Sha’ir bilal nazimning toluq ismi _ molla bilal bin molla yüsüp, u texminen 1825-yili ghulja shehrining qazanchi mehelliside namrat mozduz a’iliside dunyagha kelgen. 10~11 yashlargha kirgende dadisidin yétim qalghan we akisi jalalidinning terbiyiside bolghan . Molla bilal qorghas«altunluqum» yeni tughluq tömürxan maziri yénidiki «beytulla» medriside 11 yil oqughan. Ereb, paris tillirini mukemmel igiligen, sherq edebiyati we klassik edebiy miraslirimiz bilen pishshiq tonushqan, xelq éghiz edebiyati xezinisidiki ésil eserlerni toplighan. U 20 yashqa kirgende anisi ölüp kétip , akisi bilen téximu éghir künlerni bashtin kechürgen. Shundaq bolsimu bilal nazim qiyinchiliqqa berdashliq bérip, shé’ir ijadiyiti bilen izchil shughullan’ghan . Uning nami el arisida tarashqa bashlap, kishiler uni „molla bilal“ dep hörmetleshken. U 27 yashqa kirgende özining hayat, muhebbet, dostluq haqqide yazghan ghezellirini diwan qilip tüplep,

Nazim  dégen texellus bilen yéshil tawar jiltigha orap söygen qizi renaxan appaqqa teqdim qilghan.
Meripetperwer zat abdumutali xelpem sha’ir molla bilalgha «terjime’i bilal sha’ir meshhur»nami bilen terjimihal yézip chiqqan. Mana shu terjimihalda «ghezeliyat» heqqide mundaq melumat bérilgen : «feqir we feqe künlerde bir sahipjamal mehwesh, peri peykargha ashiq biqarar, ishiq mejazigha giriptar bolup, ishiq muhebbiti qaynap, ishiq oti dilini biqarar qilghanliqtin éytqaniken.» emma, molla bilal bu sahipjamalning weslige na’il bolalmaydu. Molla bilalni gaday körgen qizning ata- anisi uning amriqini , qiz rayigha baqmay bashqa birige mejburiy yatliq qiliwétidu. Ishiq otida hésabsiz azablinip, örtinip yan’ghan molla bilal amriqigha béghishlap her küni beytulla medrisning peshtiqigha chiqip nezm oquydu.
Mu’ellip ghezelliride özi ashiq bolghan sahipjamalning kimliki toghrisida melumat bermigen. Kéyinki melumatlarda bu qizning ismi « ghunchem», «hejer appaq», «janarxan appaq», «renaxan appaq» dégen nam bilen her xil ataldi. Tetqiqatlar shuni ispatlayduki, bu «hösn iqlimida goya barche qizlar serweri» ning esli ismi renaxan ap’aq bolup, molla bilal yazghan nezmlirini élipbe tertipi boyiche retlep, tüplep, bir yéshil tawar jiltigha sélip, uning özige teqdim qilghan. «ghezelyat» ning bu qolyazmisini eyni waqittiki muderris arup damollamgha yatliq qilin’ghan renaxan ap’aq molla bilal bilen bolghan yashliq dewridiki muhebbet sergüzeshtisining büyük namayendisi dep bilip qedirlep, xas sanduqida saqlighan. Eyni waqitta qizning ata- anisi bu ishni eldin pinhan tutqan, hetta qizining ismini ashkarilashni xalimighan. Shundaq qilip, bu eser renaxan ap’aq a’iliside 1935-yilighiche saqlan’ghan. Renaxan alemdin ötkendin kéyin qolyazma uning oghli hashir mexdumgha qalghan. 1935- yilining axiri hashir mexdum alemdin ötkendin kéyin, hashirning oghli abdumijit qariygha qalghan. 1940- yili abdumijit qariy qolyazmini élip ghulja diyaridin ketken.
Molla bilalning qachan, kim bilen toy qilghanliqi éniq emes. Biraq, shuni jezmleshtüreleymizki, u toy qilip bir qiz, ikki oghulluq bolghan. Chong oghlining ismi ayup, kichik oghlining ismi qasim, qizining ismi ayshem iken. Molla bilalning newrisi mehemmetjan bilalning almutida chiqidighan « kommunizm tughi»gézitining 1975- yili 26- iyundiki sanigha bésilghan «bowam toghrisida» namliq eslimiside mundaq déyilgen:
«chong dadam ayupning ababekri, rabiyem, sherwanem atliq oghul-qizliri bolghan. Chong apimiz ayshemning hörnisaxan dégen birla qizi bolghan. Bowamning kichik oghli qasim méning dadam bolup, uning ömerjan, ghoja’exmet, mehemmetjan dégen oghulliri, ümgülsüm, turaxan dégen qizliri bolghan. Bizning a’ilidiki mendin bashqiliri ghulja shehiride wapat bolushti.»
Töhpikar erning keynide medetkar ayalning bolushi tebi’iy. Biraq, hazirgha qeder yézilghan menbelerde molla bilalning anisi we ayalining ismi peqet tilgha élinmighan. Sha’ir bilen zamandash tetqiqatchi, ediblirimiz bu nuqtigha zadila köngül bölmigen, bu hal kishini tolimu epsuslanduridu.
Tetqiqatchimiz sawut molla awudofning molla bilal toghriliq yazghan kitabidiki ishenchlik delillerge qarighanda, 1959- yili almutining chélek rayonida kona kitablar we qolyazmilar tépilghan, shu qolyazmilarning biride bir ayetning töwinige yézilghan melumatta, molla bilalning chong oghli ayup axunning 1860- yili (hijiriye 1277- yili )tughulghanliqi melum. Échinishliq éghir turmush kechürüp, tonurlarda yétishqa mejbur bolghan molla bilal texminen 1859- yili 34 yéshida toy qilghan bolushi mumkin.
Bilal nazim 1864- yili partlighan ili déhqanlar qozghilingigha aktip ishtirak qilghan. Shu yillarda «nazukum», «ghazat der mülki chin », «changmoza yüsüpxan»qatarliq nadir dastanlarni yézip chiqqan. 1895- yilidiki üchinchi qétimliq “ köch -köch“ te yette su wadisidiki yarkent dégen jaygha köchüp ketken, shu jayda 1900- yili alemdin ötken.
Sha’irning wapat bolghan waqti toghrisida hazir üch xil qarash bar. Beziler 1899- yili dése, yene beziler 1902- yili dep qaridi. Yéqinda yene 1900- yili dep toghrilandi. Sha’ir bilen zamandash bolghan tetqiqatchi hem uning tughqini we shagirti abdumutali xelpem (1867–1960) we bilalshunas alim sawut molla awudofning pikrige asaslan’ghanda, bilal nazim hijiriye hésabigha 1318- yili 77 yéshida, miladiye hésabigha 1900- yili 75 yéshida yarkentte alemdin ötken. Uning qebrisi hazirmu shu jayda saqlanmaqta.
1993- yili molla bilalning qebrisi aldigha uning heykili ornitildi, heykel ornitilghan baghchining yénidiki mektep we uning aldidiki kocha uning shereplik nami bilen ataldi. Hazir bu yer ilim-meripet ehlining meshhur ziyaretgahi bolup kelmekte. (abdurishit hélimhaji)