BC 347) yashighan dewir Yunanistanda awal Soqrates (BC 469-BC 399) ning, andin özining we andin Aristotles (BC 384-BC 322)ning pelesepesimu yéyilghan bir dewir idi. Platon Pelesepe mektiwi digen Akadémiyeni qurup, özining Pelesepe, Méthaphysika, dewletchilik we éthika heqqidiki nadir nezeriyelirini terghip qilghanidi. Platon biz tilgha alghan yoqarqi eserlerde heqiqet üstide izdinip, qanuniyetler we mahayet heqqide ijabiy pikirlerni otturgha atqanidi. Platon dewrige kelgende Yunanistanning muzika nezeriyisi izchil tereqqi qilip Pifagur dewridiki séstima shekillen´gen bolsa, miladidin burunqi 200-yillargha kelgende yéngi Platonizimchilarning teshebbusi bilen muzikashunasliqta yéngiliqlar peyda boldi. Yéngiliqchilar wekili bolghan sennetkarlar xuda dunyani miqdarlar we uning nisbetleri boyinche yaratqan, Güzellik madda emes belki miqdarning sholisidur, Miqdarning sholisi bolsa xudaning nuridur, deydighan pelesepiwi teshebbus küchiyip, Platonizimchilarning tesiri yene dunyaagha yéyilishqa bashlidi. Türk-Islam dunyasida Yéngi Platonizimchilarning iddiysi Pifagorchilarning teshebbusliri bilen gireliship pelesepe we sennet saheside gireliship, muzikini asman jisimlirining orun, daire we buruchliri boyinche izahlaydighan mkiqdar eqidichiligi otturgha chiqti.
    Al-Farabi Pifagurchiliq we Yéngi Platonizimning muzika nezeriyilirini Pelesepilik, Méthaphizikiliq we Matématikiliq we Sennetkarliq nuqtisidn tetqiq qilip, Awazning Muzikiliq awaz we Phizikiliq awaz dep ikkige bölünidighanlighini pelesepe tarixida tunji bolup ilmiy halda otturgha qoyup, Pifagur we Yéngi Platonizimchi muzika nezeriyesini pütünley aghdurup tashlidi. Al-Farabi awazni maddining herkitige baghlap Girammatikiliq, logikiliq, matériyalistikiliq we diyaliktikiliq qanuniyetler asasida izahlap, Pifagurning abistirakitlashqan miqdar awazni keltürüp chiqiridighan menbe, digen dogma qarishini tenqitlidi. Al-Farabi bolsa awazni miqdar emes herkettiki maddilarning sürkülishidin peyda bolghan riyaksiyadin peyda bolghan, meningche heriket Sobistansiyening bir menbiyi bolghandek, oxshashla waqitta awazningmu menbiyidur, dep qaridi. Al-Farabi yene awazni ilmiy usulda phizikiliq awaz we Muzikaliq awaz dep pen we sennet nuqtisidin ayrighandin bashqa, Phizikaliq we Muzikashunasliq nuqtisidin Awazdiki takiti, udar we rétimigha qarap yoquri chastutiliq awaz, ottura chastutiliq awaz we töwen chastutiliq awaz deep üchke böldi wes hu asasta ilgirkilerning muzika san we miqdarlarning sholisi, xudaning nuridin kélip chiqqan dep qaraydighan dogma nezeriyisini ilmiy usulda tüp yiltizidn inkar qildi!
    Al-Farabi yene Insanlarning zihni, tuyghusi we sezgüsining phizikiliq we Muzikiliq awazlarni periq itishtiki nazuk we inchike tereplirini asasiy orun´gha qoyup tetqiq qildi! Al-Farabi anglash sezgüsi barliq insani sezgülerge oxshash tebiyi we gheyri tebiyi amillargha baghliq bolidu, tebiyettiki istitik güzellik pirinsipigha uyghun bolghan tebiyi awazlar ademge güzellik we hozur tuyghusi berse, tebiyettiki istitik güzellik pirinsipigha uyghun bolmighan gheyri tebiyi awazlar ademge yirginish we seskinish tuyghusi beridu, dep qarap muzika nezeriyisining ilmi asasini turghuzidu! Alimlarning „Al-Harazemi we Al-Farabi“ namliq eserde bergen melumatigha qarighanda Al-Farabi Muzika we Muzikashunasliq nezeriyisige ayit yetmishtin artuq ilmiy eser yazghanlighi qeyit qilin´ghan.
    Al-Farabining yene bir töhpisi muzika bilen notuqning, intonatsiye bilen Aktisentning, ilham bilen hisiyatning, hayajan bilen lérik tuyghuning munasiwetlirini ilgiri körülüp baqmighan derijide ilmiy sherhiylep, muzika bilen sennet, muzika bilen edebiyat, muzika bilen keypiyat, muzika bilen kündilik hayat ottursidiki munasiwet we baghlinishlarni awazning menbiyi, kélip chiqishi, éqishi we tarqilishi qatarliqlarni chongqurlap tetqiq qildi. Al-Farabi awazning menbiyi, shekillinishi we tarqilishini garmonik dep qarap, awazlarning zichlighi we tarqaqlighigha qarap, bérikme awazlarda garmoniye, ahang, neghme we mélodiye qatarliqlarning zirzerwigiche sistémaliq shekilde bayan qilghan. Al-Farabi yene Muzika güzellik, exlaq we étiqatni hayati küchke ige qilidu, insanda ademiylik, wijdan we ghurur shekillendüridu, dep qarap, Muzikining marangozluq hüniri, yaghachni lahiyelesh senniti shundaqla edebiyat we usul senniti bilen bolghan munasiwetlirini etrapliq sherileydu! Al-Farabi muzikashunasliqni özining telimatlirining qelbige qoyup tetqiq qilip, Uyghur medeeniyitining arqida qalghan mmilletlerdin periqliq halda muzikashunasliq derijiside tereqqi qilishigha asas salghan. Al-Farabining Uyghur xelqining muzikini jandin eziz körüdighan, naxsha usuldin kündilik hayatida ayrilalmaydighan milli xaraktérining namayendisi ikenligini, Uyghur millitining mol, rengdar we mezmunluq bolghan edebiyat-sennet ghezinisidin éniq körüwalalaymiz!
    Al-Farabi özining sennet, muzika we meditsina heqqide yazghan eserliride muzikaning insan bedini we rohigha saghlamliq tereptin körsütidighan tesiri heqqide toxtlghan. Al-Farabi yene sennetning meniwi tesirige qarap muzikani xushalliq peyda qilidighan muzika, Muhabbet we söygü peyda qillidighan muzika we tesewwur we tepekkur oyghitidighan muzika dep üch türge ayrighan. Al-Farabi kisellik we aghriq azabi rohni ajizlashturidu, Ajiz roh kisellikni küchlendürüp baridu, Kisellikni dawalash üchün awal muzika arqiliq rohni dawalap, meniwi amillarning maddi amillarning peyda bolishigha sewepchi bolidighan usullarni qollinish lazim,-dep otturgha qoyghan.
    Uyghur 12 ikki muqami Al-Farabining Pelesepe séstimisi asasida tereqqi qildi, retlendi we meniwi istimalda 1000 yillardin béri turup keldi. Al-Farabi Uyghurlarda bugüngiche pahal qollunip kéliwatqan chalghu eswaplardin Qalun, Ney, Rawap, Du, sattar, Dumbaq, Dap, Burgha, Sunnay we Ghijek qatarliqlarni we ularning awazini tertip boyinche tetqiq qilip chiqqan. Melumatlargha qarighanda Qalun, Ud/Berbap we Ghijek (Tarixi ghijek asasida qaytidin islah qilinghan) ni Al-Farabi özining muzika nezeriyesige uyghun halda yasighan bolup, özi muzika yézip eshu chalghu eswaplarda özi orunlighan. Al-Farabining muzika ijadiyiti heqqide tepsili melumatlar yoq bolup, bizgiche „Tarixi Musiquyun“ esiri arqiliq yétip kelgen melumatlardin qarighanda Uyghur 12 Muqami terkiwidiki „Iraq“, „Rak“, „Ushaq“, We „Özhal“ qatarliq muqamlarning ijadiyetchi Al-Farabi iken! Uningdin bashqa alahiyde tekitlep qoyidighan ish Al-Farabidin awal Erep-Paris Muzikialiri 9 Küy Bolup, Al-Farabi dewride bu küyler köpeytilip 17 ge chiqirilghan. Hazir ottura sheriqte qolluniliwatqan chalghu-eswaplarning tolisi Al-Farabidin burun we Kéyin Uyghurlar arqiliq awal ottura sheriqqe andin Awropagha tarqalghan we waryantliri rayon alahiydiliklirige qarap ishlepchiqirilghan.
    Al-Farabi eserliride Uyghur chalghu eswaplirdin Dutar, Tanbur, Ney we Ud qatarliqlarni köpraq misal keltürgen bolup, Uning eserliride algha sürgen iddiye Uyghur 12 Muqami we Uyghur xeliq naxsha muzikilirining kéyinki tereqqiyatigha keskin tesir körsetken. Tarixi melumatlardin Qarighanda Uyghur Qalunini Al-Farabi özi yasap chiqqan bolup, bu chalghu eswabita muellip chong dewletlik paaliyetlerde özi yazghan muzikilarni chélip, awal meydandikilerni küldürüp, andin yighlitip, axirisida uxlutup qoyghanlighi qeyit qilin´ghan. Uyghur muzikiliridiki bezi ilmiy ipadilesh usulliri Erep we Paris muzikisi arqiliq yunan muzikisidin kirgen alametler bolup, bu jehette Al-Farabi Uyghur muzika senntining Awropa senniti bilen yéqinlishishigha wastiliq halda sewep bolup qalghan. Al-Farabi Yunan muzikaliri, Erep Muzikiliri we Paris Muzikilirini hawa, melodiye, retim we kompozitsiye qatarliq jehetlerdin körinerlik derijide islahat qilip we tereqqi qildurup insaniyet muzikashunaslighi we muzika ijadiyitining tereqqiyatigha ijabi töhpe qoshqan.
    2- Al-Farabi we Méditsina: Meditsina bolsa Al-Farabi Pelesepesidiki gholluq shaxlarning biri, bolup, Uningda alimning méditsinaliq telimati pelesepiwi yol bilen ipadilen´gen. Alimlar Al-Farabining Insanning Saghlamlighi we Kisellikliri heqqide emeliy tejiribilerge tayinip bir yürüsh nezeriyelerni otturgha qoyghanlighini qeyit qilishqan. Al-Farabi Insandiki Saghlamliqqa we Kisellikke ayit bilimlerge munasiwetlik nezeriyisini janliqlarning organlirini emeliy misal keltürüp chüshendürüp, Kisellernimu xuddi penlerge oxshash xilmu-xil türlerge ayrighan. Bu kéyinche méditzinada nurghun shax we shahche penlerning kélip chiqishida asasliq rol oynighan. Al-Farabi yene Saghlamliqning derijisi, Kisellikning derijisi we Dawalash Usullirining derijisi heqqide inchike we chongqur toxtulup, Gheripning we Sheriqning Aristotlestin kéyinki tip ilimining ilmiy isximisini, ölchemi we pirinsiplirini pelesepiwiy nezer bilen lahiyelep chiqqan. Al-Farabi Meditsinani saghlamliq kategoriyesi we Kisellik kategoriyesi dep ikkige ayrighandin bashqa, kilinikiliq dawalash jeryanini Késelni tekshüresh, Késelni tonush, Késelge dora yézish, Késelni ozuqlandurush dep tört basquchqa bölgen. Alim Al-Farabi uningdin bashqa Kiselni her türlik métodlarda béqish, kütüsh, perwish qilish we dawalash chare-tedbirliri pilan, programma we piraktik jeryanlar heqqide sistemliq we pirogrammiliq toxtalghan. Al-Farabi Aristotlesning kilinikiliq dawalashtiki qarashlirini Yunan alimi Galinning nezeriyisini inkar qilish asasida teshebbus qilip, diyagnoz, bilish, dora bérish we kütüsh jehettiki özining birqatar ilghar we yéngiche qarashlirini otturgha qoyghan. Al-Farabining meqsidi Meditsinadiki özini qayil qilalmay kelgen birqatar meselilerge logikiliq tehliller arqiliq pelesepedin jawap tépish idi. Al-Farabi shunga Yunan peylasoplarining iddiysi we nezeriyeliri heqqide téximu chongqurlap izdinip, Aristotles pelesepisidiki yürek rohning merkizi telimatini asas qilip turup, Galenning Meditsina bilen pelesepeni baghlap turup chüshendürisidiki adem bedinining saghlamlighi bilen melum bir organning biwaste baghlinishi bar, digen qarishini Özining tebiyet pelesepisidiki tebiyet hadisiliri we maddalarning ottursidiki garmonik baghlinishning insan organliridamu küchke ige ikenligini, herqaysi organlarning saghlamlighining öz aldigha bar bolghan bezi shertlerge tayan´ghandin bashqa öz-ara bir biri bilen baghlinishliq ikenlikini otturgha qoyidu. Al-Farabi yene Aristotles pelesepesini, Hem Galinning insanning saghlamlighi we kiselligi, shundaqla dawalash heqqdiki zamanning cheklimisi tüpeylidin otturgha chiqqan birtereplime köz qarashliridiki passip amillarni inkar qilip we aktip élimintlarni yéngilap, Medintzin tereqqiyatining kéyinki esirlerdiki yölünishige nisbeten toghra nishan békitip beridu!
    Al-Farabining Meditsina heqqide Galin we Aristotlesni asas qilip turup élip barghan ilmiy izdinishliri hazirghiche Uyghur milliy tibabitidiki saghlamliq, késellik, diyagnuz, bilish, dora yézish, dawalash, kütüsh we perwish qilish shundaqla ozuqlandurush qatarliq tereplerde qollunilip kélinmekte! Al-Farabining ustazi Aristotles yürek rohning merkizi bolup, beden bilen bolghan meniwi baghlinishni belgüleydu, dep qaraydu. Galin Bolsa roh we pikirning menbiyi ménge arqiliq ishqa ashidu, dep qaraydu. Kishining diqqitini qozghaydighini Al-Farbining Ilgiri ötken ikki alimning ilmiy izdinishlirini asas qilip, özining méditsinadiki telimatini ulugh alimlargha xas jüret bilen dadil otturgha qoyghanlighidur! Méngening Al-Farabining qarishiche roli yürekningkige qarighanda roh we meniwiyet bilen alaqisi téximu küchlük bolup, minge bilen yürek beden we rohning qumandanliq merkizi bolup, bular his-tuyghu we pikir, qan we hawani qobul qilish we toshushta öz aldigha emes, belki qan tomurlar, öpke, jiger we börek qatarliq yene nurghun organlardin paydilinip, andin hayatliq dawamlishidu! Bulargha qarisaq Al-Farabining pütün dunyagha tesir körsetken Pelesepe séstimisida Meditsina ilimining ( Im medizinischen Bereich zeigt sich erneut ein Kernpunkt des farabianischen Gedankengebäudes, nämlich der auch als Monarchismus bezeichnete Rückgriff auf ein zentrales, alles regelndes Element. Zur Naturwissenschaft rechnete Farabi nur die Kenntnis der Körperteile, die Arten der Gesundheit und die Arten der Krankheit. Die anderen vier Teile -Diagnose, Kenntnis der Medikamente und Nahrungsmittel, Prophylaxe und Therapie- stellte er auf dieselbe Stufe wie die Kochkunst oder das Schmiedehandwerk. Al-Fārābīs Ansichten zur Medizin beruhen auf einer Verteidigung der aristotelischen Lehre gegenüber der Lehre Galens. Ziel al-Fārābīs war es hierbei eine strenge Trennung der Philosophie von der Medizin vorzunehmen, da letztere aus al-Fārābīs Sicht nicht den hohen Standards der Philosophie und Logik entsprach. Galen hingegen betrachtete Medizin als untrennbar mit der Philosophie verbunden. In seiner Kritik Galens verwirft al-Fārābī dessen Annahme mehrerer den Körper steuernder Organe. Gemäß al-Fārābīs Analogie zwischen dem Aufbau des Universums und dem Aufbau der Details kann es nur ein herrschendes Organ geben, das den körperlichen Kreislauf reguliert. Für al-Fārābī entspricht dieses Organ dem Herzen, da das Herz über den Arterien den Körper mit Nährmitteln versorgt. Ebenso wird über das Herz die geistige Ineinanderwirkung mit dem Körper bewerkstelligt, denn das Herz ist, Aristoteles folgend, der Sitz der Seele, wohingegen das Gehirn nach aristotelischer Vorstellung irrelevant ist.
    In Hinblick auf die Medizin verwirft al-Fārābī den Weg empirischer Erkenntnis, um zu einem neuen Verständnis des Körpers zu gelangen. So lehnt er die Sektion von Leichen mit Verweis auf die Logik der ersten und zweiten Analytiken des Organons Aristoteles hatte, wie ebenfalls Galen, die Annahme vertreten, dass verschiedene Nervenstränge zum Gehirn führen. Aristoteles sah hier einen Sinn, der die fünf von ihm postulierten Sinne regierte. Dies wurde aber von al-Fārābī nicht rezipiert.) Xuddi muzikashunasliqqa oxshashla Nigizlik orunda turidighanlighini köreleymiz! Alimning ijadiyitide muhimliq jehette merkezdin orunalidu! Al-Farabi ademning bedini, rohi we pissixologiyesini tebi pen bilimliri arqiliq chüshendürüp, bu heqtiki neziriyisini öz pelesepe séstimisidki asasliq binalarning tüwrügige aylandurghan.
    3- Al-Farabi we Kozmologiye/ Al-Farabi und Kozmologie: Al-Farabi we Kozmologiyesi Alimning Alem qarishi Astérnomiye, Anterpologiye, Sotsologiye we Étika heqqidiki pelesepiwi qarashlirini öz ichige alidu! Al-Farabi özining Uyghur medeniyiti, Yunan medeniyiti we Islami eqidilerni baza qilip shekillendürgen Pelesepiwi séstimisi arqiliq sheriqning dangliq pelesepisi Islam pelesepisining ming yillardin béri julasini yoqatmay kelgen muhteshem binasini qurup chiqti. Al-Farabi Ulugh alim Al-Kindining pelesepidiki Petolomi, Yéngi Pilatoninizim we Aristotles enenisi asasida özining pelesepe sistemisining asternomiye we asterlogiyelik témalirini béyitip, pütkül pilanétilarning yerni aylinip heriket qiklidighanlighini, yersharining quyashni merkez qilip, öz oqining etrapida chörgileydighanlighidin ibaret Yershari merkezi telimatini otturgha qoydi. Al-Farabining qarishiche alem tengrining iradisi bilen qayidilik halda bir tertip ichige organize qilin´ghan bolup, biz bilidighan barrliq pilanétlar ashu quyash séstimisida shu pirinsip boyiche mutleq we nisbi turghun shekilde herket qilip, mawjutlighini bir-birini shert qilghan halda dawamlashturidu! Adem we Adem organliri tebiyettiki eshu qanuniyetning ichide bir pütünlük ichide mawjutligini we hayaatlighini sürdüridu! Shunga alemdiki madda we roh, his-tuyghu we pikir, hésiyat we heriket qatarliqlar adem we janliqlar bedinidiki madda we roh, his-tuyghu we pikir, hésiyat we heriket qatarliqlar bilen üstimu-üstige chüshidu!
    Al-Farabining pelesepiwi séstimisida alimning tebiyetshunsliq heqqidiki telimatliri asasliq orunda turidu. Alimningche bolghanda tebiyetni bilish tebiyi penlerni rawajlandurush bilen ishqa ashidu. Tebi penlerge alaqidar bilimlerde matématikiliq we Logikaliq bilimler asasiy orundadur. Ulugh alim Al-Farabi dewride Türük-Islam dunyasi medeniyetning eng güllen´gen sewiyesini yaratqanidi. Matématika, Logika we Edebiyat-Sennet mislisiz derijide tereqqi qilghanidi. Al-Farabi Yunan medeniyiti asasida tereqqi qilghan Türük-Islam medeniyitining türütkiside tebiyi pen´ge ayit nurghun yashi eserlerni yazghan bolup, bu eserlerning ichide uning matématika we Logikagha ayit „Penlerning türlerge ayrilishi“, Kilassik astironom Klawdiye Ptoléméyning „Almagésta“ esirige Alim teripidin yézilghan „Sherhi El Mejisiti“, Klawdiye Ptoléméyning „Ilawe“ kitabigha sherhi shekilde yézilghan „Kitabul Lewhiq“ namliq esiri, „Éwklidning 1-, we 5- Kitapliridiki Qiyin Meselilerge Sherhi“, „Géométiriyelik Nazuk Shekillerning Rohiy Usulliri we Maddiy Sirliri“, „Seyyariler Heqqidiki Söhbetlerdeki Toghraliq we Xataliqlar Toghrisida“, „Arifmétika Muqeddimisi“, Tesewwurluq Géométiriyege Muqeddime“ we „Boshluq we Miqdar“ qatarliq eserlirimu bardur.
    Al-Farabi öz dewrining dangliq Matématiki we Hekimi idi. Méditsinaliq meselilerde Al-Farabi Sanliq munasiwetlerni, maddi munasiwetlerning abistirakitlashqan ipadilinish shekli, dep qarighan. Al-Farabi shunga „Tebiyet ilmi özidin bashqa ilimlerge qarighanda shu qeder keng dayirilik, köp mezmunluq we chongqur pikirlik ikenki, uni tebiyet ilimi arqiliq maddi dunyada peyda qilghili bolidighan netijiler sewebidin heqiqiten zewiq we shewiq bilen ügünishke erziydu,“- dep Yazghan. Al-Farabi Matématikini san we miqdar bilen bolghan munasiwitige qarap Aripmétika, Shekil bilen bolghan munasiwitige qarap Géométiriye, Körüsh we Sizish jehettiki alahiydilikige asasen Optikalilq Matématika, Yultuzlar Heqqidiki munasiwetlirige qarap Astironomiye matématikisi, tebiyet we jemiyettiki Teqdir we Qismetler keltürüp chiqarghan yaxshiliq we yamanliq alametliri bilen bolghan munasiwetlirige qarap Astirologiye matimatikisi, Awaz bilen bolghan munasiwitige qarap muzika matimatikisi, ölchemler bilen bolghan munasiwitige qarap Istatistika, éghir jisimlar bilen bolghan munasiwitige qarap Méxanikaliq matématika qatarliq türlerge her xil türlerge ayrighan. Al-Farabi yene matématikada emeliy hésap we nezeriyiwi hésap chüshenchisini tunji bolup otturgha qoydi. Al-Farbi sanlar heqqidiki özige xash chüshenchilerni qoshush, élish, köpeytish we bölüsh, yiltizdin chiqirish we namelum sanlarni tépish…digendek mezmunlar asasida sherhiylep, san we miqdarlar heqqide toxtalghanda kéngeytilge san telimatini otturgha qoyup, Dunya matématika tarixigha zor töhpe qoshqan.
    Al-Farabi yene Özining ölchem bilen alaqidar bolghan Géométiriye pelesepesinimu shekillendürgen bolup, „Bu ilim ölchesh we lahiylesh ilmi bolup, bu ilim arqiliq yaghachchilar yaaghachni, Tömürchiler Tömürni, Zergerler Altunni, Heykeltirashlar tashni, Arxitektorlar qurulush matériyalliri we tamlarni ölcheyu; Yunanlar bolsa bu penni Géométiriye,- dep ataydu dep yazghan. Al-Farabi Gémométiriye emeliy géométiriye we nezeriyiei Géométiriye dep ikkige bölünidu, dep yazghan. Al-Farabi yene Ademler Géométiriye Arqiliq yerning astidiki we üstidiki Addiy jisimlardin tartip Astiral jisimlarni yeni Asman jisimlirini, téximu éniqraq éyitqanda yultuzlar we yultuzlarning herkitini hésaplap chiqqili bolidu,- dep yazghan.
    Al-Farabi yer astidiki, yer üstidiki we asmandiki maddalar eqilining otturgha chiqishida we bilishning tereqqiyatida kireklik bolghan muhim shertlerning biridur dep qarighan. Al- Farabi maddini tonush, chüshünish we tetqiq qilish jehette Büyük alim Al-Kindning pütünley tetürisiche madda boysundurghili bolmaydighan nerse emes, maddini körgili, tonighili, ölchigili we hésaplighili bolidu, dep qarighan. Al-Farabining qarishiche madda we Madda heqqidiki pikirler biwaste tengridin bolup, tengrining iradisidin sirittiki bilish bilishning yoq bolishi nedeni bilen madda we bilishning yamanliqning emes belki yaxshiliqníng alamti, dep qarighan.
    Al-Farabining Kozmologiye telimati Uning pelesepisige menbe bolghan Uyghur medeniyitidin, Hindi medeniyiti, Babilon medeniyiti, Misir medeniyiti we Yunan Medeniyetliridin qaynap chiqqan bolup, Qedimqi Métologiyeler, Diniy qisseler we Kilassik iddiyelerdin ozuq alghan. Al-Farabining Kozmologiyesining yene bir alahiydiliki Islamiy étiqat bilen yughururlup ketkenligi bilen alaqidardur. Al-Farabi perishtiler, peyghemberler, nebiler, ewliyalar, enbiyalar, duaxanlar we baxshilarning maddiyet, rohiyet we meniwiyet jehettiki ijabi pikir we tejiribilirini özining özining madda we rohni, ilham bilen meniwiyetni baghlap izahlighan islam dini pirinsiplirigha uyghun bolghan Kozmologiyelik we Tesswupqa ayit telimatliri üchün ünümlik xizmet qildurghan!
    Al-Farabi dunya tarixida Astironomiye we Astérlogiye pinining tereqqiyatigha eng küchlük tesir körsetken alimlarning biridur. Al-Farabi öz dewrigiche bolghan Astironomiye we Astérlogiyege ayit eserlerge tenqidi muamile qilip, Aristotles, Aplaton we Pitlomining Astironomiye we Astérlogiye heqqidiki nezeriyeliridin ilhamlinip, erkin tepekkur qilip özining bir qatar telimatlirini otturgha qoydi. Al-Farabining Astironomiye we Astérlogiye telimatida herqandaq ishqa qarisigha höküm qilmighachqa Logika we Matématika muhim rol oynidi. Al-Farabi özining „Yultuzlar Toghrisidaki Söhbetler“ Digen maqaliside Astironomiye we Astérlogiyede nimening toghra we nimening xatalighi heqqide etrapliq chüshendürüp, Meyli yer astidiki jisimlar, yer üstidiki jisimlar we asmandiki jisimlar bolsun hemmisining tört zattin terkip tapqanlighini, yer asti, üsti we asman jisimlirining yene heriket qanuniyetliring oxshash ikenligini buni tebiyi penler we logikaliq bilim arqiliq bilgili bolidighanlighini otturgha qoydi! Al-Farabi“ Sobistansiye öz qanuniyiti boyinche heriket qilidu. Sobistansiyening herkiti tiz, asta we otturahal dep üchke ayrilidu, biz buni Phizika, Arifmitika we Géométiriye arqiliq bileleymiz,“-dep yazghan. Al-Farabi Asternomiyege tebir bérip, „Asman jisimliri we ularning herkiti toghrisidiki ilim bolup, biz bu arqiliq seyyarilerning we bashqa yultuzlarning alayidiliki, qanuniyetliri we yolini bilip, shu arqiliq ularning ottursidiki yiraq we yéqinliqlarni, öz-ara tesirni, asman jisimlirining pesiller, aylar, hepteler we künler bilen bolghan munasiwetlirini tetqiq qilip bileleymiz,“-dep chüshendürgen! Al-Farabi ulugh alim Ptolomining „Almagésta“ we „Ilawe“ namliq ikki nadir esirni tunji qétim ijadiy yosunda sherhiylep, Astérnomiye pénining sheriqte güllinishige zor töhpe qoshti. Al-Farabining „Kitabul Mijiseti“ Digen esiri uning Astérnomiye témisidiki nadir eserlirining biri bolup, bu eser ottura esir métodikasining parlaq namayendisidur! Bu eserde ulugh alim Ptolomining „Almagésta“ we „Ilawe“ namliq ikki nadir esiri heqqide toxtululghan we tenqidi pikirler bilen birge özining ilghar qarashliri sherhiylen´gen.
    Melumki ulugh alim Ptolomining „Almagésta“ we „Ilawe“ namliq ikki nadir esiri qedimqi dunyaning Astérnomiyelik eser bolup, 13 qisimdin teshkil tapqan chong hejimlik qamustur! „Almagésta“da yer merkez telimati ilgiri sürülgen bolup, yer shar shekillik jisimdur, uni hawa qaplap turidu, yer alemning merkizide bolup herketlenmeydu, dep yézilghan. Al-Farabining „Kitabul Mijiseti“ Digen esiride Petolomining we Aristotilning yer merkez telimati we heriket heqqidiki qarashlirini tenqitlep, asman jisimlirining heriket qilidighanlighini, heriket we mawjutlughining bir-biri bilen alaqidar ikenligini otturgha qoyghan. Al-Farabi yene Asternomiye bilen Matématika ottursidiki munasiwet we baghlinishlarni tetqiqat qilip, bir qatar Géométiriyelik, Algebraliq we Terginométiriyelik ijadiy pikirlerni ijad qildi. Al-Farabi asman jisimlirining herkitining hawarayigha we janliqlarning pissixikisigha tesir körsütidighanlighini, tört pesil, issiq, soghaq we höl, quruqning ösümlüklerning yitilishi we haywanlarning köpüyishi, molluq, tebiyi apet we acharchiliq weyene toqluqning yüz bérishi, ademlerning bay we kembighel bolishi qatarliqlar bilen munasiwetlik ikenligini tetqiq qildi. Al-Farabi yene „Fizika asasliri heqqide“digen kitabida madda we uning herkitige munasiwetlik bolghan bu ulugh pen heqqide jiddi izdinish we tetqiqatlarni élip barghan. Alim madda we shekil, jisim we halet, heriket we küch, zaman we makan, Alem garmoniyesi, Optika, Muzika phizikisi, éghir jisimlar we pishang, binakarliq we ölchem qatarliqlar üstide mulahize élip barghan. Al-Farabi „Wakoum Heqqide“ digen Kitabida yene wakoum heqqide toxtulup, bu boshluqni mutleq boshluq, dep atidi. Alim emeliy tejiribe we logikaliq analizlar arqiliq özining közqarashlirini ispatlash üchün qan ter aqquzup, axirsida „Hawa bésimi“ we „Hawa bésimlirining perqi“din ibaret ikki nersini ijat qilip, insaniyet medeniyitige yütmes töhpe qoshti!
    Al-Farabi Phizika bilen alaqidar bolghan penlerdin Prognostika, Meditsin, Keng menidiki Phizika, Optika, Tarimchiliq, Kémesazliq, ximiye we eynekchilik heqqide sistémiliq tetqiqatlarni élip barghan. Al-Farabi özining „Kitab fi Wajibul Kimiya we Reddu ela Mubteliha“ yeni Ximiye ilimining zörürlgi we uni Inkar qilghuchikargha rediye, digen esiride Ximiye ilimi bilen Alxemiyening öz-ara perqini ajratti we al xémiyeni qattiq tenqitlep, ilmiy ximiyening tereqqiyati üchün yol achti!
    Al-Farabining pelesepe séstimisidki tebiyetshunasliqqa ayit bir qatar tengdishini asan tapqili bolmaydighan telimatlar we Alimning penlerni türge ayrish heqqidiki yéngiche nezeriyeliri yéqinqi eserlergiche dunyada, penlerni qandaq shekilde türlerge ayrishning asasliq qollanmisi süpitide ishlitilip keldi! Al-Farabi eserliri Rojer Bekon (1214-1280), Raymon Lulliy (1235-1315), Kopérnik (1473-1543) we Galiley (1564-1642) qatarliq jahanshomul alimlarning sheriq medeniyiti heqqidiki nadir derslikige aylan´ghan!
    4-Menschliches Denken und Wissenschaften/Insan Tepekkuri we Ilim-Pen
    Al-Farabining bir pütün natoral pantézimliq pelsepewi sístémisida Insan tepekkuri we uning bilish jeryanidiki roli küchep tetqiq qili´ngghan. AL-Farabi telimatidiki mawjutluq we birdeklik nezeriyesi uning pelesepiwi sistémisining yiltizidur. Al-Farabi özining bilish nezeriyeside roh bilen maddaning, shekil bilen mezmunning, éghirliq bilen hejimnining baghlinishi ba, dep qaraydu. Al-Farabining bilish nezeriyesi Insan tepekkur tarixidiki bösüsh bolup, uni diniy riyalliq bilen penni riyalliqning ottursida yiqilmas bir altun köwrük diyishke tamamen bolidu. Al-Farabi birning ikkige bölünüsh pirinsipini keship qilghan bolup, roh arqiliq maddini, shekil arqiliq mezmunni, hejim arqiliq éghirliqni, massa arqiliq chong kichiklikni chetke qaqmayu.
    Al-Farabining pantézimliq tebiyet pelesepiside Uning penlerni türlerge ayrishi alahiyde közge tashlinip turidu. Alim dunyani, tebiyetni, jemyetni, rohiyetni, meniwiyetni, hayatni, ölümni, rohni we maddini ilim-pen arqiliq bilgili we Insaniyet üchün xizmet qildurghili bolidu, dep qarid. Alim Al-Farabi dunyani, tebiyetni, jemyetni, rohiyetni, meniwiyetni, hayatni, ölümni, rohni we maddini peqet bilimni türlerge ayrip tetqiq qilish arqiliq bilgili, chüshendürgili, hasil bolghan bilimlerni emeliyetke tedbiqlighili bolidighanlighini ispatlash üchün Yunan pelesepisidiki penlerni türge ayrish usulliridin paydilinip, bilimni yene inchike halda penlerge ayridi.
    Büyük alim Al-Farabi dunyadiki penlerni chong jehettin 1.Til heqqidiki ilimler; 2.Logika heqqidiki ilimler; 3.Matématikiliq ilimler; 4.Tebi Penler; 5. Ijtimayi penler dep besh goruppigha ayridi.
    Al-Farabi birinchi goruppadiki til ilimlirini mundaq 1.Fonitika: Yekke we addi Söz heqqidiki ilim.2. Istilistika, Liksika: Murekkep we qoshma sözler, Söz bérikmisi we jümliler heqqidiki ilim; 3.Natiqliq senniti: Addiy sözler bilen awazliq notuqlar heqqidiki ilim. 4. Morfologiye: Addi jümliler we Qoshma jümliler heqqidiki ilim; 5.Grammatika: Toghra yézish qayidillliri heqqidiki ilim; 6.Tilshunasliq: Toghra teleppuz qilish we ipadilesh qayidilliri toghrisidiki ilim; 7.Poiziye: Shieriyet ilmi; 8. Proza: Hikayichiliq senniti heqqidiki ilim qatarliq penlerge ayrighan
    Al-Farabi Matématika ilimini Arifmitikaliq matématika, Géométiriye, Optika matématikasi, Asternomiye matématikasi , Muzika matématikasi we Fizikaliq matématika, Integiral we extirnal matimatika, Méxaynikaliq matématika digen türlerge ayridi.
    Al-Farabi yene Fizikini Fizika we Mitafizika dep ikki türge ayridi. Al-Farabi Fizika we Mitafizikigha ayit ilimlerni yene:
    Fizikigha ayit ilimlerni 1.Omumiy tebiyet hadisilirini tetqiq qilishta ishlitilidighan Fizika ilim; 2.Murekkep jisimlarni peyda qilidighan addi jisimlarni tetqilq qilidighan Fizika ili; 3.Jisimlarning peyda bolishi we yoqulishini tetqiq qilidighan Fizika ilim; 4.Murekkep jisimlarning terkiwi, xususiyetliri, öz-ara tesirliri we alahiydiliklirini tetqiq qilidighan Fizika ilim; 5.Ayrim terkiplerdin shekillen´gen murekkep jisimlarning kélip chiqishi, öz-ara tesiri we tereqqiyatini tetqiq qilidighan Fizika ilim. 6.Murekkep jisimlarning bir jinisliq qisimlardin terkip tépishini tetqiq qilidighan Fizika pen. 7. Ösümlükshunasliqqa ayit Fizika ; 8.Haywanshunasliq Fizika ilmi qatarliq sekkiz türge ayridi.
    Mitafizikagha ayit ilimlarni: 1.Mawjut sheyi we hadisilerge ayit meselilerni tetqiq qilidighan métafizika; 2.Konkert penlerni ispatlash üchün xizmet qilidighan qayidiler we pirinsiplarni tetqiq qilidighan métafizika ilimi; 3. Jisimsiz yaki Gheyri jismani sheiy we hadisilerni, maddidin ayrilghan yaki gheyri maddi nersilerni tetqiq qilidighan Métafizikiliq ilim. Al-Farabi bu yerge kelgende dini, rohani we rohiy nersilerni közde tutqan bolup, Xuda, Perishte, Jin, Sheytan we bashqa jisim we jisimsiz heriket qilalaydighan mawjudatlarni tetqiq qilishni nezerde tutqan bolup, bu tetqiqatta islamiy eqidilerning pirinsiplirigha alahiyde hürmet körsetken halda pikirlirini bayan qilghan.
    Al-Farabi (Miladi 870-Miladi 950) yoqarqidek birqatar ilghar iddiyiliri bilen ilim-pen dunyaigha Büyük alim, Sheriqning Dahisi we ikkinchi Aristotles, dep nam chiqardi! Alim Al-Farabi dunyaning ilim-pen, Edebiyat-Sennet dunyasi bolupmu pelesepe dunyasida ghayet zor töhpe yaratqan aliy peylasopidur. Al-Farabi qanche ming yilliq Sheriq medeniyitini Ottura sheriq medeniyiti bilen, Ottura sheriq medeniyitini Awropa medeniyitini baghlap, ilim dunyasida dunyawiy bir sistima peyda qilip, Türük-Islam dunyasi medeniyet tarixining dewir bölgüch wekili bolupla qalmay, belki insaniyet medeniyet tarixidiki nuri pütün dunyani yoritidighan yoruq yultuzgha aylandi.
    Al-Farabi Yunan peylasopliridn Sokrates (Mb 469-Mb399), Aplaton (Mb 427-Mb 347), Aristoteles (Mb384-Mb322), Gherip pelesepisini ottura esir türük-islam dunyasigha élip kirip, Ottura esir Türk-Islam medeniyitini Gherip pelesepisining bulighi bolghan Yunan medeniyiti bilen yughurup, medeniyetlerni öz-ara bir-birige ulap derijidin tashqiri dunyawiy medeniyet séstimisini shekillendürdi! Konkiritraq qilip éyitqanda Dunya Bir-birini Al-Farabining Felesepe séstimisi arqiliq tonidi, chüshendi we birlikke keldi. Al-Farabi telimatida insan tepekkurining omurutqisi bolghan Pelesepe ilmi asasiy orunda turidu. Al-Farabining Pelesepe nezeriyisi heqqidiki eserlirimu dunyagha dangliq bolup, bulardin künimizgiche yétip kelgen „Pelesepe Atalghuliri we Menisi“, „Pelesepening Zörüriyiti“ we „Hikmet Göherliri Heqqide Risale“ qatarliq kitaplarni alahiyde misal qilip keltürsek bolidu.
    Al-Farabining telimatida uning pelesepe séstimisi alahiyde orun tutidu. Al-Farabining pelesepe telimati tomtaqla otturgha chiqip qalghan séstima emes. Al-Farabi pelesepe séstimisi yunanning köp xudaliq, ottura sheriqning noqul idiyalistik, misirning maddichiliq we hindistanning tesewupchiliq pelesepisige Uyghur medeniyitidiki tebiyetni merkez qilghan tengrichilik pelesepisi arqiliq tüztish we toluqlash élimintini yughurup, yer shari xaraktériliq nopuzlu derijidiki tunji dunyawi pelesepe séstimisini peyda qildi! Ilgiri insanlar pelesepe jehettin tebiyet we tarix diyaliktikisini logikiliq halda chüshenmeyti. Shunga qanche ming yillar dawamida insan tepekkuri we bilish jeryanida barliq hadisiler tengriler we muekkellerning bashqurishi asasida bolidu, dep qaraydighan Animizimliq, Hemme nerse tebiyettur, Xuda Tebiyetning del özidur dep qaraydighan Déizimliq we Ademdiki barliq pissixologiyelik we fizilogiyelik alahiydiliklerni ademning tüzülmisi we iqtidari keltürüp chiqiridu, dep qaraydighan Antripologizimliq tebiyetke choqunush bilen alaqidar bolghan pelesepe hökmaran bolup kelgen. Bu xil tebiyetchilik Al-Farabi dewrige kelgüche Yunan, Hindi, Zhongguo we Erep pelesepisi we metologiyeliridimu gewdilik halda ipadilinip turatti. Pelesepe Al-Farabi dewridin kéyin dewir bölgüch tereqqiyatlargha érishti. AL-Farabining Natoral fantizimliq pelesepe sistémisi Yunan pelesepisidiki gigant idiye Platonizim pelesepisinini, Dunyada nopuz qazan´ghan ottura sheriqche tebiyetshunasliqning bowisi hésaplan´ghan Al-Razi bilen Al-Kindi qatarliqlarning pelesepisi, Misir we Hindistanning noqul tesewupni birinchi orungha qoyidighan kalamizimi qatarliqlarni tenqitlesh asasida otturgha chiqip, insaniyet dunyasini qaplap turghan jahalet qarangghulighining tarqap kétishide ijabiy rol oynidi.
    Dunyadi barliq pelesepiwi Sistémlar „bar“ we „yoq“luq chüshenchisi qatarliqlarni izahlashtin bashlinidu. Sakyamuni birdin tümen tughilidu, tümen birning ichide turidu! Dunya bir bilen Tümenning aylishidin peyda bolghan, dep qaraydu. Aplaton özining onjektip idiyalistik pelesepisini idiyal his, tuyghu we chüshenchining mawjutlighidin bashlighan. Gérman peylasopi Georg Wilchelm Friedrich Hégél (1770-1831) özining heshemetlik pelesepisini Ayan/Sein nezeriyisidin bashlighan. Friederich Nietchi (1844-1900) „Üstün adem“, Segmud Freud (1856-1939) „Yoshurun Ang“, Martin Heidger (1889-1976) „Pissixik zaman“, Marx „Madda birlemchimu angmu“ digendek…Wakazalar. Bularning hemmisi peylasoplarning bar nerse bilen yoq nersini qandaq chüshendürüshte qollan´ghan métodlirigha ayit bolup, büyük alim Al-Farabi (870-950) özining Pantézimliq tebiyet pelesepisini otturgha qoyushta xuddi yoqarqi peylasoplardek „mawjudiyet“ nezeriyisini otturgha qoydi. Al-Farabi sheyi we hadisilerni mawjut we gheyri mawjut, dep ikkige ayridi. Mawjudiyetni étirap qilip, gheyri mawjudiyetni inkar qildi.
    Al-Farabining pelesepe nezeriyeside tengrining mawjutlighi yaki gheyri mawjutlighi heqqide bayanlar köp. Al-Farabi pelesepiside tengri yeni ilah pantézimliq tüs alghan bolup, bu idiye islam pelesepesidiki xudaning chüshendürilishide asasliq rol oynaydu. Al-Farabining Tengri Heqqidiki qarishi ne atizimchilargha, ne shu dewirning idiyalistlarning köz qarashlirigha oxshimayti. Al-Farabi tengri chüshenchisini natoral pantézimliq asasta islam eqidillirining pirinsipligha chüshürüp izahlidi.
    Alim Abdushkür Memetiminning bayan qilishiche Aristoteles heqqide Karil Markis toxtulup „Qedimqi zamanning eng ulugh muteppekkuri idi, diese, Friedrich Englis „Yunan peylasopliri ichide eng bilimlik kishi idi“ deydu. Profesor Abdushkur Memtimin özi Al-Farabining ustazi Arestotleske baha bérip, istixiyilik halda tebiyet diyaliktikisini otturgha qoyghan, deydu. Undaqta Al-Farabining Pantézimliq tebiyet pelesepisi eger Arestotlesning pelesepisinining rawaji bolsa, uhalda, Bu pelesepe qandaq bir pelesepe idi, qandaq qilip dunyawi telimatqa aylandi we Islam peselespisining hulini qurdi, digen témilarda uzaq ilmi tetqiqatlarni élip bérish kérek! Al-Farabi Xudaning mawjutlighini Iddiyalist we matérialist peylasoplargha oxshash söz oyuni qilish bilen emes, Pantézimliq yeni din bilen penni ret qilmaydighan Tengri mawjutdur, Tengri Tebiyetning özi emes, belki tebiyet bilenmu birdeklikke igedur digen métod arqiliq küchlük logikiliq usullar bilen Xudaning barlighini ispatlidi!
    Al-Farabi bu eserlerde Insan tepekkurining ghol hüjeyrisi bolghan pelesepini ichkirlep we etrapliq tetqiq qilidu. Bu eserlerde pelesepe ilmining tebiri, pelesepe ilmining éniqlimisi, pelesepe ilmining kélip chiqishi, pelesepe ilmining xaraktéri, pelesepe ilmining alahiydiliki, pelesepe ilmining ehmiyiti, pelesepe ilmining tarixi, pelesepe ilmining neziriyiwi asasi, pelesepe ilmining insan, aile, jemiyet we dewlet bilen bolghan alaqisi, yunan medeniyiti jümlidin yunan pelesepisining chüshendürilishi, pelesepe ilmining meqsidi, pelesepe ilmining tetqiqat objekti, pelesepe ilmining metodologiyesi, Soqrates, Aristotles we Aplaton qatarliq Ulugh peylasoplarning bolupmu Arestotlesning ilim-pen dunyasidiki orni, pelesepe bilen matematika, Asteronomiye, Meditsina, Logika, muzika, Tilshunasliq qatarliq ilimlarning munasiwertliri séstimiliq tetqiq qilin´ghan.
    Al-Farabining qarishiche Pelesepe tebiyet dunyasi we insaniyet jemiyiti toghrisida nigizlik bilimlerni béridighan alahiyde Ana pen bolup, uning barliq uqum we kategoriyeliri qayil qilarliq, éniq we ispatliq bolishi kérekidi. Al-Farabi Pelesepe ilimining objekti heqqide: Pelesepe sheyi we hadisilerning omumi qanuniyetliri, alahiydilikliri we xususiyetliri heqqidiki bilimdur. Pelesepe sheyi we hadisilerning omumi qanuniyetliri, alahiydilikliri we xususiyetlirini toghra tetqiq qilip chüshendürüsh üchün omumiy penlerge alaqidar bolghan ortaq nezeriyiwi bilimlerni tereqqi qildurishi; Pelesepe yene sheyi we hadisilerning omumi qanuniyetliri, alahiydilikliri we xususiyetlirini tetqiq qilish arqiliq objektif we sujektif dunya toghrisida etrapliq bilim jughlap uni insaniyetning bexit-saaditi üchün xizmet qildurush lazim, dep telim bergen!
    Al-Farabining insan tepekkurining iskiliti bolghan pelesepe telimatini uning Logika yeni Mentiqe ilimi heqqidiki ilmiy ijadiyetliridin ayrip qaarighili bolmaydu. Al-Farabi özining logika telimatigha Yunan pelesepisi arqiliq kirdi we Aristotles logikisini sherhilesh arqiliq öz pelesepe telimatining Logika séstimsini qurup chiqti. Aristotles özining logikagha ayit 8 parche esiride toghra tepekkur shertliri we qanunliri toghrisidiki ilim bolghan künimizdiki Formal logika pénige asas salghan. Aritotles Logikialiq tepekkurning üch asasi qanunini; yeni Birdeklik qanuni, Zitliq qanuni we Ikkining birdin gheyri bolmasliq qanuni otturgha qoyghan. Al-Farabi Aristotlesning bu üch qanuniggha warisliq qilghan halda, Ustazining Logika nezeriyisini béyitti, tereqqi qildurdi we jahanshomul shöhret qazandi. Al-Farabi Aristotlesning Logika heqqidiki „Katégoriye/Kitabul mequlat“, „Bariminas/Kitabul Ibare“, „Birinchi Analitika/Kitabul Qiyas“, „Ikkinchi Analitika/Kitabul Burhan“, „Topika/Kitabul mewazi“, „Ritorika/Kitabul Xitabe“, „Sofistika/Kitabul Sofisteiye“, „Poitika/Kitabul Shiér“ qatarliq 8 Esirini sheriq tillirigha terjime qilish we sherhiylesh, shundaqla atalghularni izahlash dawamida özining Logika telimatini shekkillendürdi. Bu jeryanda elip barghan ilmiy izdinishlirini „Kitabi Jemeul Menteqiye“ digen omumi nam astida „Mentiqe nezeriyisige dayir muqeddime“, „Mentiliqliq risalilerge muqeddime“, „Isagoka/Okkult we Izotirik penjiridin sheyi we hadisilerge ilmi qarash métodologiyesi“,“Katégoriye Heqqide Izahat“, „Perezler Heqqide Izahat“, „Analogiye/Sélishturush usuli nezeriyisi“, „Tehlil heqqide izahat“, „Saxtiliq heqqide Izahat“, „Ispatlash heqqide Izahat“, „Bes-Munazire heqqide Izahat“, „Natiqliq Senniti heqqide Izahat“ we yene „Poiziye/Shiériyet Senniti heqqide Izahat“ qatarliq kitaplarni, ulardin bashqa yene chong hejimlik eserlerdin „Büyük Logika/Kitabul Elke Birul Mentiqe“ we „Kichik Logika/Kitabul El Seghirul Mentiqe qatarliq Insan tepekkuri we ilim pen´ge biwaste munasiwetlik bolghan 14 parchidin artuq nadir eserlerni yazghan.
    Al-Farabi bu eserlerde özining Logika külliyat séstimisini yaritip, insanning bilish tarixida pelesepe we logika ilimining tereqqiyati üchün tarixta az körülidighan töhpilerni qoshti. Al-Farabi Til, Tepekkur, Uqum, Atalghu, Katégoriye we Éniqlima, Tebir, Qayide, pikir, muhakime, teswir, uqum, éniqlima, ispatlash, testiq, qatarliqlarni barliq penlerge tedbiqlashni otturgha qoyghan! Al-Farabining shundaq qilip, logikaliq külliyatida Logika chüshenchisini ilim-pen dunyasidiki barliq penlerning, jümlidin til we tepekkur nezeriyelirining hemmisige ghelbilik halda élip kirip, pen saheside inqilap xaraktérliq yéngiliq yaratti!
    Al-Farabi yene yoqarqi Logika ilimigha ayit 14 eserde Logika ilimini Aristotles Mitafizikisidin musteqil pen süpitide ayrip chiqip, bu penning nezeriyisi, pierinsipliri we qayidillirini békitip, Logika ilimining herqaysi penlerdeki heqiqetke yétish usuli we jeryanliri heqqidiki qayidilerini séstimiliq gewdilendürdi. Al-Farabining qarishiche logika peqet Pelesepege ayit pen bolmastin, Insan tepekkuridiki ilim-pen´ge bérip chétilidighan barliq ilmiy hadisilergemu, bolupmu toghra tepekkur qilish qanunliri, qayisdiliri we shertlirige alaqidar bolghan bir penidi. Al-Farabi uningdin bashqa yene barliq eserliride logika we tilshunasliqning muhimlighini tekitligen. Uningche bolghanda Logika Insan tepekkuri we Ilim-Penning asasi qurali bolup, logika arqiliq insanlarning téximu mediniylishidighanlighini, Logika arqiliq medeniyetlerni tereqqi qildurghili bolidighanlighi heqqide köplep telimatlarni bergen.
    Al-Farabi Eng bashta Uyghurlargha, Andin Türüklerge, Andin Islam Dunyasigha, Andin Insaniyet Alimige Mensup bolghan az uchraydighan Insklopedik Alimdur! Al-Farabi yashighan dewirde Dunyadiki Uyghurdin bashqa herqandaq millettin telimati, iddiyisi we dunya qarishi Al-Farabidek bir alim chiqmayti. Al-Farabining bilim dairisini Kök tengrichilik, Shaman étiqadi, Budda telimati, Mani dini, Hinduizim, Yahudizim, Xiristiyanliq, Dau we Zerdüshlikke ayit bolghan diniy, ilmiy we meniwiy hadisilerge baghlap chüshendürgili bolidu! Al-Farabi eserliride dewlet, hakimiyet, jemiyet, sennet, pelesepe, meditsina, logika, tilshunasliq, muzika we étika (bir milletning exlaqi-pezileti), qanun, tüzüm we örpi-adet qatarliq muqim olturaqlashqan, sheherleshken, dewletleshken, tereqqi qilghan, güllen´gen bir jemiyet heqqide köplep toxtilidu. Buningdin qarighandimu ulugh alim Al-Farabining Büyük Turan ilidiki Uyghurlardin bashqa bir medeniyet kategoriyesige kiridighan bir milletning ichidin yitiship chiqishi esla mumkin emestur. Uning pelesepiwiy meydani, dunya qarshi, güzellik qarishi we qimmet qarishidin Uyghur medeniyitining rushen tamghilirini tapqili bolidu. Insan, insan pissixologiyesi, insan tepekkuri we insanning pikir qilish usuli körünishte ortaqtek qilghan bilen, yiltizi we menbeliride roshen periqler bardur. Milliy medeniyet amilliri insaniyet medeniyitining hüjeyre qismidur. Uyghurlarni, Uyghur tarixini, Uyghur medeniyitini, Uyghur kulturini, Uyghur örp-adetlirini, Uyghur qayide yosunlirini, Uyghurlarning edebiyat-sennitini we Uyghurlarning folklorini azraq bilgen adem Al-Farabining étnik kélip chqishi heqqidiki pikirimizning 100% toghraliqidin azraq bolsimu shühbilenmeydu. Bundaq bolishidiki asasliq Seweplerning eng aldida Alimning ösüp yétilishige biwaste tesir körsetken Uyghur milliy medeniyitining tesirini, andin uning tughulup chong bolghan jughrapiyesinining medeniyet arqa körünishini, andin Alimning ijadiy hayati sergüzeshtiliridin shekillen´gen yoqarqi her türlük amillarni misal qilip pakit süpitide chüshendürgili bolidu! Al-Farabi pütkül insanlar pexirlinidighan Sokrates, Aplaton we Aristotelgha oxsahashla Insan tepekkuri, insan tepekkurining métodikasigha jiddi alaqidar bolghan logika, tilshnasliq, girammatika, Liksikologiye, Morfologiye we Fonitika jehetlerdin ming yil awalla chongqur ilmiy izdinish élip barghan yitük bir Peylasoptur! Al-Farabi bilimning herqaysi penliride dunyawi shöhret qazan´ghan Türkistan ewladidur! AL-Farabi muqim olturaqlashqan, sheherleshken we dewletchilik kulturi yaratqan bir milletning shereplik ewladidur! Al-Farabi yazma edebiyat kulturi bolghan bir ailining peziletlik perzentidur! Al-Farabi tarixta yüzligen dewlet we begliklerni qurghan qedimi medeniyetlik millet Uyghurlarning pexirlik alimlirining biridur!
    https://de.wikipedia.org/wiki/Al-F%C4%81r%C4%81b%C4%AB
    Al-Farabi özining Pantézimliq bir pütün dunya qarishini tebiyet, jemiyet, din we ilim-pen heqqidiki tetqiqatlirigha yughurup, xurapatliq, dogachiliq we nadanliqning insaniyetning medeniyet tereqqiyati üchün süpürüp tashlanmisa bolmaydighan jahalet ikenligini ilgiri sürdi. Al-Farabining dunyaning maddilighini, maddining yoqalmaslighini, sheyi we hadisilerning sewep netijilik bolidighanlighini we mawjudiyet hemde mewhumiyetning öz-ara baghlinishliq bolidighanlighini ilgiri sürdi. Al-Farabi yene Dunyaning qanuniyetlik we sewep netijilik bolidighanlighini, Alemni bilishning mumkin bolidighanlighini, ilim-penning muhimlighini we Insanlar arisidiki ijdimayi barawerlikni ishqa ashurup, siyasiy erkinlik we maddi texsimatning adilliqigha kapaletlik qilishni teshebbus qilghan. Sheriqning Arestotili, Insaniyetning ikkinchi ustazi, dep shöhret qazan´ghan ulugh alim Al-Farabining yoqarqi pelesepiwiy séstimisi Uning pelesepisige warisliq qilghan we gtereqqiy qildurghan Ulugh alim Ibin-Sina (980-1037), Ibni-Tufeyli(1110-1185), Ibni Rushid (1126-1198), Ümer Heyyam (1048-1131), Nizami (1441-1203), Ibni Haldun(1332-1406) qatarliq meripet yultuzliri arqiliq Gherip Dunyasigha tesir körsütüp, 13-Esirdin we 16-Esirlergiche Awropada peyda bolghan Edebiy Oyghunush herkitige deslepki asaslarning sélinishigha sewepchi bolup qaldi!
    Al-Farabining eserliri köprek Erep we Parische saqlinip qalghan bolup, Türk dunyasidiki qalaymiqanchiliq, ichki urush we medeniyet jehettiki chékinish sewebidin Uning eserlirining Türkche nusxilirii muellisep künimizgiche yétip kélelmigen. Al-Farabi eserliri dunyadiki 100 ge yéqin tillargha terjime qiin´ghan bolup, bezi eserlirining oxshimighan dewrlerde neshir qilin´ghan nusxisi künimizde dunyaning hemme yéridiki muziylarda saqliniwatqanlighi melum bolmaqta.
    Xulasilisaq biz yoqurda éyitqandek ulugh alim Al-Farabi Eng bashta Uyghurlargha, Andin Türüklerge, Andin Islam Dunyasigha, Andin Insaniyet Alimige Mensup bolghan köp qirliq Alimdur! Al-Farabi yashighan dewirde Duyadiki Uyghurdin bashqa herqandaq millettin telimati, iddiyisi we dunya qarishi Al-Farabidek bir alimning chiqishi esla mumkin emestur. Bundaq bolishidiki asasliq Sewep uning eserliride éniq bilinip turghan Uyghur milli medeniyiti éliminitliridur! Al-Farabi pütkül insanlar pexirlinidighan Sokrates, Aplaton we Aristotelgha oxsahaydighan yitük bir Peylasoptur! Al-Farabi bilimning herqaysi penliride dunyawi shöhret qazan´ghan Türkistan ewladidur! AL-Farabi muqim olturaqlashqan, sheherleshken we dewletchilik kulturi yaratqan bir milletning shereplik ewladidur! Al-Farabi yazma edebiyat kulturi bolghan bir ailining peziletlik perzentidur! Al-Farabi tarixta yüzligen dewlet we begliklerni qurghan qedimi medeniyetlik millet Uyghurlarning pexirlik alimlirining biridur!
    Dunyadiki medeniyetning chigirisi yoqtur. Milliy kultur awal milli medeniyet andin insaniyet medeniyitining shekillinishi üchün shert-sharayit yaritip béridighan munbet tupraqtur! El-Farabi telimati awal Uyghur kulturi, andin Uyghur medeniyeti, andin dunyadiki ulugh medeniyetlerning hemmisidin oxshimighan derijide ozuq alghan bolup, uning eserliridin milli pissixikimiz, milli xaraktérimiz we milli iradimiz op-ochuq bilinip turidu! Uyghur medeniyiti Al-Farabi we Uning dewirdashlirining eserlirining sayiside pütkük dunya medeniyetliri bilen baghlinip, Uyghur medeniyitining ilghar milletler qatarlida yüksilishig zémin hazirlap bergen!
    Ulugh alim Al-Farabining eserliri Türkistan milletlirila emes, Asiya milletliri bolupmu tereqqi qilghan gherip dewletliridiki milletler teripidin Dunyadiki Al-Farabidin burun we Kéyin yashighan dunyawi alimlar qatarida qedirlinip kéliwatidu! Al-Farabigha kilassiklirimiz qatarida ige chiqalmasliq, Eserlirini Uyghurche araqa-Arqidin neshir qilmasliq, Al-Farabi heqqide keng türde ilmiy izdinish élip barmasliq, Dunyaning herqaysi jaylirida bolupmu Awropada Al-Frabi heqqide élip bérilghan izdinishlerni Uyghur oqurmenlirige teqdim qilmasliq qettiy bolmaydu. Al-Farabini millitimizge toluq tonutup, uning eqil parasitidin milliy herkitimizge chiqish yoli izdimeslik medeniyet sayimizning bugünki kündiki bir tiragédiye we nomus bolup qaldi! Al-Farabi eserlirini Uyghurche neshir qilish Uyghurlarning istiqbal yolini achidu, téximu muhimi milliy rohini urghutup, ang sewiyesini yoquri kötürüp, iradisini tawlap milliy mawjutlughini saqlap qélishta gholluq rol oynaydu!
    Al-Farabining dewlet we millet teweligi heqqide talash-tartishlar köp bolsimu, Uning eserliridiki arqa körünüshtin, Alimning Uyghurdin bashqa bir millette dunyagha kélishi mingde bir éhtimalliqtur! Al-Farabi Qaraxaniar xanidan ailisige mensup, yoquri derijilik bir herbi emeldar ailiside dunyagha kelgen bolup, yurtining Qeshqeriye wadisi ikenligi yazghan eserliridiki her türlük alametlerdin ipadilinip turidu. Al-Farabigha Uyghurlar yiterlik derijide ige chiqmighachqa Erepler bilen Parislar Uning bilimidin paydilinipla qalmay, belki Al-Farabi Erep yaki Paris dep dunyagha tonutup boldi! Dunyada küchlinishni we tereqqi qilishni könglige pükken herqandaq bir xeliq awal öz tarixidin kelgen kilassik bilimlerge, andin qérindash milletlerning tarixidin kelgen bilimlerge, andin ilghar milletlerning tarixidin kelgen bilimlerge hawale qilidu! Uyghurlar bugün qiyin künde qaldi. Körünüp turuptiki bu yaman teqdirdin qurtulushning mexpi yol xeritisi kilassik medeniyitimizde saqliniwatidu! Biz herqandaq chaghda eqil, bilim, tejiribe we chare- tedbirge muhtajmiz. Biz qolingizlardiki Ushbu eserning Tarix, Din, Örpi-adet we Medeniyet bolupmu Edebyat heqqidiki alahiyde izdinishler Arqiliq Büyük Türkistan xeliqlirining meniwiy oyghunishigha wesile bolup qélishigha türtke bolushtin ibaret ghayisini nezerge élip, bu ulugh xizmette téximu küchlük tesiri bolush ihtimali bolghan Al-Farabi Eserliri heqqide bu yerde tepsiliraq toxtulup Öttuq! Al-Farabi Türk-Islam medeniyitining qéliplishishigha, Islam pelesepesining shekillinishige, Uyghur medeniyitining bolupmu Uyghur yazma edebiyatining güllinishige alahiyde töhpe qoshti. Uyghur medeniyitide Abu Jappar Muhmmad Bin Musa Al Huwarizimi ( 780-850), Ibin-Sina (980-1037) Yüsüp Xas Hajip( 1017-1077) tin tartip, Ahmet Yesiwi (1093-1166), Ahmet Yükneki (12-Esirde Qeshqerde Yashighan), Jallaliddin Rumi( 1207-1273), andin Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi (1250?-1350?), Sekkaki (14-Esir), Abeydulla Lutfi( 1366-1465), Atayi (15-esir), Alshir Newayi (1441-1501), Ayazbeg Qoshchi (1480?-1560?), Sultan SeyidHan ( 1487-1532), Sultan Abdureshidxan (1507?-1570, Shair we Muzikant Melike Amannisaxan (1518?-1553?), Alim we Muzikant Qidirhan Yarkendi (1503?-1572), Shair Babarehim Shah Meshrep (1657–1711), Muhammedimin Ghujamquli Xirqiti (1634-1724), Muhammed Binni Abdullah Xarabati (17-Esir otturliri-18-Esirning bashliri), Muhemmed Sidiq Zelili (1672-1762?), Nöbiti (1663-1779), Molla Elem Shehyari (1713?-1783?), Molla Bilal Ibni Yüsüp Hoteni (17-Esirning axiri-18-Esirning bashliri), Muhammed Sidiq Bershidi (1715-1875), Ahmet Hojamniyaz Oghli (1717-1827), Qelender (1760-1840), Abdureyim Nizari (1770-1863?) we qatarliq ediplerlerning hemmisi Al-Faraning telimati asasida xuddi xisletlik derya süyidek éqip Türkistanda 13-Esirdin 17-Esirgiche rasa güllinip, 18-esirdin 19-Esirgiche xarabeliship, zeyiplishishke bashlighan, 20-Esirge kelgende qaytidin hayati küchke ériship, bugünki künlerde qirghinchiliqqa duchar bolghan weziyet barliqqa keldi. Bu weziyet wetenning ishghal astida, Milletning mehkumluqta yashawatqanlighi bilen köpraq munasiwetlik bolup, Uyghurlarghamu qaytidin bash kötürüsh, qed kötürüsh we güllinish pursiti aldimizda haman kélidu! Yer sharidiki herqandaq bir medeniyetning güllinish we chöküsh dewri bolidu. Bezi medeniyetler bir chöküp bash kötürelmeydu. Uyghur medeniyitige oxshash Insaniyet medeniyitige parallil turghan medeniywetler yene güllinidu. Uyghur medeniyiti dunyadiki gholluq medeniyetlerning bir parchisidur. Uyghur millitining düshmenliri Uyghur we Uyghhur Medeniyitini yoqutiwitelmeydu! Uyghur Millitige, Uyghur medeniyitige qiliniwatqan ziyankeshlik haman bir küni berbat bolidu!
    Uyghurlar dunyadiki Ilgiri teripligüsiz derijide güllen´gen, hazir bolsa mustemlikichilik we érqiqirghinchiliq sewebidin medeniyet jehettin chüshkünleshken qedimqi eng medeniyetlik milletlerning biridur! Uyghurlarda tereqqi qilish, güllinish we qudret tépish potinsiyali bar! Ishinimizki millitimizning istiqbalining altun achquchisi Al-Farabi qatarliq biz yoqurida tilgha alghan, yene pexirlinip ming qétim, milyion qétim tilgha alsaqmu erziydighn Abu Jappar Muhmmad Bin Musa Al Huwarizimi( 780-850), Ibin-Sina (980-1037) Yüsüp Xas Hajip( 1017-1077) tin tartip, Ahmet Yesiwi (1093-1166), Ahmet Yükneki (12-Esirde Qeshqerde Yashighan), Jallaliddin Rumi( 1207-1273), andin Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi (1250?-1350?), Sekkaki (14-Esir), Abeydulla Lutfi( 1366-1465), Atayi (15-esir), Alshir Newayi (1441-1501), Ayazbeg Qoshchi (1480?-1560?), Sultan SeyidHan ( 1487-1532), Sultan Abdureshidxan (1507?-1570, Shair we Muzikant Melike Amannisaxan (1518?-1553?), Alim we Muzikant Qidirhan Yarkendi (1503?-1572), Shair Babarehim Shah Meshrep (1657–1711), Muhammedimin Ghujamquli Xirqiti (1634-1724), Muhammed Binni Abdullah Xarabati (17-Esir otturliri-18-Esirning bashliri), Muhemmed Sidiq Zelili (1672-1762?), Nöbiti (1663-1779), Molla Elem Shehyari (1713?-1783?), Molla Bilal Ibni Yüsüp Hoteni (17-Esirning axiri-18-Esirning bashliri), Muhammed Sidiq Bershidi (1715-1875), Ahmet Hojamniyaz Oghli (1717-1827), Qelender (1760-1840), Abdureyim Nizari (1770-1863?) qatarliq ulugh alimlirimizning nadir eserliride kömüglüktur.
    Bir milletning medeniyiti eng bashta shu milletning yazma edebiyati arqiliq, andin ilim-pen keshpiyatliri arqiliq, Andin qurghan dewletliri arqiliq, Andin dunya tarixida oynighan roli arqiliq ölchünidu! Yazma edebiyati arqiliq dunyagha tonulmighan, andin ilim-pen keshpiyatliri arqiliq insaniyet medeniyitige töhpe qoshmighan, Andin qurghan hakimiyetliri arqiliq dunya tarixigha tesir körsetmigen, Andin dunyaning siyasiy, ijdimayi we medeni tarixida tüzükrek oynighan roli bolmighan milletlerni medeniyetlik millet digili bolmaydu. Bu jehettin qarighanda Uyghurlar Dunyadiki Eng Medeniyetlik millet bolalmisimu, Kilassik medeniyiti hemmidin üstün bolghan 10 milletning ichige kireleydu. Biz chiqish yolimizning altun Achquchisini Dunya medeniyitining bir parchisi bolghan Uyghur medeniyet ghezinisidin choqum izdep tapalaymiz!!!
    20.03.2024 Germaniye