Ablajan Ümidyar

Qisqiche mezmuni: uyghur xelqning 15-esirde ötken meshhur mutepekkur sha’iri newa’i özining 60yilliq hayati we ijadiyitide edbiyatimiz üchün menggülük örnek bolghidek yüksek bede’i nemune yaratqan. Newa’i eserliri yuquri bedi’iy sewiye we yüksek istitik qimmetke, küchlük pelsepiwi idiyiwi asasqa, yüksek derijidiki unwirsalliq hem sitroluq xususiyetke ige. Bu maqalide newa’i ijadiyitining pelisepiwy idiyiwi menbi’i heqqide qisqiche mulahize yürgüzilidu.
Achquchluq sözler: newa’i ijadiyiti,idiyiwy menbi’i

Newa’i (1441-1501) uyghur edebiyati tarixida san jehettin köp bolupla qalmastin belki yene süpet jehettimu yuquri sewiyilik eserlerni ijad qilghan büyük namayendidur. Xuddi «mehbubul qulub» we bashqa esesrliride déyilginidek baliliq chaghliridin bashlapla ilimge chongqur ishtiyaq baghilighan sha’ir newa’i ösmürlük dewrliridin tartip taki hayatining axiriqi mezgillirigiche nurghun sheher we yéza-qishlaqlarda yashap türlük medrislerde bilim élip, jem’iyette xilmu-xil ademler bilen uchrashqan asasta ri’al jem’iyet we türlük menbelerdin bilim alghan. U özining ilmiy hayatida qedimki girik pelsepisi we uning ottura esir islamiyet muhiti astidiki warisliri bolghan farabi, ibin sina, ebu reyhan bironi, yüsüp xas hajip we bashqa alimlarning dunya miqiyasida bashlan’ghan ottura esir islamiyet medeniyet oyghinishining tesiride güllen’gen uyghur we paris-tajik edebiyatining: shundaqla 15-eisr muhitida omumlashqan xoja baha’iddin neqshibendi wekllik qilghan sofizim idiyilirining ilghar ijtima’y tesiri akitip qobul qilghan, shu asasta insani yetning qedimdin taki 15-esir basquchighiche dawamliship kelgen eng ilghar pelsepiwi tepekkur semerilirige ijadiy warsliq qilip qilip, öz eserlirini bilishining noqul shé’iri tesewwur yaki bedi’i obraz shekli arqiliq ijtima’i hayatni ipadilesh da’irisidin zor derijide halqip, yüksek derijidiki ilmiylik, gumantarliq we köp qirliq meripetperwerlik rohigha ige qilghan. Shunga newa’i mirasliri pelsepe, tarix sen’et qanuniyti, tilshunasliq, diniy utfiye edebiyatshunasliq, exlaq, jem’iyetshunasliq qatarliq köp xil ilim türliri we tepekkur shekilliri bilen chemberches baghlan’ghan ghayet zor insikilopi diyilik tüske ige meniwi xezinini yaratqan.
Newa’i ijadiyiti yüksek derijidiki pelsepiwi térenlikke ige bolghachqa uning eserliri bilishning herqaysi sahelirige tutishidu. Ottura esir muhitida shé’irni waste qilghan pelsepiwi tepekkur yükseklikide turup pütkül alem we jem’iyetni öz tepekkurigha alghan sha’ir öz eserliride mewjudiyet, ilahiyet, insan, eqil-idrak, meripet irade erkinliki, exlaq we ijtima’i mejburiyet qatarliq témilarda özining ghayet zor ilghar idiyiwi qarashlirini algha sürgen. Newa’i pütkül ijadiyitide aldi bilen bir islamiyet mutepekkuri we sha’iri bolush süpiti bilen alemni yaratquchi tengri-allaning mewjutliqini tonuydu we öz ijadiyitini mushu xil merkizi dunya qarishining yétekchilikide royapqa chiqiridu. Sha’irning qarishiche,alla ka’inattiki barliq mewjudiyetning yaratquchisi we esli menbi’idur. Alemde eslide peqet birla tengri yekke halda mewjut idi. Kéyinche u özining qudret-iqtidarini jari qilip, pütün ka’inattiki hayatliq türlirini jümlidin uning ser xili bolghan insanni yaratqan hem uning bilish qabliytinimu bexish etken. Shunga u özining «fani» texellusida yazghan «rohul-quds» namliq 132 biyittin terkip tapqan bir qesidiside yekke mewjut bolghuchi «tewhedi bari te’ala»(alla) heqqide toxtilip: «insan jisimini topidin saz etting, uning jismini asman gümbizidinmu yuqiri kötürding. Jismigha rehmet yamghuchi yaghdurup, tebi’itini mulayim qilding. Yene uninggha töt ziddiyetlik terkip (tupraq, ot, su, hawa)qoshup wujudini güzel qilip jan béghishliding. Heweslirini rasit eylep ménge qesirige eqil nuri berding, tenni ajayip memliket qilip, qelibni sultanliq textige chiqarding, kéyin uninggha ilimni rehnema (yétekchi) qilip, birinchi telimide özüngni tunuttung. U (insan) ilim hasil qilghandin kéyin mala’ikiler qulluq bildürüship uninggha sejide qildi. Barliq mewjudadlar ichide insanni eng ulugh qilding» dep xitap qilidu. (1) newa’ining qarishiche xilmu-xil shekilde yaritilip türlük möjiziler bilen tolghan dunya bir közgü (eynek) din ibaret bolup, uningda ekis etken we hayatliq qimmetige ige bolghan barliq shey’i-hadisiler (jümlidin insaniy tuyghularmu) yaratquchining möjize-kara mitidin bashqa nerse emes idi. Özini heq yligha béghishlighuchi arif insan (ashiq) mushu közgüdin alemning menbi’ini uning güzellikini shundaqla öz-özini tonup yételeytti.
Newa’i ijadiytidiki gumanizimliq idiye, adaletperwer we tereqqiperwer köz-qarashlarning merkizide eyni dewrge xas bolghan islamiyet pelsepisi jümlidin uning ilahi meripetni asas qilghan insanni ulughlash idiyisi hökümran orunda turghachqa sha’irning bu xil idiyiwi qarashliri uning «munajat» (2) «heyratul ebrar», «ferhad-shirin» «seb’e’i seyyar» «seddi iskender» qatarliq dastanlirida ipadilen’gendin sirt yene bashqa ishiq-muhebbet témisidiki dastanlar we lirik eserliridimu izchil ekis ettürülidu. Mesilen «ferhat-shirin» dastanida sha’ir eserdiki tiragidiyilik siyuzhitning bashlinishini bash qehriman ferhadning jahanname eynikini körüshi bilen öz qelbidiki ilahi meripetning küchide sirliq ishiq derdige muptila bolushtek weqelikke baghlaydu. Newa’i «heyretul ebrar» dastanidimu özining islamiyet tüsie ige bolghan dunya qarishini ipadilep mundaq yazidu:
Ne bolup ewwelde bidayet sanga
Ne kélip axirida nihayet sanga
Ewweli özüng axiru mabeyni özüng
Barchige xaliq, barchigha eyn özüng(3)
Islamiyetning meripetperwerlik pelsepisi we gumanizimliq rohigha ige bolghan büyük peylasop, edib newa’ining insanperwerlik, adaletperwerlik we bashqa türlik ijtima’iy qarashliri uning ijadiyet liride ipadilinish bilen birge bu xil tématika alemning menbi’i bolghan heqni bilish we mushu xil meripet asasida insanni tonush hem uni ulughlashtin bashlinidu. Elshir newa’i insanni makroluq jehettin alemdiki barliq mewjudiyetning serxili we eng aliy türi shundaqla dunyaning körki dep qarighan. Shunga u özining «heyratul ebrar» dastanida bu heqte mundaq misralarni yazidu:
Munche gherayipki xiyal eyleding
Barche miradi jemal eyleding
Genjing ara neqd ferawan idi
Lik, baridin ghererz insan idi…
…kaniyu heywani eger xud iban
Her biri bir gewheri ali sifat
Barche sini gerche letif eyleding
Barchedin insanni sherf eyleding(4)
Elshir newa’i ijadiyitide insan, jem’iyet, til-tepekkur, ijtima’iy exlaq, mejburiyet, sen’et, ghaye qatarliq témilardin sirt yene alem we seyyariler yultuzlar hem töt pesil shundaqla maddi dunyaning ziddiyetlik herikiti toghrisidimu toxtilip obikitip dunyaning heriketlinishi we uning menggülikliki heqqide özige xas pelsepiwi qarashlar otturigha qoyulghan. Shundaqla insanning eqli qabiliyti bu xil qanuniyetlernimu idrak qilishi zörür dep qarighan. Mesilen: u «fusuli erje» (töt pesil) we «hilaliye qesidisi» qatarliq eserliride eslidin güzel qilip yaritilghan alemning ziddiyetchan herikiti, «sereta» (yaz), «xazan» (qish), «dey»(küz), «bahar» pesilliri we uning güzelliki tebi’etni ilahlashturush asasida türlik ijtima’i idiyiler bilen birleshtürülüp bayan qilin’ghan. Newa’i «insanning ulughliqi uning ezeldinla ulugh qilip yaritilghanliqida, insanning güzelliki rohiytide yaki qelib güzellikide ipadilinidu. Tengri-alla, alem, insan oxshashla güzel, ka’inat we insan qelbi heqiqet(güzellik) tejelli qilin’ghan ulugh obikitlardin ibaret» dep tonuydu. Shunga newa’i eserliridiki ghaye insaniyetning eng ulugh ghayiwi telpünishlirige wekillik qilsa, uningdiki lirik qehiriman menggü yimirilmes sima süpitide gewdilinidu.
Sha’ir newa’i yene alemning güzelliki, insan arzu-ghayilirining ri’al hem muqererliki emma felekning rehimisizliki heqqide alahide toxtilidu. Insanni pütkül alem we hayatliq türlirining merkizide qoyup tonighan.newa’i öz eserliride ipadilen’gen meripetperwerlik, adaletperlik we gumanizim qatarliq ilghar we tereqqiperwer qarashlirini sen’etning eng yuqiri shekli arqiliq ipadilep ularni yüksek idiyiwi chongqurluqqa ige qilalighan. Newa’i ijadiyitidiki bu xil idiyiwi yükseklik uning ishiq waste qilin’ghan lirik ghezelliri we ipik eserliride téximu janliq ipadilinidu. Mesilen: «leyli-mejnun» dastanida qeyis qelbidiki ishiq adettiki hés-tuyghu bolmastin belki ilahi meripet we muqeddes güzellik bilen zich bir gewdileshken alahide istitik tuyghu bolghanliqi üchünla uni herqandaq küch tosuwalalmaydu. «ferhad-shirin» dastanidiki ferhad muptila bolghan ishqimu ilahi meripet, aliyjanapliq ijadkarliqning menbi’i bolghan ishiq sewdaliqi bilen birleshkechke u öz qelbidiki eshu tuyghu xisletlerning türtkiside könglige «alemshumul ghayilerni püküp, yunanistan’gha baridu. Shundaqla yene öz élige qaytip kélip iskender tilsimini achidu. Güzel insan shirinni köridu we kéyinki murekkep sergüzeshtilerge muptila bolidu. Dastandiki bu weqe tepsilatlar newa’ining bir ghezilidiki:
Méhir anglap ashiq oldum sungre yetse kühi ghem,
Ne ejeb ishq iptidasi eyin érur bayani qaf(5)
(méhir-shepqet tilep ashiqliq yoligha kirdim kéyin ghem bésiwalsa buninggha néme dey? Chünki ishiq sözi awal eyin herpi bilen bashlinip jaf-kuhiqaq bilen axirlishidu emesmu) dégen biyiti bilen ortaq idiyiwi pikirge ige idi.
Newa’i ijadiytining asas témisi 15-esir islam dini muhitidiki ishiq- muhebbetke merkezlishidu. Ishiqni waste qilghan ijtima’i exlaqi témilargha tutishidu. Ishiq-muhebbet témisi uyghur edebiyatidiki en’eniwi témilarning biri bolup, u tarixdin buyan, nahayiti keng ijtima’i menige ige bolup, uyghur edebiyatida islamiyettin kéyin ri’al ijtima’i mena we’ilahi meripet qarishi bilen zich birleshken halda qosh qunupliq yölinishte izchil tereqqi qilip xarezmning «muhebbetname» dastani, ehmed yesewining «diwani hékimet» toplimi, rabghuzining «qissesul enbiya» diki yüsüp-zuleyxa hékayiliri, atayi, sekkaki, lotfilarning lirik shé’ir we dastanlirida alahide ipadilen’gen bolsa newa’i qelimi arqiliq yaritilghan dastan we shé’irlarda téximu wayigha yetküzilip, tiradigiliylik yükseklikte ipadilep, bu témini newa’i ijadiytige yüksek qimmet, meniwi énirgiye béghishlighan küchlük pelsepiwi idiyige ige aktiwal ijtima’i téma dep qarashqa bolidu. Mesilen «ferhad-shirin» dastanida bolsa ferhat heq-adalet we insaniyetning teqdiri bilen biwaste baghlan’ghan ishiqqa muptila bolup, wisalliq yolida izdinip axiri ermen élige kélidu. Emma u bu yerde ikki türlük qismetke duch kélidu. Biri öz wujudidiki güzellik arqiliq shirinning muhebbitige érishidu. Yene biri: zaman külpetliri seweplik adaletning küshendisi bolghan xsrawning ziyankeshlikige uchrap axiri tiragidiye qurbanigha aylinidu. «leyli mejnun» dastani diki qeyis we leylilermu ene shu xil teqdir-qismetke duchar bolidu. Sherqche tüs alghan bu xil tiragidiyilik yéshim mahiyette eyni dewr ijtima’i idiyisi we sha’irining qarishi boyiche chüshen’gende, bu chekssiz alemdiki shexs hayatining baqasizliqi, tenning ajizliqi we uning haman xaksarliqqa yüzlinip xorishi we axiri tupraqqa aylinishi emma rohning menggü ghalipliqqa simwol qilin’ghan istitik ghaye idi.
Newa’i öz eserliride büyük gumanisit sha’ir süpitida ishiqning qudiriti, uning xasiyti we shidditi heqqide keng toxtilidu. Shundaqla özining köpligen dastanlirini ishiq ishq-muhebbet tiragidiyisi süpitide wujudqa chiqiridu. «mehbubul qulub» da sha’ir: «ishiq exteredur derexshenda we besheriyet közi nur-ziyasi andin göheridur rexshende insaniyet tajining zibu bahasi andin,… behridur wesi’i her igremi yüz eqlu-hush kémesin chumurghan we taghidur refi her téghi ming zuhdu teqwa bashni uchurghan» (ishq yultuzdurki kishining közige nur-ziya shuningdin kélidu. Paqiraq göherdurki insaniyet tajining zinnet-bahasi shuningdin kélidu… keng déngizdurki her bir qaynimi yüzligen eqil-hus kémisini chöktüriwetken. U igiz taghdurki her bir choqqisi minglighan zahid-teqwaning béshini ganggiratqan) ishqini waste qilghan heqni we heqiqi menidiki insanni söygüchi sha’ir newa’i öz ija diyitide mertlikini küylep, uning eksinche zamnning zulimi zorawanliq qabahet we nadanliqini inkar qilidu. «ferhad-shirin» dastanidiki ferhad bilen xsrawning kesin bes-munazirisi we ferhadning uni yéngip chiqishi bizning bu qarishimizni téximu janliq ispatlap béreleydu.
Sha’ir newa’i öz ijadiytide insanning ulughliqi uning meniwiytide yeni uning ilahi meripet jilwilen’gen qelbige mujessemlen’gen bolup, bu xil qelibning pisxik haliti haman uning heriket pa’aliyti arqiliq ri’alliqqa aylinidu dep qaraydu. Shunga u «leyli-mejnun» dastanida tiragidiyie qehrimani bolghan qeyisini özidiki ishiq we eqide sewebi bilen bir giganit insan süpitide yaratsa: ekisinche bu dastandiki ibni salam; «seb’i seyyare» dastanida shu qeder chong we bay döletke hökümdar bolghan padishah behram qatarliqlarni qelbide ishiqtin qilche eser bolmighan shexsiyitige bérilip öz dölitidin körenglep axiri öz-özini nabut qilghuchi, zalim hökümran süpitide yaritidu. Sha’ir newa’i xuddi özining «mehbubul qulub» namliq esiride insan’gha xas ang-tuyghu hésablan’ghan ishqini alahide ulughlap:«ishqisiz kések, dedsiz éshek» dep xulasili ginige oxshash ishiqni insan mahiyitining muhim belgisi, insaniy qedir-qimmetning yadrosi süpitide tonuydu. Shunga «xemise» diki dastanlarda yaritilghan ijabiy qehrimanlarning her biri ular meyli qandaq ijtima’iy orundiki kishi bolushidin qet’inezer ularning qelbi ilahi ishiq bilen nurlan’ghan. Shunga ular insaniy pezilet we meniwiy güzellikte herqachan ghalip insanlardin ibaret bolsa, eksinche uningdiki salbiy obrazlarning shu qeder rezil we xunuk halette gewdilinishi mahiyette ularning qelbidiki ishiqning ajiz we xuniklikidin bolghan idi. Shunga newa’i özining «xeza’inul me’ani»diki shé’irlirida lirik qehrimanini ishiq yolida perwane, mertlikte yigane obraz süpitide gewdilendüridu. Ular rehimsiz pelek yaki tashqi qiyapiti güzel «wapasizlar» teripidin qelbi shékestilen’gende öz könglidiki renjish we meniwi isyankarliqni ipadilesh bilen birge haman «wehdet sharabi» yaki ilahi meripettin öz köngüllirige teselli izdeydu.
Herqandaq bir dewrning edebiyat-sen’itide muqerrer halda romantik ghaye bilen ijtima’iy ri’alliq otturisidiki ixtilap we toqunush ipadilinidu. Buxil toqunush sen’ettiki halqish éngini wujutqa chiqiridu. Newa’i ijadiyitimu buningdin mustesna emes. U özining «heyratul ebrar» we bashqa eserliride ijtima’iy hayatni güzel bagh yaki chimenzar süpitide küyligen bolsa bashqa eserliride uni xarab qilghuchi rezil küchlerge, xunuklik, chakiniliq, wapasizliq qatarliqlargha qet’i qarishi turidu. Newa’i nurghun lirik shé’irilida felekning kajliqi, dewr zulimi we turmush teshwishliri shundaqla zaman ehlining shepqetsizliki insanning buninggha biqadirliqigha qarita özining renjish we naraziliqini ipadiligen. M:
Bela deshti ara mejnun méningdek körmemish dewran
Quyundek her zaman bir körmegen wadida sergerdan
Tünüm deyjur özüm renjür ichim ghemnaku baghrim qan
Tilim lalu, ténim bihal ishim efghan sirkishim qan.
Ze’ifu derdu ghem pishe, nehifu méhnet endishe
Zelilu biseru saman, qetili xenjeri hijran
Fifanimdin felek ghemkin, sirkishimdin jehan renggin
Ni derdim otigha teskin ni hijirim derdige derman…
…közm nemlik, boyum xemlik, ichim enduhi matemlik
Ni hemdemlik, ni mehremlik tapip bu méhnetni pinhan
Falek rehzen zaman düshmen, beden rewzen öze rewzen
Qalib jan hesretidin chiqip ten kishweridin jan
Newa’i bolsa méhnet köp, iche kor jami ishret köp
Niche bolsa se’ubet köp qilur wehdet meyi asan.(6)
Démek shé’irning axirqi biyitida déyilginidek newa’ining qarishiche ghayiwi dunya shu qeder güzel bolsimu, lékin ri’al hayat zidiyetlik jeryan’gha ige. Türlük rengwazliq bilen tolghan ri’al dunyada eshu «rehzan»(qaraqchi we düshmen) lerning yawuzliqi we japaliridin lirik qehirimanning bedenliri ötme- töshük, uning kasapitidin jan öz ixtiyaridin ten chette qéilip, ten mülikini jan terk etken yeni tendin jan, jandin ten ayrilishqa mejbur bolghan yüyük insanperwer sha’ir newa’ining küchlük tenqidi ri’alizmliq rohqa ige bolghan bu ghezili mehiyette insaniy qedir-qimmet, shan-sheref erk–hoquqning depsende qilinishigha qarishi küchlük naraziliqining lirik shekilde ipadilinishidin ibaret idi.
Omumlashturup éytqanda newa’i ijadiytide ipadilen’gen hayat güzelliki, insanperwelik, adaletper werlik qatarliq ilghar ijtima’iy qarashlarning hemmisi sha’ir yashighan eyni dewrning omumi medeniyet, pelsepe we ijtima’iy idilogiyisi bilen chemberchesh baghlan’ghan uningda ipadilen’gen tiragidiye we tiragidiyilik istitik güzellik mahiyette 15-asir jem’iytining ri’al haletliri we sha’irning buninggha qarita bedi’i omumlashturushining mehsulidur. Newa’i ijadiytidiki ijtima’i hayatini pelsepe, exlaq, étiqad, ghaye, sen’et nuqtisidin qosh yönlishlik ipadileshtek bu xil sitroluq alahidilik we özgiche xasliq bügünki künde bizning newa’i miraslirini öginish, tetqiq qilish we uninggha heqqaniy warsliq qilish mesiliside ilmiy bolghan di’aliktkiliq tepekkur we tarixy matériyalizmliq pozitsiye qollinishimizning zörürlikini telep qilidu.
Paydilanmilar:
(1) a, memitimin «newa’ining pelsepiwi qarashliri üstide izdinish», «büyük sha’ir elshir newa’i» shinjang xelq neshiriyati 2001-yili neshiri 33-bet.
(2) newa’i «ghezeller we sherhi» özbékche tashkenit 1991-yili neshiri 3-, 4-, 5-6,-betliri
(3) newa’i «heyretul ebrar» shinjang yash ösmürler neshiryati 1991-yili neshiri 15-bet
(4) newa’i «heyretul ebrar» shinjang yash ösmürler neshiryati 1991-yili neshiri 20-, 28-betler
(5) elshir newa’i «ghezeller» shinjang xelq neshiryati 1982-yili neshiri 99-bet
(6) elshir newa’i «ghezeller» shinjang xelq neshiriyati 1982-yili neshiri 275-bet
(aptori: qeshqer pidagogika inistitoti fililogiye fakultiti oqutquchisi, magistir)

Menbe: Uyghuristan ijtima’iy penler tetqiqati, Jornili 2008- yilliq 2- san