Autor: Iz

Hayat men üchün qimmet,

Hayattinmu qimmettur muhebet.

We likin kechimen her ikkilisidin,

Erkinlik azatliq üchün men peqet.

(Sandur Petofiy 1823-1849)

Sherqiy Türkiatan Islam Jumhurriyiti mundin 80 yil muqedem , Merhum ustaz , Uyghur millitining söyumluk oghlani, döwlet erbabi, mutepekkur Alim Sabit Damollam (1883-1941)  rexperligide , Hoten dixanlar qozghilangining ghelbisi bilen 1933-yili 11-ayning 12-küni Qeshqerde qurulup, Könchi mehellisining aldidiki meydanda  Bayraq chiqirilidu.

Bu bayraq Ay-Yultuzluq kök bayraq idi. Bayraq chiqirilip, jumhuriyet qurulghanliqini jakarlash chong yighinida, hökümet teshkiliy apparati, asasiy qanun we dölet marshi élan qilindu.

Döwlet  Bayriqimizning renggining kök reng bolushi bolsa uyghur millitining Iptidai itiqatti (Tutum) bolghan Kök asman Ilahi bilen munasiwetlik bolup, uyghur helqi qedimqi zamanlarda Kök asmanning renggini Tengri ilahining supitini bildurdighan rengge aylanghan. Shunga uyghurlarda kök reng muqedesligi kilip chiqqan. Oghuzxan dastanlirida bolsa  Oghuzxan tughulghanda yuz-közining köp-kök bolushi, Oghuzxan eskerlirini bir kök yayliq, kök tukluk, erkek börining yol bashlap mangidighanlighi riwayet qilinidu. Shunga bizning adetlirimizde kök reng bek muhim bolup, ta hazirghgiche Qumul rayonida saqlinip qilinghan qedimlighi küchluk bolghan “Kök meshrep”  bar bolup , meshrepte mundaq Nezmiler éytilidu:

Ul Xudaning qudriti bilen,

Birla kökerdi shu kököm.

Shahi renglik, ghunche menglik,

Dermehel östi kökum.

Kök öchkini ölturup,

Cherwisini otqa qaqlisilla.

Kökni tutqan biz iduq,

Bizni untup qalmisla.

Bu del shu kök reng muqedesligige baghlinidu. Uning üchünmu mutepekkur ustaz Sabit Dammolla Bayriqimizni millitimizning simholli  kök reng , muqeddes Islam éytiqatimizning simholi  Ay-yultuzni birleshturup , Bayriqimizni  Ay-yultuzluq kök  bayraq qilip bikitken.

Epsuski bu Jumhuryitimizning ömri anche uzungha barmay, böshigidila ichki we tashqi mustebit küchlerning zorawanlighi bilen ujuqturwitilidu. Shundaq minglighan , on minglighan shehitlarning qan bedilige kelgen bu Jumhurriyetting qurulushidiki tarixi dewrilerge nezer közimizni artturidighan bolsaq , u chaghdiki Uyghuristanning weziyiti intayin murekkep idi.

Xelqimiz bolsa Yang Zengshin (1863-1928 ) ning 17 yilliq mustebit hakimyiti dewriliridin bashlap yeni 1912-yili  Yang Zengshin textige chiqip , wetinimizning pütun memuri, herbi , siyasi hoquqini öz qoligha ilip , intayin hiligerlik bilen siyaset yurguzup, ilghar pikirlik ziyali we alimlirimizni ölturup, milletni nadan qaldurush siyasiti bilen döwlet bashqurdi. Mana bu chaghda Qumulda  Tömur Xelpe  yitekchiligidiki Dixanlar qozghilangi partlaydu , likin siyasi séhirger, mekkar tülke Yang Zengshin  “Yolwasni Tangdin chüshurup, Qepezge Solash” hilisini ishlitip , qol astidiki Tunggan herbi Siling hem dindin omdan xewiri bar , Li Shifuni 12 taghni igenlep yatqan Tömur Xelpining yinigha sulhi qilishqa ewetidu.  Lishifu Tömur xelpini Urumchige ekitish üchün mundaq yalghan qesem ichidu:” Jamaet men hazir Allaning öyi bolghan bu Meschiti mubarekte herqaysilirigha nahayiti muhim bir gepni éytimen. Men Alla ta alani bir, Muhemmet Mustapa sellahu eleyhisalamni Allaning bizge ewetken heq rosuli dep, dilim bilen testiq  we tilim bilen iqrar qilip, mehsher kuni jawap berguchi bendilikim bilen shuni eytimenki : Yang Jangjun janabiliri Tömur xelpini Urumchige chillishida qilche yaman niyiti yoq .Hemmisi el-yurtning amanlighi üchün. Bu gipim yalghan bolsa , mana qolumda turghan mushu ulugh Qur´an kerim mini ursun. Qiyamet kuni hemminglarning qizil tirnighi péqirning yaqisida bolsun! “  .    wahalenki ming epsus Tömur xelpe Urumchige aldinip kilip, 1913-yili 9-ayning 6-kuni  Yang Zengshinning jallatliri teripidin   wehshilerche qetle qilinidu. Mana mushu qozghilanggha ishtirak qilghan Hoja Niyaz haji u chaghda Tömur xelpe bilen Urumchige barmay Taghning ichige kirip kitip, owchiliq bilen shughullanghan bolup , Tömur xelpe ölturulgendin kiyin, Qumul wangi Shah Mexsut teripidin tutush buyrughi chiqirilidu.  Shuning bilen Hoja Niyaz Qumul tangliri arqiliq Altay, chöchek tereplerde  yurup , ahiri Sovet itipaqigha ötup kitidu.  U Yarkenttiki Welibay digen kishining qolida ishlep yurup, nurghun ilghar pikirlik Uyghur ziyalliri we sodigerler bilen tonishidu. U chaghalarda Almatada 1878 –yilliri char Rossiyening ilini bisiwilip, ilidin mejburi yette su rayonigha köchurgen Uygurlarning ewlatliridin biri bolgha Abdulla Rozibaquyup digen bala bolup, u uyghurlarni oyghutush, ilim –meripet bilen közini ichip, axiri wetinimizni munqerzliktin qutuldurush mexsitide  1916- yili “Jongghar taranchilar ittipaqini “ qurghan hem Bolshiviklar partiyesige mexpi eza bolghan  bolup, kiyin öktebir inqilawi ghelbe qilghanda Yarkent rayon inqilawi kumititning bashlighi bolghan , kiyin  Almata Inqilawi kummitining ezasi bolup, muhim hizmetlerde bolghan bu yigit 1919-yili Almatata “Jongghar Taranchilar itipaqi”  ning chong qurultiyini chaqirlip , bu yighinda  “Jongghar Taranchilar itipaqi” ni “ Uyghuristan inqilawi itipaqi” qilip özgertidu. Mana mushu chaghda Hoja Neyaz Haji Abdullaning tonushturishi bilen bu teshkilattaqa eza bolidu. Bu teshkilat 1921-yili shu chaghdiki Türkistanning merkizi bolghan Tashkentte 111 wekilning qattishi bilen chong bir yighi ichip , muhim qararlarni alidu. Yeni Ili rayoni we Qeshqeryede Uyghurlarni oyghutup, Jeddichili mekteplerni ichish we axiri Uyghuristanni qurup chiqish . we shu yéli özining arzu , umutliri putulgen nizam-namilarni ilip, Abdulla Rozabaqiyup bashchilighidiki üch kishlik ömek Moskowagha birip, Lenin bilen körushidu we özlirining Sovet itipaqining hamilisidiki  Uyghuristan qurush pilanini tapshuridu. likin Lenin uch kündin kiyin jawap biridighanlighini éytip, ularni yatiqigha qayturidu. Epsus üch kündin kiyin bulargha mes`hul hadim ularning Almatagha qaytishini , Almatada jawapni kutushni éytidu.  Abdullam Almatagha kilip 9 aydin kiyin jawap tapshurup alidu, epsus ming epsus shunche waqittin biri kutken arzu-armanliri yoqqa chiqip,”Uyghuristan” qurush tekliwi ret qilinip, hemde bu “Uyghuristan inqilawi itipaqi” qanunsiz teshkilat dep bikitilip, pütün ezalar tarqitilidu . Dimek bu teshkilatqa eza bolghan we Sovetta herbi telim-terbiye körgen Hoja Neyaz haji 1923-yili Rossiyede ichki urush bashlanghanda Welibay bilen bille Ghuljigha qaytip kilidu. Kiyin Urumchige kilip olturaqlishidu.

1928-yili 5-ayning 16-küni Shah Mexsut wang ölup, ornigha oghli Nezer wang bolidu. Shu yili yeni 1928-yili 7-ayning 7-küni Yang Zengshing Urumchi qanun mektiwining 1-qarar oqughuchilarning mektep puttush murasimida , özining qol astidiki Goming dangchi (Xelq inqilawi partiyesining ezasi)  Fen Yawnen teripidin itip ölturilidu. Ornigha purset perez, epyunkesh Jin Shurén (1979-1941)  eskiri küchige tayinip, Fen Yawneni ölturup, hakimyetni qolgha ilip ,  pütün Uyghuristanning Dubini dep ataydu. Jin Shurén hakimyet bishigha chiqqandin kiyin xeliqning küni téximu nacharlishidu, pul paxallighi éghirlap, alwang-siliq köpiydu.  Buning bilen 1931-yili 2-ayning 20-küni Jin Shuréning bir tuqqan qirindishi , Qumul Aratürk nahiyesining walisi Zhang Gohua  bir Uyghur qizigha mejbur toy qilmaqchi bolup, 33 neper chiriki bilen kilip, daqqa-dumbaqlar bilen murasim ötkuzidu, bu pursttin paydilanghan xelq chiriklerge sharap ishkizup, mes qilip, qolliridiki qorallarni tartiwilip, hemmsini ölturidu. Buning bilen yene bir qitim Qumul diyari we pütun Ana zimin oyghunup kitidide, inqilapning yalqunluq oti pütün Uyghuristan ziminni qaplaydu. Hoja Neyaz haji aldin pilanlighan inqilapning peyti yitip.keldi dep bilip, Salih dorgha, Abduniyaz miraplar bilen qozghilangchilar qoshunini  teshkillep chiqidu. Birneche qitimliq jenglerdin kiyin Hoja Neyaz haji qoshunliri Qumulni tel-tukus azat qilidu.  1932-yili 6-ayda qozghilangchilar Hoja Neyaz hajini bash qomandan qilip teyinleydu. Bu qozghilangning zerbiside Jin shurén hakimyiti tewrinip qalidu. 1933-yili 6-ayda Yaponoyede oqup kelgen herbi emeldar Shéng shisey atalmish “12-april” özgirishini qilip, Jin Shurénning ornigha chiqidu.

Shéng shiseyning qoshunliri bolsa Hoja Neyaz qoshunliri bilen urushup köp chiqim tartidu, jeng bilen yéngishqa közi yetmigen  mekkar, qiltaqchi Shéng shisey chong hélilerdin ajiz qilip, dosluq zenjirini qimirlitip, dosloq surti bilen qolida “Dosluq qongghiriqini “ jiringlitip, Chitay xan emeldarlirining öz reqibini yoqutushtiki eng unmluk eneniwi kilassik usuli “Emelge teyinlesh hilisi” ni ishlitishke bashlaydu.

1933-yili 4-ayning 4-küni Hoja Neyaz hajining turushluq orni Fukanggha Shéng Shiseyning wekilliridin Ching Dili, Huseyinbeg, Tursun Baba, Mensurjanbay, Exmethan Darin we Sovet konsolining wekili qatarliq 7 kishi kilp, Hoja Neyaz hajigha Sovet kipil bolidu dep, 10 maddiliq  urush toxtitush bitimi tuzulidu. Buning asasi mezmuni: Xinjiang ölkisini Simal we Jenup dep ikki qisimgha ayrip, bitimge imza qoyushqan her ikki terep, yeni urush mezgiligiki Urumchi waqitliq hökumiti bilen Jenubu Xinjiang waqitliq hökumiti barawer idare qilinidu. Qumul, Turpan, Pichan,  Toxsun qatarliq rayonlar Jenubi Xinjianggha, Bariköl bolsa Shimali Xinjianggha tewe qilinidu. Jenubi Xinjiangning herbi, memuri, jumlidin maliye hoquqi Jenubi Xinjiang amanliq qoghdash bash qomandani Hoja Neyaz haji bashchilighidiki Jenubu Xinjiang waqitliq hökumiti qolida bolidu. Emeldarlarni teyinlesh we qaldurush ishlirini shu hökumetning özi bashqurup, peqet ularning tézimligini Urumchi waqitliq hökumetke melum qilip turidu.  Jenubu Xinjiang hökumiti 5000 din köp esker saqlimaydu. Xinjiangda urush tuggenge qeder, mezkur qoshunning qoral-yaraqi bilen oq-doraliri Urumchi terep teminleydu we ewal ikki ayliq maashi derhal tarqitilidu. Zörur tipilghanda bir terepning iltimasi bilen ikkinchi terep uninggha shertsiz herbi yardem biridu we yardem zöriyiti tuggen haman öz tewesige qaytidu. Bu bitim Xitayche,  Uyghurche  3 nusxa qilip yizilip, bir nusxisi merkizi hökumetke yollandi, jenubu we Ximali Xinjiang hökumiti bir nusxidin ilip qilindi. Bu bitimgha Shéng doben bilen Hoja Neyaz haji imza qoydi, tamghiliri basidu we Urumchidikin Sovet  bash konsoli shayit bolup qol qoydi.  Shuning bilen Hoja Neyaz haji jenup terpke yurup kettidu . Likin yolda dawamliq Ma Juying qoshunliri bilen urushup mangdi.

Emdi gimimizge qaytip kelsek Sabit Damolla “Sherqiy Türkistan Islam Jumhurriyitini” qurup mertlik bilen Reislikke Hoja Neyaz hajini bikitken bolsimu, bu qopal , surluk, qaram, tersa, sadda, aq köngul, nadan , merdane dixanlar qozghilangining bu dahisi düsminining hilisige we Sovet itipaqining atalmish wedilirige ishinip, öz qini, öz millitining qeqrimanliri qurghan bu Jumhur Reislikni qobul qilmay, yatlarningki yardemchi Reislikini qobul qildu.   Sherqiy Türkistan Islam Jumhurriyitining bash ministiri bolghan Sabit Damollamni Urumchige yalap apirip, jallat Shéng Shiseyge tapshurup beridu, buning bedilige , özi ölkilik hökumetning muawin reisi bolghan Hoja Neyaz hajimgha Séng Shisey .özi Orus yéridin ekeldurgen Arghimaqlar bilen Hadik  sogha qildu hem ustilep bir Sovetning qara pikawinimu béridu.Shuning bilen Hoja Neyaz haji chong ayali Qemberhanimni özi turghan mihmanxanigha orunlashturdi.  Kucha xénimi Xan ayimni Urumchi Shixabadiki Rozi hajimning baghchisigha, Qumuldiki Ayimini Turpangha köchurup, qora-jay qilip, orunlashturdi. Özi bolsa Xénimlar arisida barkanning Mokkisidek qatrap, birde qara pikapta, birde orus arghimiqi qoshulghan Hadikte héchnimidin ghimi yoq behirman kün ötkuzup yuriwirip, 1937-yili 12-ayning 10-küni Yapon jahangirligining jasusi Shüytiyen bilen til birikturup, Xinjiangda Islam döwliti qurmaqchi boldung digen betnam bilen qolgha alidu.  1938-yili kuzde Hoja Neyaz haji bashliq Qumul dexanlar qozghilangining rexperliridin Salih dorgha, Gusul, Baqi Neyaz haji we bashqa Kamal ependi, Abbas ependi, Boqan Xélil qatarliq ilghar pikirlik uyghur oghlarliridin 108 kishini boghup ölturup, Jang Guangchen bashchilighidiki jallatlar, Sayupuning gherbidki Taqqa kömuwitidu.

Shundaq qilip dihanlar ghozghilangining dahisi , “Sherqiy Türkistan Islam Jumhurriyitining”  Jumhur Reisi we shundaqla meghlup bolushning sewepchilirining biri , shunche zor qozghilanglargha tutush qilghan turuqluq, qiliwatqan ishining nishaninimu iniq bilmey, hetta bayraq layihileshni oylapmu yitelmigen , izilgen xeliqning béshi turuqluq, düshminige qol bergen bu sadda bashchimizning hayati bolsa tarixta Uyghur milliti könup qalghan , ichinishliq téragidiye bilen axirlishidu.

Gerche “Sherqiy Türkistan Islam Jumhurriyiti” ning ömri uzun bolmisimu ,bizge Pexirlengidek ejdatlar rohidin bir dasatan miras qalduridu.

Ejdatlirimizning bizge qaldurghan rohi jewherlirini unutmaslighimiz, eslep, yad itishmiz bizning meniwi azawibimizgha meghlem bolidu.

Tarix bolsa hayatning eyniki, Tarix ewlatlarning ustazi.

Tarixtiki qeqrimanlarning ish-izlirini eslep turush bolsa  dawamliq qilinghan ibadetke oxshaydu. Chünki  Insanning rohimu jennet we dozaqtek qatmu-qat bolup, siz jennet qismigha nezer salsingiz güzel Baghlar, hushpuraq Güller , sup-suzuk aqqan Iriqlarni körusizde, özingiz meghrur his qilisiz. Siz özingizning rohini dawamliq bu tarixi eslimilerni  eslep , ulardin ülge ilip, yaxshi ish yaxshi herket bilen shughulnup , Rohingizni paklap tursingiz elwette siz dawamliq Rohi dunyaringizning jennet qismida yashaysiz.

Eger siz eksi halda Rohi dunyaringizning Dozaq qismigha mensup bolup qalsingiz, uhalda özingizning qilghan eskiligingiz, rezilligingiz bilen dawamliq yuzlushup, hayatingizda qilghan pütün shermendilikler sizge öz sayingidek egishidu. Hayatingizda qilghan eskiligingiz, qilghan yalghanchilighiz, Kishilerge bergen azarliringiz, Hesetxorliqingiz, eski Niyetliringiz, Xainliqingiz, bir waqitlarda chin yurektin qilghan qesemliringiz kiyin u qesemni shermendilerche buzghanliqingiz ….. mana bular  mengguluk köz aldingizda namayen bolidu. Del shuchaghda bilsizki öz Rohingizning neqeder kirleshkinini!

Hazir millitimiz nahayiti bir zor tiragidiyelik sinaqqa duch keldi.  Bu tiragidiye her bir uyghurni öz ustidin oylinishqa mejbur qilishi kirek.

Bundaq özi bilen oylinishqa mejbur bolush bir qitimliq medeniyet güllinish we musteqqiliq tuyghusining piltisi bolidu.

Hazirqi  milletning ustige kelgen tiragidiyelik halaket yene öz nöwitide insanning qimmitini, hayatning cheksiz qedirligini his qilduridu. Millet mundaq  halaketning zerbiside rohi jehettin yene bir qitim chöchup oyghunup, özidin yoshurun küchning cheksiz nürini qézip chiqidu. Özining bizip ötken  seltenetlik izlirini eslep, Tarixtiki ghayet zor meniwi ététiqati we ishenchilirining sirliq qesirlirini özining toxtawsiz qedemliri bilen yene bir bisishqa umutlenduridu.

Ötmush bolsa bir kölenggu, bugun bolsa realliq, kelgusi bir mewhum tesewur, nihayet kelgusi   biz Uyghurlarning musteqqilliqqe bolghan umudi.

Ötmush bir kölenngu bolsimu, bir tup Alma derixi üchün tupraqqa kömulgen yiltizi qanche muhim bolghinidek , biz üchpnmu bizning eslimiz, neslimiz, etqadimiz we umutlirimiz kömulgen yeraq ötmush shunchilik muhimdur.

Sherqi Türkistan Islam Jumhuryitidin bizge miras qalghan kök bayraqning chüshurgen ghuwa sholisi, Rohi térilishimizni yeni maddi bayliq chushep qoyghan insani rohinimizni tirildurwatidu. Térilish , Oyghunush bolsa insan Rohi ata qilghan gherezlik imtihandur. Bu rohning tirilishi Ana wetendin uzaq ayrilghan bizdek insanlargha, hayatimizning mewjutlughidur, millitimizning ghoruridur. Wujudimizni illitiwatqan sirliq soqushlarning, polat simlardin elekter iqimi emes belki Kök Ay-yultuzluq bayraqning kökush nurliridiki jushquniwatqan issiq qan ikenligini eskertidu

Sherqi Türkistan Jumhuryitining 81 yillighini eslep, tézghan bu Satirlirimni ustaz Sayramining munu Nezmiliri bilen axirlashturimen:

Musherrep bildiy, ewlattiki Ana qerzide ölmekni,

Weten tupriqida oqya tutup, jengde  kömulmekni.

Sanaqsiz merd qénidin boldi hazilki qizil derya,

Sewep erkin numus bolghach wetensiz yashimaq tenha!

Hörmet bilen ,

Iz

2014 Germany-München