Qisqiche mezmuni: bu maqalide newruz — yéngi yil bayrimining kélip chiqishigha da’ir tarixiy pakitlar otturigha qoyulup, newruz bayrimining eslidin hun (un’ghur), uyghur qatarliq türkiy milletlerning milliy bayrimi ikenliki, türkiy qowmlar arqiliq yawro–asiyagha tarqalghanliqi, newruz bayrimining uyghur–türk medeniyitidiki en’eniliri qisqiche tonushturulup, newruz bayrimini ötküzüshning ehmiyetlik terepliri körsitip bérilidu.
Achquchluq sözler: uyghur–türkler, newruz — yéngi yil bayrimi, en’ene

1. Newruzning kélip chiqishi we tarqilishi
Milletlerni millet qilip tutup turghan meniwi amillar adet–en’eniliri, mirasliri we bashqa medeniyet amilliridur, bir milletni tutup turghan, uni yashnatqan, dawamlashturushqa mumkin qilghan türk medeniyet ülgiliridin biri newruz (yéngi yil) bayrimidur. Türk xelqliri tarixtin bügünki künimizge qeder, ijtima’iy we diniy hayattiki bezi ünümlük waqit, weqelerni bayram dep qutluqlap kelgen. Bularning biri newruz (yéngi yil) bayram künidur.
«newruz» eslide parsche söz bolup, new — yéngi, ruz — kün, yeni yéngi kün, «tunji bahar küni», «yéngi yil küni» dégen menilerni bildüridu. Uyghurlarda newruz bayrimi bashqa türkiy xelqlerge oxshash her yili 3– ayning 21– küni qutluqlinidu. Uyghurlarda bu bayram yéngi yil bayrimi dep qutluqlinidu. Newruz miladiye kalindari boyiche kéche bilen kündüz tenglishidighan mezgil mart éyining 21– künidin 23– künigiche bolidu.
Newruz — yéngi yil bayrimi 2009– yili dunya medeniyiti mirasigha kirgüzülgen bolsa, 2010– yildin bashlap xelq’ara newruz bayrimi qilip belgilendi.
Newruz pa’aliyiti herqaysi dölet we rayonlarda, milletlerde her xil isim–atashlar bilen qutluqlan’ghan. Türkiy xelqlerde bu diniy bayram bolushtin köprek, bir tebi’et bayrimi, bir qutulush bayrimi, bahar bayrimi bolup dawamliship kelgen.
Eng qedimki türkiy xelq bayrimi bolghan newruz türkiy xelqlerde eng deslep barliqqa kelgen.
Newruz birqanche ming yillardin béri türk qowmliri arisida qutluqlinip kelgen. Bu bayram miladidin burunqi 8– esirde hunlar (un’ghur) teripidinmu qutluqlan’ghan, shuningdin kéyinki yillarda pütün türk qowmliri teripidin eng büyük bayram dep alqishlinip kelgen. (türk bayrimi newruz: http://www.turksolu.com.tr/78/adiguzel78.htm)
Tarixchilarning tetqiqatigha qarighanda, newruz nami bilen qutluqlinip kelgen bu bayram yenisey (anasay), orqun etrapliridin, altay taghliri etrapliridin hun (un’ghur)larning yawropagha yürüsh qilishi bilen majaristan (wén’giriye–hun’giriye), balqan we yawro–asiyagha tarqalghan. Miladi 8– esirdin bashlap, hazarlarning jenubidin anadolugha we missipotamiyege tarqalghan. Misir newruzni yilbéshi dep muqimlashturghan. Türklerning bu yéngi yil bayrimi iranliqlar teripidin qobul qilinip, newruz dep terjime qilip qollinilghan. Iran arqiliq ereblergimu tarqalghan. Islamiyettin kéyin abbasiylar dewride newruz bayrimi dep qutluqlash dawam qilghan, saljuqilarda, osmaniy (osman türkliri)larda bu en’ene dawamlashturulghan. Herqaysi jaylarda newruzni qutluqlash perqliq bolsimu, lékin köpligen ortaq tereplermu bolmaqta. Ortaq tereplerning biri newruz otidur, qedimki türklerde ot bext dep qarilidu.
Türkiy xelqlerning milliy bayrimi bolghan newruz atilirimiz bolghan hunlardin bashlinip, köktürk, uyghur, türkmen, qirghiz, tatar, özbék, qazaq qatarliq türk qowmlar arisida tarixtin buyan yéngi yilning bashlan’ghini bolup qutluqlan’ghan hem bügün’giche dawam qilip kelmekte.
Junggoning qedimki tarix matériyalliri bolghan «tarixiy xatiriler» we «xenname. Hunlar tezkirsi»diki melumatlargha asaslan’ghanda, hunlarda miladidin burunqi 3– esirde modun (mete–batur) tengriqut zamanisidin béri türklerde bahar bayrimi ötküzülgen. Hunlar 21– martta türlük yémekliklerni hazirlap, yaylaqlarda yighilip, ata–ejdadlirini esliship, mal–charwa we nopus sanini éniqlap, tebi’et, zémin’gha, tengrige atap mal–charwilarni soyup, dash qazanlarni ésip, muzika sadaliri ichide neghme–nawa, türlük köngül échish, tenheriket pa’aliyetlirini ötküzgen. «newruz oti» yéqilip, uning üstidin atlap ötken, sudin atlap ötken, chünki türk medeniyitide «ot» we «su»da mol hosul, beriket, hayatliq, tirilish jem bolidu dep qaralghan. Islamiyettin ilgiriki «yéngi kün»ning bashlinishigha baghlinishliq ishlar hazirmu uchraydu.
1) türklerning erginequndin chiqish küni 3– ayning 21– küni bolup, türk xelqleri bu künni «qutulush bayrimi» dep qutluqlap kelmekte.
2) on ikki haywanliq qedimki türk teqwimi (kaléndari)da, kéche bilen kündüzning tengleshken küni del 3– ayning 21– küni bolup, «yilbéshi» dep étirap qilinmaqta, bu künde yéngi yil qutluqlanmaqta.
3) qish mewsumi axirliship baharning bashlinishi, tebi’etning janlinishi 21– martta bolup, türkiy xelqler qishlaqlardin yaylaqlargha köchüshke bashlaydu, bu kün «bahar bayrimi» bolup chong we keng kölemde qutluqlinidu.
Bu bayram qedimdin bashlap shemsiye (kün) kaléndari boyiche qish axirliship, baharning bashlinish küni (3– ayning 21– küni), yeni kün bilen tün tengleshken bash baharning birinchi küni ötküzülidu.
«uyghurlar arisida newruz bayrimining qachandin bashlan’ghanliqi heqqide ishenchlik matériyallargha ige emesmiz. Lékin, ‹newruz› bayrimi heqqidiki köpligen güzel epsane–riwayetlerge asaslan’ghanda, ‹newruz› bayrimining peyda bolushi uyghurlarning islam dinigha étiqad qilishtin burunqi kök tengrige choqun’ghan dewrliri bilen munasiwetlik.» («uyghur örp–adetliri» namliq kitabtin)
Bezi tetqiqatchilar tarixiy menbelerge asaslinip, «newruzning kélip chiqqinigha 4000 yildin ashqan» (abdushükür muhemmed’iminning «newruz bayrimi we uning tarixiy qatlimi toghrisida» namliq maqalisi) dégenni otturigha qoyushidu.
«newruz noqul tebi’et bayrimila emes, u xéli uzaq bir zaman quyashqa, otqa we yoruqluqqa bolghan diniy étiqad tüsinimu élip keldi. Bu zara astrizmdin ilgiri quyashqa choqunush, tebi’et ilahchiliqi sheklide we zara astrizmdin kéyinki axrumazdagha séghinish, diniy ilahiyetchilik sheklide ikki basquchni béshidin ötküzdi» (abdushükür muhemmed’iminning «newruz bayrimi we uning tarixiy qatlimi toghrisida» namliq maqalisi). Newruzning qaysi küni bashlinidighanliqi heqqide köpligen astronomlar, jümlidin ebur reyhan bironi, ömer heyyam… qatarliqlar «qozi (hemel)» burjida bashlinidighanliqini otturigha qoyidu. Hetta, zara astrizimning muqeddes kitabi «awétsa»dimu newruzni qozi burji bilen bashlinidu, dep yézilghan. Zara astrizimning muqeddes kitabi «awétsa» miladidin burunqi 10– esirde yézilghan.
Islamiyettin burun kök tengrige téwin’ghan uyghurlar asmandiki yultuzlargha isim qoyup, «aq qoza» atliq yultuzgha insanlargha qut–bext bergüchi ilah dep téwin’ghan we «aq qoza» éyining tunji künini yéngi kün (newruz) dep qutluqlashqan, bu hazirqi miladiye kaléndari boyiche 3– ayning 21– künidur).
Hazirgha qeder, türkiy xelqlerde bu xil adet–en’ene, qa’ide ottura asiyadin balqan’gha, hettaki amérikidiki qizil derliler arisidimu öz ipadisini körsetmekte. Her yili, yeni 3– ayning 21– künidin
23– künigiche bu kün qutluqlinidu. Bu künde «köje» dégen alahide tamaq teyyarlinidu. Mazarliq ziyapiti élip bérilidu, ziyapette halwa, polu we türlük tamaqlar tartilidu, naghra–sunay chélinip, türlük tenheriket pa’aliyetliri, elneghme oyunliri ötküzülidu.
Bügün’ge qeder, türk qowmliri arisida xiristiyan bolghan chuwashlar, buddist bolghan tuwalar we musulman bolghan qirghiz, azeriylermu bu bayramni qutluqlaydu. Eger u shi’e–alewi bayrimi bolsa idi, xiristiyan dinigha éiqad qilidighan türk qowmliri qutluqlimas idi, buddist türklerning bu bayramni bille qutluqlighini bu bayramning diniy sewebtin bolmighanliqini ochuqlashturidu.
Islamdin ilgiri, türk dunyasida 12 haywan namidiki möchel teqwimi qollinilatti, türkler islam dinini qobul qilip bu din ichige kirgendin kéyin, hijiriye teqwimini(kaléndarini) qollinishqa bashlighan.
Yéqinqi yillardin buyan, newruz — yéngi yil bayrimini bezi étnik guruppilar siyasiy ölchem süpitide sinaq qilip qollinishni stimekte. Buning üchün, newruzning kélip chiqishini köpligen güzel epsane–riwayetlerge, mesellerge baghlashturup tetqiq qilmaqta.
Newruz — yéngi yil (bahar) bayrimini qutluqlash heqqide élip bérilghan tetqiqatlarda, newruz bayrimining töwendikidek ishlar bilen baghlinishliq bolghanliqi körülmekte, mesilen:
* newruz türklerning erginequndin chiqqan künidur.
* newruz hezriti elining tughulghan künidur.
* newruz ateshpereslerdin qalghan bir bayramdur.
* newruz tengrining dunyani yaratqan künidur (kéche bilen kündüzning tengleshken waqtida).
* insan newruz küni (kéche bilen kündüzning tengleshken waqtida) yaritilghan.
* newruz qutluq xelqning bayram künidur.
* newruz türklerde bahar bayrimi künidur.
* newruz iran we afghanistan teqwimige köre resmiy yil béshidur.
* newruz türklerde tömür tawlash bayram künidur.
* newruz we nuh peyghember. Nuh topan balasidin kéyin, yeni newruz küni yerge qedem basqan.
* newruz erkinlikni, musteqilliqni qolgha keltürüsh bayram künidur.
* newruz baharning bashlan’ghan künidur.
* newruz peyghember muhemmedning mekkidin medinige hijret qilghan künidur.
* newruz hezriti eli bilen patimening toy qilghan künidur.
* newruz yahut hezretning nuhning kémisini ziyaret qilghan künidur.
Buningdin shuni chüshiniwélishqa boliduki, newruz türk qowmlirining islamiyettin burun qutluqlap kelgen, milliy tirilish, dölet qurghan künidur. (türklerde yéngi yil: http://www.igdirli.com)
Uyghurlar islam dinini qobul qilghandin kéyinmu bu xil en’ene dawamlashqan. 11– esirde uyghur qaraxaniylar qaghanliqi (miladi 850 — 1212)da ötken uyghur alimi mehmud kashgheri «diwani lughetit türk» namliq esiride: «yéngi kündin kéyinki tunji bahar ayni oghlaq ay deydu, uningdin kéyinki ay ulugh oghlaq ay déyilidu. Chünki, bu ayda oghlaqlar chongiyidu, insanlar we janliqlar newruz bilen janlinidu. Newruz — jahan bext–sa’aditining anisi, beriket we xushalliqning menbesidur. Bu sewebtin, kishiler bir–birige köngüllirini ipadilep séxiylarche xushalliqini namayan qilidu» dégen. (mehmud kashgheri: «diwanu lughetit türk», shinjang xelq neshriyati, uyghurche, 1– tom 452– bet)
Uyghurlarda qachandin béri «newruz» sözining «diwani lughetit türk»te xatirilen’gen «yéngi kün» sözining ornigha qollinilghanliqi éniq emes. Qedimki en’enilerdin qarighanda, bu bayramning waqti ikki hepte, yeni 15 kün qilip belgilen’gen. Hazir yette kündin üch kün’giche qilip xatirilinidu.
Yüsüp xas hajip «qutadghu bilig» dastanida newruzning bashlinish küni heqqide:
Quyash yandi bolghay yene ornigha,
Béliq quyruqidin qozi burnigha.
Dégen béyit arqiliq yil axirliship, yeni 12– möchel (béliq) ötüp, 1– möchel (qozi burni)ning yétip kelgenlikini, zimistan qish ötüp kétip, illiq bahar peslining öz jilwisini körsetkenlikini (newruzning yétip kelgenlikini) bayan qilghan.
Newruz zimistan qish tügep, pütün tebi’et oyghan’ghan, qar–muz we tonglar érip, egizler we ériq–östenglerde sular shildirlap éqishqa bashlighan, del–derex, gül–giyahlargha su yügürüp, kökirip chéchekleshke yüz tutqan, déhqanlar etiyazliq térilghugha kirishidighan güzel bahar peslining yétip kelgenlikidin dérek béridu. Bu hal «qutadghu bilig» dastanida nahayiti roshen halda eks ettürüp bérilgen.

2. Uyghurlarda newruz en’enisi pa’aliyiti töwendikidek élip bérilidu.
Newruz bayrimi toqquz resimiyet boyiche ötküzülidu:
1) kona yilni uzitip, yéngi yilni qutluqlash. Buning üchün newruz naghrisi, naghra–sunaylar chélinip, yurt–yurtlargha newruz bayrimining — yéngi baharning yétip kelgenliki jakarlinidu. Newruzning bashlan’ghanliqi élan qilinidu. Öymu’öy arilap «newruz eshrep, newruz beg, newruz salam, newruz kel» qatarliq oyunlar körsitilidu.
2) newruz — yéngi yil taziliqi qilish. Newruz naghrisi anglighan jama’et kona yilni uzitip, yéngi yilni, yéngi baharni kütiwélish yüzisidin barliq bulung–pushqaqlarni ala qoymay tazilaydu, yerlerge süpsüzük bahar suliri sépilip, öylerdiki idishlar bahar süyige liq toldurulidu.
3) soghuq qoghlash. Bu asasen bayraminng birinchi küni kechte élip bérilidighan pa’aliyet bolup, yashlar soghuqni hejwiy qilp, ot yéqip, qapaq köydürüp, jutni qoghlap, baharni kütüwalidu, kéchiche uxlimay yurt–yurt, mehellilerde qoshaq qétip, soghuqni qoghlash pa’aliyiti élip baridu. Yol boyida soghuq tamaq yéyilidu.
4) «newruzgha chiqish», «newruz éshi» yéyish we «newruz du’asi» qilish. Her mehellining merkizide chong qazanlar ésilip «köje» tamaq pishurulidu. Hemme kishi bu tamaqtin éghizlinidu, ibadetke qatnishidu, andin qol siqiship körüshüp, bir–biri bilen mubarek bolsun déyiship qizghin alqishlishidu. Bu birlikte yep–ichmek, du’a qilmaq bolup, birlik, barawerlikni ipadileydu. Ötüp ketken yildiki ishlar üstidin yekün chiqirilip, yéngi yil ishliri pilani tüzülidu, newruz pa’aliyitide qilinidighan ishlar élan qilinip, türlük teyyarliqlarni hazirlash uqturulidu.
«newruz éshi» yéyish. Ikkinchi küni etigende her kishi qudritining yétishiche, mehellidiki bu pa’aliyetke atap, un, yagh, shéker, quruq yémish, nan we bashqa xilmuxil yémekliklerni keltüridu. Jama’et bir yerge jem bolup, tapqan–tergini boyiche chong dashqazanda yette xil dan yaki toqquz xil yémekliktin newruz éshi teyyarlinidu, bu pa’aliyetke qatnashqan chong–kichik, qéri–yash hemmisi éghiz tégishidu.
«newruz du’asi» qilish. Kishiler pakiz, yarishimliq kiyimlirini kiyiship, mazar–tupraq béshini yoqlap, ölüp ketkenlerning qebrisini yoqlap, du’a qilishidu. Bu «newruz du’asi» déyilidu.
5) kishiler bir–birini yoqlishidu, yardemge mohtajlargha yardem qilishidu, késellerni, ajiz, méyiplarni yoqlaydu. Yaman ish–herikette bolghanlargha nesihet qilidu. Arazliship qalghanlar, qolum–qoshnilar yarashturulidu. Öylinish yéshigha toshqanlargha her xil teshebbuslar qilinidu.
6) newruz seylisi. Bu pa’aliyet sap hawaliq, chéchek bilen pürken’gen baghda suning boylirida ötküzülidu, her yerde at seylisi, bezme seylisi, tagh seylisi, yurt seylisi, kök seylisige oxshash türlük seyle pa’aliyetliri uyushturulidu. Bu jayda hüner–kasiplar, meddahlar, naxshichilar, ussulchilar, elneghmichiler, yazghuchi, sha’irlar nezme oqushup öz maharitini körsitidu hemde jama’et öz perzentlirini her xil ustazlargha shagirtliqqa bérishidu. Hékaye, dastan éytish, jeng qisselirini, meshhur zatlarni tonushturush élip bérilidu. Meddahlar dastan we qisselerni éytishidu. Elneghmichiler «newruzname» oqushidu. Mesilen:
Keldi newruz — yil bashi, ketti köngülning chirkini,
Newruz dibankelurler xatunlarning türkini,
Güller qisur qiz–oghul, egri qoyar bökini,
Mejlis qilip oynashur, achar köngül mülkini,
Qayghu–méhnetler kétip, yayrishar kündur bügün.
7) newruz yarishi. Bu pa’aliyet musabiqe türini alghan bolup, türlük shekildiki xelq tenterbiye pa’aliyiti, elneghme, newruz muqam meshrepliri, sama oyunliri, meddahliq, serwazliq, darwazliq, atliq tenterbiye pa’aliyiti, oghlaq tartish, chélishish, at chapturush, chewgen top tenherikiti, buqa soqushturush (xetiri köp bolghachqa, élip bérilmaydighan boldi), toxu soqushturush, türlük qiziqchiliqlar, chaqpelek, gülengge oyunliri qatarliqlar ötküzülidu, kechte oghlaq alghan kishi yurt ichide meshrep uyushturidu.
8) newruz meshripi. Bu meshrepke yigit béshi (yurt aqsaqili yaki eng hörmetke sazawer bolghan, kishilerning étirap qilishigha érishken kishi) saylinidu, pashshap, mirshaplar saylinp meshrep tertipini qoghdaydu, ottuz oghul, toqquz qiz meshrepke bash bolup, pota oynash, béyit éytish, her xil jaza türliri (yeni kishilerni edep–exlaqqa ündeydighan) élip bérilip meshrep ewjige kötürülidu.
9) newruzluq tilek. Bayramning 3– küni yurttiki herbir a’ile tapqini boyiche qazan ésip, bu yil tinch–amanliq bolushini, zira’etlerning balayi’apettin saq–salamet ötüshini, ishlirining beriketlik bolushini, jan–janiwarlargha köp töl élishni meqset qilip nezir béridu, yoldin ötken–kechkenler hem barliq yurt ehli tamaqqa éghiz tégip, du’a béridu, axirida jama’et, yéqin uruq–tughqanlar, dostlar öz’ara bir–birige aman–ésenlik, yaxshi tilek tiliship bayram axirlishidu.
Qisqisi, newruz pa’aliyiti arqiliq qish–zimistanni qoghlash, asayishliq yéngi baharni kütüwélish, yéngi yilning yéngiche xushalliq ekélishini tilesh, yéshilliqqa pürken’gen tebi’etni küylesh, kishilerni ilim–meripetke ündesh, ittipaqliq we inaqliqni teshebbus qilish, saxawetlik we diyanetlik bolush qatarliq ilghar ijtima’iy mezmunlar eks ettürülidu. Shunga, u tebi’et bayrimi, mol hosul bayrimi, emgek bayrimi, inaqliq–uyushush bayrimi, hüner–kesip bayrimi, tenterbiye bayrimi, shadliq bayrimi, körek qilish bayrimi, edebiyat–sen’et bayrimi, milliy xasliqni körsitish bayrimi, qisqisi, elning türlük hüner–kesip, téxnikilirini namayish qilidighan, ögitidighan, her tereplime iqtidar yétildüridighan, échiwétilgen, xelq mektipidur.

Izahatlar:
1) erginequndin chiqish küni. Türklerning erginequndin qozghilip chiqqan küni bahar kelgen kün bolup, bu künni qutulush küni dep, her yili yil béshida chong kölemdiki qutluqlash, xatirilesh pa’aliyiti élip baridu. Miladidin burunqi 8– esirdin bügün’ge qeder, uyghur élidin balqan’gha qeder pütün türk qowmliri we qebililiri her yili 3– ayning 21– küni qutluqlash élip baridu.
Epsanilerge köre, türklerning pütün qowmliri birliship, türklerdin öch almaqchi bolghan terepke atlan’ghan we 10 kün urush qilghan, urushta türklerni yéngishke közi yetmigen qarshi terep hiyle ishlitip türklerni yenggen. Türklerning pütün chatirlirini, mallirini éghir ziyan’gha uchratqandin kéyin, türklerning hemmisini qilichlap öltürgen. Kichiklirini qul qilip élip ketken. Kök türk xani élxanning kichik oghli qiyin bilen yéqini tokuz xotunliri bilen birlikte asarettin qutulush üchün qéchishtin bashqa yoli qalmighachqa, qéchip, bir yerge kélip qalghan. Ular bu yerni erginequn dep atighan. Bu yer bek munbet bolghachqa, ular bu yerde 400 yil turghan. Ular köpiyip, buyerge sighmighan, kishiler erginequndin chiqish kéreklikini déyiship, bu taghni tömür bilen téship, tashqirigha chiqqan. Düshmenlirini yéngip, öchini alghan. Bu waqitta ularning bashliqi (hökümrani) börtechine bozqurt idi, bu kün yéngi yilning bashlan’ghan küni bolup, kök türkler bayram dep qutluqlashqa bashlighan. (http://blog.Millet.Com.tr)
2) 12 haywanliq türk teqwimide, bir kün 12 bölümge ayrilghan, herbir bölümge waqit–chagh éti bérilgen. Bir chagh ikki sa’et, bir kün 24 sa’etke ayrilghan, yil béshi kéche bilen kündüz tengleshken 3– ayning 21– küni bolup, bu kün newruz, yeni yéngi yil bashlan’ghan kün déyilip qutluqlinidu.
2014.3.6
—————
Aptor: xoja niyaz (aqsu ma’arip instituti dotsénti)

http://uyghurpedia.com/index.php?

-12 Dékabir yashlar bayrimigha béghishlaymen -Aptordin

Beziler Milletchilikni wetenperwerliktin ayrip qarap, küchlük milletlerning kéngeymichilikini, téximu toghrisi tajawuzchiliq herkitini milletchilik dep xata chüshendürüshke orunghandek, mustemlike astidiki xeliqlerning milliy qarshiliq körsütüsh herkitinimu milletchilik katégoriyesige kirgüzüdu.Emeliyette küchlük milletlerning kéngeymichiliki milletchilk hésaplanmighandek, milliy zulum astidiki xeliqlerning meyli qaysi shekilde bolmisun élip barghan azatliq herketliri heqqaniy küresh bolup eriqchiliq yaki téror hésaplanmaydu.

Milletchilik insanliqning dunyada ortaq étirap qilinghan xususiyetliridin biri bolghachqa, dunyada milliy dewletler barliqqa kelgen.Milletchilik/Dewletchilik herqandaq bir milletning özige tewe bolghan jughrapiyiwiy rayonda, özi adetlengen til-yéziqtin paydilinip, etnik, siyasiy, iqtisadiy, diniy, medeniy we kultural alahiyidiliklirini saqlap qélish hemde tereqqiy qildurush zörüriyitidin bar bolghan bolidu.

Arimizdiki bezi kishiler bezide dinni bezide eksiyetchi peylasoplarning éyitqanlirini bazargha sélip, milletchilikni qandaqtur binormal nezeriyeler bilen xunukleshtürüp chüshendürüp,bizge tuydurmay milliy éngimizdiki milletchilik/dewletchilik iddiysini zeherlewatidu.Ular xitayning kengeymichilik herkitini milletchilik dep burmilap, xelqimizge milletchilikni xuddi wabadek qorqunchluq shekilde körsütüshke orunmaqta. Bizningche Xitay tajawuzchiliqi miletchilik emes, kengeymichilik, uyghurlarning weten qutquzush herkiti téror emes milletchiliktur.

Milletchilik shekillenmey turup wetenperwerliktin söz achqili bolmaydu…ikkisi bir-biri bilen sewep netijilik munaswetke ige…Biri yene birini teqezza qilidu…Tarixta herqandaq bir siyasiy millet qanche ming yillardin béri belgülük jughrapiylik rayonda yashap, oxshimighan dewletlerini qurup, xeliqarada muhim rollarni oynap kelgen.Siyasiy Millet ming yillap yashighan bir rayon dewlet yaki ishghal astidiki dewlet-weten- bolup, millet bu jughrapiyede apiride bolghan maddiy we meniwiy jewherlerning organik birikmisidin ayrilip bir tereplime halda özini qoghdiyalmaydu.Bu jehettin alghanda dewlet yaki milletni rayon, erq, itiqat, kultur, medeniyet qatarliqlardin ayrip qarighili bolmaydu.

Milletchilik sobiyektipliqqa mayil wetenperwerlik, wetenperwerlik obyektipliqqa mayil milletchiliktur…Xitayning S.turkistan/Uyghuristan tajawuzi milletchilikmu emes, wetenperwerlikmu emes eksinche pashizimdur…Pashizimning etnik, kultural we siysiy hedipide milletchilik we wetenperwerlik degen uqum inkar qilinghan bolidu.Eger tajawuzchilar din, eriq we medeniyet heqqide biljirlighan bolsa, otturgha chiqqini süyistimaldin bashqa nerse emes…

Xitaylarning Uyghur we ishghal astidiki bashqa xeliqlerge qaratqan assimilatsiye siyasitini xitay milletchiliki dep chüshünidighanlar bar…emeliyette bu Xitay milliy kimlikinining geligha sürtülgen ötkür pichaq bolup, esli tragediye bu yerdin kélip chiqidu.Uyghurlardek Obyekit qilinghuchimu,Xitaylardek obyekit qilghuchimu halak bolidu…Dunyada hazirqi zaman Fashizimi we Impériyalizimining birqanche örniki bar…biri Imperiyal sistemgha ayit bolghan Yaponiye modeli, ikkinchisi fashizim sistemisigha ayit bolghan eski sowitler ittipaqi modeli undin bashqa Xitay ultra kapitalizimi …Biri milliy kimlikni itirap qilghachqa küchlinidu…ikkinchisi we üchünchisi milliy kimlikni inkar qilighachqa yoqilidu…

Pelsepe nuqtisidin qarisaq xitayning mustemlike rayonlargha qaratqan siyasiti uning dunyagha xoja bolush shirin chüshini buzup tashlaydighan birinchi amil…Mustemlike arqiliq hökmaranliq qilish alla burun ebjiqi chiqip ketken aqmas mata, zorlap satadur…Xitaymu bizdin küchlük hésaplanghini bilen dunyada arqida qalghan qalaq bir millet bolghachqa Yaponiye, Germaniye we Fransiyening yolini tutalmaywatidu…Xitaylar eger Xitay dewliti Sherqiy Türkistan mustemlikisidin waz kechse, téximu küchiyidighanliqini oylap xiyalighimu keltürmeywatidu…Tarixta Asiyada qurulghan küchlük dewletlerning qaysisi uyghurlar bilen ittipaq tüzmigen?!Xitaylar buni chüshinemdu?!Chüshense nimishqa millitimiz bilen düshmenlishidu…Bu düshmenlik xitaylar teripidin körüklendikche, xitay dewliti ajizlap Uyghur milletchiliki küchlinidu…! Bu halette yeni igilik hoquqimizni qayturup almay turup, xitayning bizni dost sanighinidin düshmen sanighini téximu ewzel…

Xitayning Uyghuristanliqlargha qarita düshmenliki bizning milliy inqilap qoshunimizni berpa qilishimizning pütmes buliqi we milletchilik iddiymizge asas salidighan tunji mektep…wetinimiz Sherqitürkistan/Uyghuristanda tajawuzchilar bilen millitimiz ottursidiki ziddiyet alla burun xitay hökümiti hel qilalmaydighan basquchqa kirip boldi. Düshmen bolsa millitimiizning istixiyilik shekilde élip bériwatqan qarshiliq körsütüsh herketlirini, hür dunyadiki siyasiy herkitimizni melum derijide konturul qilghandek özi sizghan siziqqa chüshürelmey qattiq sarasimge chüshüp qaldi… Bu hadisini chüshenmigenler xitaygha aq bayraq kötürüp chiqishiwatidu, milletchi qiyapitige kiriwélip xitay bilen muresseleshmekchi boliwatidu…Ular alla-towa kötürüp, „xitaylar küchüyüp ketti, tuxumni tashqa urghanning paydisi yoq“, „xitaylar yashlirimizni bek qiriwetti, siyasiy qilmay medeniyet bilen meshghul bolayli“, „Tilimizni qoghdap qalsaq kéyin bir gep bolidu“, „Hazir weten bek yaxshi bolup ketti, bu yerde néme ish qilisiler“, „Bizning dewlitimiz we bayriqimiz bolup baqmighan“, „Biz xitay, xitaydin kelduq“, Uyghuristan yaki Sherqiy Türkistan emes Xinjiang, xitay emes xenzu, xitay dewliti emes zhunggo“, „Bir millet qet kötürimen deydiken awal ilim-pende qeddini tiklishi kerek“…déyiship düshmenning nénigha qaymaq sürtiwatidu.Ular saqal-burutni qoyushup, doppa bilen etlesni kiyiwelip, hür dunyada yashap turup, nomus qilmay siyasiy teshkilatlirimizni yétim qaldurushqa orunmaqta.

Ular siysiy herket qilmisa xitay itnik we kultural qirghinni toxtutidighandek, milliy kimlikimizni qoghdaydighandek tetenpete xiyallarda bolmaqta…Ular wetini we dewliti yoq milletning milliy kimlikini qoghdap qalalmaydighanliqini, ilim-pende hem qed kötürelmey üzik-késil halak bolidighanliqini bilmemdikine?!Ular siyasiy teqdirimizge köngül bölmestin herqanche milletchi we wetenperwer qiyapetke kiriwélip men uyghur dep warqirisimu, bizning nezirimde xitaydin better we xeterliktur!

Dunyada melum menidin éyitqanda üch türlük millet bar: biri itnik millet/Dewlet, ikkinchisi siyasiy millet/Dewlet, üchünchisi iqtisadiy millet/Dewlet…Uyghur bilen Xitaylar bu üchning ichide siyasiy milletke, Amerika, Japon we Germanlar iqtisadiy milletke, Tibet we mungghullar itnik milletke kiridu…Itnik milletler bilen siyasiy milletlerning arisidiki munasiwet bilen siyasiy milletler bilen siyasiy milletlerning arisidiki munasiwet, siysiy milettler bilen iqtisadiy milletlerning arisidiki her türlük munasiwetler oxshimighan rayon we milletlerde wetenperwerlik we milletchilik uqumida roshen perqlerni keltürüp chiqarghan…Gheripning milletchilik uqumini Uyghuristangha, Xitaylarning wetenperwerlik uqumini Uyghuristan xelqige qarisigha tedbiqlashqa bolmaydu…itnik, siysiy, iqtisadiy milletlerning milliy inqilawimizgha bolghan wastiliq we biwaste munasiwetlirini chongqurlap tetqiq qilmay turup, herqandaq import qilinghan idiologiye bilen weten/milletning azatliqi üchün élip bériliwatqan siyasiy küreshlerimiz ghelbe qilalmaydu…!

Milletsiz weten, wetensiz millet bolmighinidek, wetensiz dewletmu bolmaydu…Milletchilik/Dewletchilik bilen wetenperwerlik biri yene birini aldinqi shert qilghan sobyektip barliq bolup, hergizmu biri-birini chetke qaqmaydu hem ayrilalmaydu. Uyghurlarning milliy herkiti-wetenperwerlik-heqqaniy herket bolup, u ishghal astidiki dewletni yeni tehdit astidiki milletni qutuldurushni yüksek ghaye qilghan milletchiliktur!(K.A)