Autori: Muhemmettursun Sidiq

‹‹türkiy tillar diwani ››-11-esirde yashighan büyük uyghur tilshunas alimi mehmud qeshqiri teripidin yézilghan inisklopidiye xaraktérilik türk tili lughiti bolup, 11-esir uyghur medeniytining omumiy qamusi hésaplinidu.
‹‹ türkiy tillar diwani ›› dunyagha kelgen ming yilning mabeynide, tarixning boran-chapqunliri ichide ilim dunyasigha birde ashkara bolup, birde yoshurulup, alimlar teripidin yüksek derijide ilmiy medhiye, étrapqa érishken, etiwarlap saqlinishqa, qedirlep oqulushqa muyesser bolup kelgen. ‹‹ diwan ›› esli erepche yézilghanliqtin deslepte baghdad, misir qatarliq ereb elliri alimliri teripidin oqulup, mutali’e qilinip kelgen bolup①, ilim dunyasigha toluq melum bolushi téxi mushu esirning béshidiki ish.
Hijiriyining 466 (miladiye1073-1074)-yili baghdadta yézilip qoldin chiqqan bu eser kéyinki dewrlerde köp qétim köchürülüp tarqalghan bolsimu, bizgiche bu eserning peqet birla nusxisi yétip kelgen.
Miladiye 1266-yili(‹‹diwan››yézilghan waqittin 192yil kéyin) iranliq muhemmet binni ebubekri ibni obulfethi teripidin süriyining demeshiq shehiride mehmut qeshqirining öz qolyazmisidin köchürülgen bu nusxa 1910-yilliri türkiyining istanbol shehridin tépilghan bolup, buni osmanli émpiriyisining wezirliridin nazpibeyning a’ile teweliridin bolghan bir ayal saqlighan we turmush éhtiyaji bilen kitabpurush arqiliq 1914-yili diyari bekrilik eli emirge satqan. Türkiyining kilis wilayitidin mu’ellim rif’et bilge buni anglap, eli emirning maqulliqidin ötküzüp, bu eserni 1915-, 1917-yilliri üch tom halda mix metbe’ede basturghan.ene shuning bilen bu eser pütün dunyagha melum bolup, tézlikte alimlarning diqqitinii qozghidi.
1930-, 1940-yillarda, martin hartman, birokkélman qatarliq némis alimliri, bésim atalay, dehri dilchin qatarliqlar wekillikidiki türk alimliri bu eserni bes-beste tetqiq qilip, ilmiy maqaliler yézishti, éndikis ishlidi hem némis, türk tillirigha terjime qilishti.
Bir esirge yéqin waqittin buyan, köpligen eller alimliri oxshimighan halette tetqiq qiliship, hélihem tetqiqatidin qana’etlenmey bash qaturuwatqan bolsimu «türkiy tillar diwani»yenila ularning nezeride ottura esir türkiy xelqler medeniyitining yégane namayendisi halitide chaqnap turmaqta.
Epsus, alimlarning nezeride ene shundaq yuqiri orunda turidighan bu eser buningdin ming yillar ilgiri bir uyghur alimi teripidin yézilghan bolushigha qarimay, xeliqimiz bu eserni tolimu kéchikip bildi.
Mushu esirning béshida xelqimizning «türkiy tillar diwani»we mehmud qeshqirining xelqimizge tonushturulishigha da’ir bezi inchike mesililerni aydinglashturushta muhim ehmiyetke ige.
«bir zamanlarda, asiya quruqluqining bipayan baghrida arghimaqlirining tuyaqliridin ot chachritip, seyyarilerdek erkin we bimalal yashap ötken, shundaqla közni qamashturidighan medeniyet möjizilirini yaritip, türküm –türküm meripet yultuzlirini chaqnitip, medeniyet asminini bézigen» xelqimiz «yipek yolining chölderishi bilen teng kötürülgen esebiy ishanchiliq, diniy xurapatliq, mute’essip nadanliq, dem kota – qulchiliq, tügimes hem erzimes tepriqichilik, shundaqla zulum –zalalet quyunliri ichide qara teqdirning quchiqigha yiqilghan»② bolup, meniwi turmush dégenlerdin söz achqili bolmaytti.
Xeyriyet, «19–esirning axiri we 20–esirning bashlirigha kelgende, eytawur bashqa ellerde yangrighan meripet qongghuriqining sadasidinmu yaki öz qérindashlirining dehshetlik xorek awazidinmu bezi eqil –hushi we iman – étqadi sezgür kishiler baldur oyghinip»③xelqimizning derdige dawa izdidi. Ilim izdesh yaki soda–tijaret qilish yoli bilen jahan körgen bir türküm uyghur ezimetliri bu izdinishning yol achquchiliri bolup qaldi.
Yéqinqi zaman tariximizdiki meshhur démukiratik sha’irlirimizdin biri, tarixchi we neshiriyatchi qutluq haji shewqi mana mushu izdinishke yéqindin hemkar – medetkar bolghan bir ezimet idi.
Hayatini pütün ömri gheplette qalghan milletni oyghitish yolida meripet tarqitish, milliy medeniyet oyghinishni ilgiri sürüsh üchün milliy neshiriyatchiliq, medeniy aqartishtek meniwi küreshlerge atap, shu küreshler ichide özining sap milliy ghururi, pak iman–étqadi bilen yashighanliq «gunahi»üchün hökümran jahalet küchliri teripidin shéhit qilin’ghan bu meripet –medeniyet jengchisi 1876 – yili qeshqer shehrining qazanchi mehelliside abduréhim beg isimlik meripetperwer yerlik emeldar a’iliside dunyagha kelgen. Oqush yéshigha toshqandin kéyin qeshqerdiki medrislerde oqup, ilim tehsil qilip, ereb–pars tillirini puxta igiligen. 1908–yili atisi bilen bille se’udi erebistan’gha hej qilghili bérip, qaytishida misirdiki «jami’ul ez’her dari’ulum»igha oqushqa kirip mexsus ereb tili we islam qanunlirini ögen’gen. Oqushni tügenkendin kéyin türkiyige kelgen. Shu chaghlarda türkiyide élip bériliwatqan islahatchiliq (jeditchilik) herikiti türkiyining her qaysi jaylirida özgiche yéngi muhitni–jush urup rawajlan’ghan ijtima’iy tereqqiyat menzirisini barliqqa keltürgenidi. Jahan körüp melum jehetlerde yéngiche idiywi tonushqa kéliwatqan qutluq haji bu yéngiche menzirining tesiride istanbolda qélip, u yerdiki bir aliy bilim yurtigha kirip oqughan. Mushu jeryanda türkiyide mustapa kamal bashchiliqida élip bériliwatqan jahaletke, qalaqliqqa, mute’essiplikke qarshi yéngilash (islahat–jeditchilik)kürishi qutluq hajigha zor derijide tesir körsitidu.u öz yurtidiki qérindashlirining namrat, qalaq halitini–qulluq turmushini peqet ilim–meripet arqiliq xelqning rohiy– madarini qozghap, yéngiliqqa yétekligendila özgertkili bolidighanliqini körüp yétidu.
Istanbolda her qaysi ilimlerni öginish jeryanida, türk ellirining tarixi, medenyitige da’ir bilimlernimu chongqur öginip, her jehettin bilimini mustehkemleydu.1917–yilliri weten’ge qaytip kelgen qutluq haji weten, milletni jahalet iskenjisidin qutuldurush heqqide bash qaturup, melum niyet– meqsetlerni könglige püküsh bilen bille, shu yilliri türkiyide bésilghan «türkiy tillar diwani»ni milletning qimmetlik bayliqi dep qarap birge alghach kélidu.
Qeshqerge kelgendin kéyin milletperwer, meripetperwer baylar we ziyaliylar bilen meslihetliship, her jehettin puxta teyyarliq qilip, bir yildin kéyin yeni 1918–yili mix metbe’ede «ang géziti»ni neshir qilip, wetenperwerlik, démukiratik idiyini teshwiq qilidu.milliy oyghinish, jahaletke qarshi turush, ilim– meripet öginish bu gézit yangratqan jarangliq sada bolghanliqtin bir mezgil chiqipla, eksiyetchi hökümet teripidin péchetlinip, toxtitip qoyulidu.
Qutluq haji shewqi «ang» gézitining péchetlinishi bilen tengla, usulini özgertip, qeshqerdiki meripetperwer baylarning yardimide molla nazim, noruz yüsüpi qatarliq sha’irlar bilen birliship, mlliy oyghinish, ilim– meripet öginish mezmun qilin’ghan jenggiwar shé’irlirini toplam qilip, «oyghan we inqilab esh’arliri», «asaret we zalaletke ot yaq» dégen namlar bilen 1920– we 1924– yilliri mix metbede basturup tarqitidu.④
Xelqqe milliy medeniyetni tonutush, ejdadlar rohini teshwiq qilish arqiliq milliy rohni oyghitish, eziz wetenning, ana makanning qedir– qimmitini tonutush– qutluq haji shewqining mushu yillardiki milliy oyghinish herikitidiki özgiche pa’alyitidur.
Qutluq haji shewqi weten– milletning qeddini kötirish yolidiki bu pa’alyetlirining éhtiyaji bilen «türkiy tillar diwani»we mehmud qeshqiri toghruluq xelqimizge tunji melumat bergen ilim igisi bolup qalidu.
Hazirghiche «türkiy tillar diwani»ning uyghurche terjimiliri toghrisida izdinishte bolghan tetqiqatchilar bu eserning uyghurche terjimisining 1940– yillardin kéyin qolgha élin’ghanliqini tilgha élip, 30– yillardila qutluq haji shewqining bu eserni terjime qilip, tonushturush yolidiki tirishchanliqlirini nezerdin saqit qiliship keldi.⑤
Derweqe, bu heqtiki melumatlar yéterlik bolmisimu, lékin qutluq haji shewqining bizgiche yétip kelgen bezi eserliridin we mehmud qeshqiri maziri toghrisidiki munasiwetlik xatirilerdin bu heqte xéli ishenchlik tonushqa asas tapalaymiz.
Melumki, qutluq haji shewqi bashqa ilimlerni yaxshi öginipla qalmastin, öz millitining tarixini puxta bilishinimu muhim orun’gha qoyup, bu heqte köp öginish, izdinishlerde bolghan. Uning türkiyidin qaytishida «türkiy tillar diwani»ni birge élip kélishimu meqsetsiz emes idi. U yene 1936– yili qeshqer sher’i mehkimisining qazisi, dangliq alim molla sadiq elem axunum teripidin yézip qaldurulghan mehmud qeshqiri mazirigha kitab wexpe qilghanliq heqqidiki tarixiy höjjetni tépip saqlighan.⑥qutluq haji shewqining «qeshqer» namliq ghezili xelqimizge mehmud qeshqiri we

«türkiy tillar diwani»heqqide melumat bergen, eyni waqitta ashkara élan qilin’ghan tunji eserdur:

Körmigil qeshqerni kem bu jayda merdanlar yatur,
Hezriti sultan satuq bughrayi xaqanlar yatur.
Xelq üchün qurban bolup, düshmen bilen qilghan küresh,
Ol shehidu qehriman alip arsilanlar yatur.
Nur chéchip «qutadghubilik» xelqni qilghan bextiyar,
Xas yüsüp hajipqa oxshash ehli irpanlar yatur.
Yadikar eylep jehan’gha yazdi «diwani lughet»,
Mehmudil qeshqiri kebi ehli sherepshanlar yatur.
Eyligen shewqini meptun el üchün nurlar chéchip,
Bu sheherde köpligen xelq oghli insanlar yatur.
Mana bu yalqunluq misralar qutluq haji shewqining yüksek wetenperwerlik hésyatining mehsuli bolup qalmastin, millitimiz tarixi heqqidiki nisbeten keng hem chongqur izdinishning mehsuli idi. Mushundaq shekiller arqiliq millitimizge öz tarixini tonutup, milletning shanliq tarixi, medenyitini, batur, parasetlik, köreshchan oghlanlirining, alimlirining pa’alyetlirini keng teshwiq qilip, milletni ejdadlar izidin méngip, ilim– meripet bilen qurallinip, qulluq– mehkumluq qalpiqini chörüp tashlap,qed kötürüsh yoligha méngishqa righbetlendürüsh, yéteklesh meqsitide «türkiy tillar diwani»ni erebchidin uyghurchigha terjime qilishqa kirishken.⑦eserni terjime qilish jeryanida mehmud qeshqirining ming yillar ilgiri türk (uyghur)tilini dunyagha tonutush üchün qanchilik ijtihat qilghanliqini, tosalghular aldida qanchilik jasaret körsetkenlikini chüshinip yetken qutluq haji shewqi mushundaq bir eserni terjime qilishning özige nésip boliwatqanliqidin cheksiz iptixarliq hés qilip, eserni hertereplime chongqur öginip, terjimini imkanqeder pishshiq qoldin chiqirishqa tirishqan. Öginish jeryanida ottura esirlerde ereb–pars tilliri bilen teng beygige chüshken türk (uyghur) tilining heqiqetenmu ipadilesh küchining yuqiri, mezmun’gha bay til ikenlikini hés qilip, ich– ichidin söyün’gen. Yene bir tereptin, shu chaghlarda abduqadir damollam qatarliq ziyaliylar yétekilikide élip bériliwatqan til jehettinmu yéngiliqqa yüzlinip, milliy tilni saplashturush (tilimizdiki ereb- pars tili arilashmilirini chiqirip tashlap, ornigha milliy tilimizdiki xas sözlüklerni seplesh), ortaq edebiy til berpa qilish herikitining türtkiside «ana til nezmisi» namliq shé’irni yézip, xelqimizge ana tilning qedir– qimmitini yene bir qétim tonutqan:
Ana til bilgen kishining izzetin qilghum kélur,
Ana tilni aghzidin altun bérip alghum kélur.
Bu ana til ger ise amérikayu afriqida,
Serp étip minglarche tilla anda men barghum kélur.
I ana til, bizge sen ötken ulughlerdin nishan,
Sen bilen ruyi zeminde iptixar etküm kélur!
Toluq we sap uyghur tilida yézilghan bu shé’ir heqqiqetenmu ismi–jismigha layiq «ana til nezmisi»dur.
1933-, 1934– yilliri yene arqa–arqidin «erkin hayat», «yéngi hayat» gézitlirini chiqirip tarqitip, özining millet, wetenni zulum ilkidin azad qilish yolidiki ulughwar isteklirini teshwiq qilghan qutluq haji shewqi bu gézitlerde yene uyghur tarixi, medeniyitige da’ir eser, maqalilerni yézip élan qilidu. Meshhur tarixiy esiri «tarixi sheher, waqi’ati qeshqer»ni yazidu.
Xelqni qulluq iskenjiside tutup, yilikini shurap, özini semritip kelgen eksiyetchi hökümetning zorawan hökümranliri, xelqni oyghitish yolida pa’alyet élip barghan oghlanlarni özlirining közige qadalghan mix dep qarap, ularni dehshetlik türde tutqun qilidu. Shu qatarda qutluq haji shewqinimu qamaydu.axir 1937–yili 5–ayda paji’elik halda öltüriwétidu.tarix, medeniyetke da’ir milliy miraslirimiznimu yiltizimizni qirqishning bir yoli süpitide yoqitishqa yüzlen’gen jallat hökümet sansizlighan qedimki kitab jawahirlirimizni yighip köydüridu.qutluq haji shewqining toplighan kitab–matériyalliri we yazghan eserlirimu shu chaghda köydürüwétilgen bolup, bizgiche yétip kelgen azghine eserliri eyni yillarda chet’el gézit–zhurnallarda élan qilin’ghan we bezi pishqedemlirimizning xatiriside saqlinip qalghanliridin ibaret.
Yéqinqi zaman medeniyet tariximizda millet, weten üchün küresh qilish, ézilgen milletning shanu shewketlik tarixiy miraslirini heqqiy qedirlesh, toplash, tonutushning öchmes namayendisi süpitide pa’alyet qilghan merhum qutluq haji shewqining «türkiy tillar diwani»ni terjime qilishtin ibaret bu ehmiyetlik emgiki zulmetlik zamanning wapasizliqi tüpeyli axirlishalmighanning üstige iz– déreksiz yoqtiwétilgen bolsimu, biz yuqirida tilgha élip ötken pakitliq qarashlar qutluq haji shewqining «türkiy tillar diwani»din ibaret milletning bibaha enggüshtirige xéli burundinla chongqur iptixar we ixlasta bolup, bu heqtiki melumatlarni toplash we izdinish yolida köp ejir qilghanliqini moqimlashturishimizgha imkan béridu.
Hazir qutluq haji shewqining «tarixi sheher, waqi’ati qeshqer» namliq tarix kitabi aptonum rayonluq muzéyda saqlanmaqta.uyghurlarning, jümlidin qeshqer rayonining qedimdin hazirghiche bolghan tarixi birqeder mupessel yurutulghan bu kitabni hazirche körüp paydilinish shara’itigha érishelmisekmu, bu eserde «türkiy tillar diwani» we mehmud qeshqiri heqqide xéli tepsiliy bayanlar yoq dep éytalmaymiz.
Shunga, biz 20–esirning 30–yillirida qutluq haji shewqidin ibaret bu millet söyer oghlanimizning «türkiy tillar diwani»ni tunji bolup xelqimizge tonushturghan we terjime qilghanliqini muqimlashturup, medeniyet tariximiz sehipisidin tégishlik orun bérish bilen birge, ejdadlar tarixini bilish, ejdadlirimizdin qalghan bibaha miraslirimizni qedirlesh, öginish we tetqiq qilishta qutluq haji shewqining bu jehettiki emeliy pa’alyetlirini ülge qilishimiz lazim.

Izahatlar:
①«türkiy tillar diwani» 1 – tom, shinjang xelq neshiriyati 1981 – yil neshiri, kirish söz 42 -, 43 – bet.
②③ m. Siyit, y. Ruzi: «memtéli ependi» shinjang xelq neshiriyati 1997 – yil neshiri, söz béshi 2-, 3 – bet.
④ n.zaman: «uyghur hazirqi zaman edebiyatidiki wetenperwerlik roh», «tarim» zhurnili 1986– yil 11– san 112– bet.
⑤ gh. Sediwaqqasop: «‹türkiy tillar diwani›ning uyghurche terjimisi heqqide», «bulaq»1997-yil 1 – san 118– bet.
⑥ mezkur höjjetni yéqinqi yillarghiche saqlap, mehmud qeshqiri mazirining éniqlinishn’gha zor töhpe qoshqan péshqedem tarixchi ölima, qutluq haji shewqining oghli merhum imir hüsiyin qazi axunum bu höjjetning atisi qutluq haji shewqidin qalghanliqini éyitqan. «mehmud qeshqiri», qeshqer uyghur neshiriyati, 1965 – yil neshiri, 97 – bet.
⑦ edebiyatshunas haji ehmed köl tékin özining «déngiz ünchiliri» dégen kitabida qutluq haji shewqining «türkiy tillar diwani»ni memtéli ependi bilen birlikte terjime qilishqa kirishkenliki heqqide melumat bergen. «déngiz ünchiliri», qeshqer uyghur neshiriyati, 1983 – yil neshiri, 195 – bet.

( eskertish: bu heqte pakitlar yiterlik emes shunga téximu ichkirilep tetqiq qilishqa toghra kélidu. Qutluq haji shewqiyning «tarixi sheher, waqi’ati qeshqer» namliq tarix kitabini neshirge teyyarlap keng xelq ammisi bilen yüz körüshtürüsh téximu muhim bir ishtur.)

Menbe: ‹‹bolaq››2001-yilliq1-sanidin
http://www.shewqiy.com/