Pelsepe chétilish da’irisi keng pen, uni öginish ademning dunya qarishini we tepekkur usulini yéngi tüske kirgüzidu. Gerche bir qisim kishiler pelsepe öginishke qiziqsimu, emma qiziqish idiyewi menzildin tolimu yiraq halet. Shunga qiziqish bilenla peylasop bolghili bolmaydu.
Heqiqiy menidiki bir peylasop bolush tolimu müshkül. Peylasop bolush üchün heqiqet üstide tewrenmey izdinidighan jasaret we mahiyetni köreleydighan paraset bolush, shey’ilerni közitishke we pikir qilishqa mahir bolush, bilim qurulmisi keng hem abstrakt tepekkur iqtidari yuqiri bolush, mulahize küchi küchlük hem logikiliq xulase chiqirish qabiliyiti üstün bolush shert. Peylasopluq gepdanliq emes, peylasopluq jöylimichilik emes, peylasopluq quruq nopuz emes! peylasopluq heqiqetke bolghan teshnaliq asasidiki idrakiy yükseklik. Shunga amérikiliq mortimér adlér «heqiqiy peylasop kem tépilidighan göher» deydu. Teliyimizge, del mushundaq kem tépilidighan göherdin biri xelqimizge nésip boldi. U bolsimu 20 – esirde uyghurlardin chiqqan birdinbir peylasop abdushükür muhemmet’imindur.
2015 – abdushükür muhemmet’iminning wapatigha 20 yil boldi. Bu 20 yil mabeynide xelqimizning bu mutepekkur ustazgha bolghan tonushi barghanséri chongqurlashti, séghinishi barghanséri kücheydi. Ilim sahesidikilerning hörmitimu barghanséri ashti. Uning eserlirini neshr qilish, qétirqinip oqush, qarashlirini neqil élish, hékmetlik sözlirini istémal qilish, uni xatirilesh meqsitidiki türlük pa’aliyetlerni uyushturush yilséri köpeydi. Qarimaqqa xelqimiz bu munewwer alimining qedrige bara – bara yétiwatqandek qilidu. Hayatida köp zerbilerni yigen, étibarsiz mu’amilige uchrighan, chetke qéqilghan, yétim qaldurulghan bir alimning bügünkidek qedirlinishini aldi bilen xelqimizning meniwi qiyapitide körüliwatqan bir ijabiy xislet dep mu’eyyenleshtürüshke bolidu.
Shundaqtimu, biz yenila bu munewwer alimning qedrige yétish we uning qimmetlik meniwi miraslirini chin menisi bilen chüshinishte yenila yétersiz halette turuwatimiz. Shu menidin, uni teripligende peylasopliqtin ibaret xas alahidilikini nezerdin saqit qiliwatimiz. Elwette, u hayat chéghida, ajayip mol netije – utuqliri bilen zamandashlirigha sélishturghanda, hörmet, hewes we alqishqa xélila sazawer bolghan. Biraq, uning mol talantini we u yaratqan ilmiy we bedi’iy pellilerning qimmitini chüshinish jehette téxiche yüzekiyliktin xaliy bolalmaywatimiz. Mesilen, men kishilerning uyghurlarda kimning tunji bolup roman yazghanliqi toghrisidiki talash – tartishliq söhberlirini pat – pat anglap turimen. Emma, abdushükür muhemmet’imin royapqa chiqarghan tunji ilmiy we edebiy kitablar heqqidiki söhbetlerni anglap baqmidim. Emeliyette, abdushükür muhemmet’imin ilmiy tetqiqat we edebiy ijadiyet saheside mundaq tunji 10 türlük emgekning sahibi.
1. Uyghur pelsepe tarixi toghrisidiki tunji kitabning aptori.
2. Muqam heqqidiki tunji tetqiqat kitabining aptori.
3. Farabi heqqidiki tunji tetqiqat kitabining aptori.
4. Éstétika heqqidiki tunji kitabning aptori.
5. «sewdaliq te’ejjüpnamisi» namliq tunji pelsepiwi nesr toplimining aptori.
6. Tunji ruba’iy toplimining aptori.
7. «a’ile» namliq tunji étika kitabining aptori.
8. Ming’öy sen’iti bir pütün tetqiq qilin’ghan tunji tetqiqat kitabining aptori.
9. «qutadghubilik» dastani bir pütün tetqiq qilin’ghan tunji tetqiqat kitabining aptori.
10. Qedimki merkiziy asiya tarixi heqqidiki tunji kitabning aptori.
Milliy medeniyet tariximiz üchün éytqanda, abdushükür muhemmet’iminning bir – biridin qimmetlik bu 10 türlük ilmiy we edebiy eserliride yaritilghan pelle bashqilar teripidin hazirghiche yéngilan’ghini héch bolmighanda sewiye jehettin yéqinlashqini yoq. Biz alimning utuqlirini yenila mushu sahe we mushu zhanérlar boyiche yuqiri ilmiy we bedi’iy «rikord» halitide turuwatidu dep éytalaymiz. Emma, biz pat – pat gépini qilidighan bügünki zaman edebiyatimizdiki tunji romanning sewiyesini kéyinki yazghuchilar köp jehettin yéngiliwetti. Bu hemmige ayan!
Démek, abdushükür muhemmet’iminni chongqur chüshinish we alahide héssiyat bilen qedirlesh jehette biz yenila yüze dep éytishqa bolidu.
Bashta tilgha alghinimdek, abdushükür muhemmet’imin ependi 20 – esirde uyghurlardin chiqqan birdinbir peylasop. Bu hergizmu asassiz éytilghan höküm emes. 20 – esir tariximizda peqet abdushükür muhemmet’iminningla xas pelsepe eserliri we pelsepiwi edebiy eserliri bar. Mesilen, xas pelsepe eserliridin «farabi we uning pelsepe sistémisi», «uyghur pelsepe tarixi», «omumiy éstétika», «qatlamliq éstétika», «a’ile» namliq besh parche kitabi; Pelsepiwi edebiy eserliridin «sewdaliq te’ejjüpnamisi», «ruba’iyat», «arifname» namliq üch parche kitabi we «farabi pelsepe sistémisining tarixiy qimmiti», «kumarajiwaning pelsepe idiyesi», «elishir newayining pelsepe qarashliri», «pelsepeni islah qilish tizisliri», «‹qutadghubilik›ning tebi’et pelsepisi idiyesi», «küsen ressamliridiki éstétik ang toghrisida», «ottura asiya xelqining töt zat qarishi», «qedimki ejdadlirimizning iptida’iy tebi’et ilahchiliq qarashliri», «qatlam nezeriyesi we uning métodologiyelik qimmiti» qatarliq maqaliliri bar. Mana bu eserliri bilen u shübhisiz halda, peylasop dégen sherepke munasip. 20 – esir tariximizgha herqanche inchikilik bilen nezer salsaqmu bu shan – sherepke munasip yene bir ademni köz aldimizgha keltürelmeymiz. Keltürduq dégendimu, tetqiqat küchidin xaliy pelsepe oqutquchilirinila köz aldimizgha keltüreleymiz. Ularning neshr qilin’ghan xas eserliri yoq, bolsa peqet ömri qisqa konsipiklirila bar. Abdushükür muhemmed’iminning xas eserliri bolghandin tashqiri öz aldigha otturigha qoyghan qatlam nezeriyesi métodologiyesi we qatlamliq éstétika sistémisi bar. Bu hergizmu qarisigha ashurup éytilghan gep emes. U otturigha qoyghan qatlam nezeriyesi métodologiyesi tebi’et, jem’iyet, rohiyet hadisiliri tüzülme we jeryan, makan we zaman jehette esliy zatliq qatlamliqqa ige, shunga uni bilish we izahlash usulimu bilish nezeriyesi jehettin qatlam métodologiyesi pirinsipini qoral qilishi lazim dégen qarashni ipadiligen. U otturigha qoyghan qatlamliq éstétika sistémisi güzellikni tebi’et, jem’iyet, bilish subyékti we mujessem qarashta izahlashtin perqliq halda güzellik we güzellik hadisilirini ontologiyelik (esliy güzellik), bilish nezeriyesilik (éstétikiliq), sen’et güzelliki, meniwi güzellik, iqtidar güzelliki qatarliq qatlam we tarmaqlargha ajritip, öz süpiti we alahidiliki boyiche konkrét izahlaydighan ilmiy sistéma.
Biz bir pütün medeniyet tariximizgha nezer salidighan bolsaq, peqet ikkila zatning özige xas ilmiy sistémisi barliqini körimiz. Uning biri ottura esir ereb – islam pelsepe tarixida arstotéldin kéyinki ikkinchi ustaz dep teriplen’gen ebu nesir farabining natural pantizmliq pelsepe sistémisi, yene biri 20 – esirde ötken alimimiz abdushükür muhemmet’iminning qatlamliq éstétika sistémisi. Kumarajiwa, yüsüf xas hajip, elishir newayi qatarliq büyüklirimizningmu ilmiy sistémisi yoq, peqet pelsepe idiyesi we pelsepe qarashlirila bar. Idiye, qarash, telimat, ilmiy sistéma dégen uqumlar léksikiliq menisi we wezni jehettin perqliq uqumlardur.
Peylasop abdushükür muhemmet’iminning pelsepe jehettiki netije – utuqliri uning junggoning bügünki zaman pelsepe sahesige ghelibilik kirishige asas salghan. U pelsepe toghrisida ichkiri ölkilerde échilghan döletlik we xelq’araliq ilmiy muhakime yighinlirigha teklip qilin’ghan, enxuyda neshr qilin’ghan «junggo az sanliq milletler pelsepe tarixi» namliq chong hejimlik kitabning asasliq aptori we bash muherriri bolghan. «junggo az sanliq milletler pelsepe, ijtima’iy idiye tarixi ilmiy muhakime yighini»da farabiyning pelsepe sistémisi heqqide léksiye sözligende meshhur peylasop yü guangyüenning yuqiri bahasigha érishken, kung zi xelq’ara ilim muhakimisi yighinida rast kungfuzidin yalghan (rawajlandurulghan) kungfuzi üstün turidu dep sözligende chet ellik alimlar orunliridin turup alqish yaghdurghan. Netijide «junggoning bügünki zamandiki 20 munewwer peylasopining biri» dep qaralghan. Abdushükür muhemmet’iminning aptonom rayonimizda neshr qilin’ghan «shinjangdiki milletlerning pelsepe, idiye tarixidin ochériklar» namliq kitabning asasliq aptori ikenliki uni shinjangdiki qazaq, özbék, qirghiz, tatar qatarliq milletler ichidimu yuqiri inawetke ige qilghan. Chünki, bu kitabning ichidiki uyghur, özbék, qirghiz pelsepe, idiye tarixini u yazghan.
Peylasop abdushükür muhemmet’imin pelsepe kespide muntizim terbiye alghan peylasop emes. U 17 yéshida shinjang institutining bi’o – ximiye kespige oqushqa kélip ikki yil oqughan. U ikki yilliq oqush jeryanida xenzu tilini bérilip ögen’gen. «hayatliq maddilirining kélip chiqishi», «ozuqluq maddilirining shekillinishi» namliq ikki birashora yazghan. Shu jeryanda pelsepige qiziqip qalghan. Iwan pawlofning nérwalogiye telimati, lébyshinkayaning hüjeyre toghrisidiki qarashliri, orlofning quyash sistémisining shekillinishi toghrisidiki qarashliri, fiziklarning yéngiche yadro fizikisi qarashliri arqiliq gérmaniyening meshhur peylasopliri kant we gégil telimati bilen tonushushqa bashlighan. Shundaq qilip tebi’et pelsepisige bolghan qiziqishi shekillen’gen. Ikki yil oqughandin kéyin mektep oqutquchi kemchil bolushtek jiddiy ehwalni nezerde tutup, uni oqushtin toxtap oqutquchi bolushqa belgiligen. U oqutquchiliqqa belgilen’gen yili gherb pelsepe tarixidiki kilassik eserler bolghan niyutonning «tebi’et pelsepisining matématikiliq asasi», eplatonning «ghayiwi dölet», arstotélning «métafizika» qatarliq kitablirini oqup estayidil xatire qaldurghan. Oqutquchi bolup birer yil bolghanda shi’endiki gherbiy shimal uniwérsitétining markiszm asprantoriyesige ewetilip bir yil oqughan.
Démek, uning pelsepe jehettiki terbiyelinishi asasen özlükidin öginish arqiliq bolghan. Özlükidin öginishke mahir bu yash alim pelsepedin ibaret türlük penlerge chétilidighan bu ilim saheside mol bilim we yuqiri tetqiqat qabiliyiti hazirlap axir 20 – esirde xelqimizdin chiqqan birdinbir peylasop dégen büyük sherepke muyesser bolghan. U heqiqetenmu peylasopqa xas pikir quwwiti we tetqiqat küchi bilen pelsepe tariximizni untulmas xas ilmiy eserler bilen bézidi.
Abdushükür muhemmet’imin yene peylasop bolush süpiti bilen dunya qarash we tepekkur usuli jehettimu özgichilikini namayan qilip, türlük zhanérlarda, oxshashmighan ipadilesh usuli bilen chongqur pelsepiwi menige ige pikir we idiyelerni otturigha qoyup mol edebiy eserlerni ijad qildi. U 60 yéshida yazghan «ömür telqinliri» namliq maqaliside özining musteqil ilmiy qarashqa ige ikenlikini «teyyar dapqa pirixonluq qilishni xalimidim» dep obrazlashturup ipadiligen. U tarix, medeniyet tetqiqatidimu, mushu ilmiy pezilitini namayan qildi. Mesilen, «qedimki merkiziy asiya» namliq kitabida matériyallarni retsiz döwige aylandurup qoymastin, tarixiy weqe – hadisilerni we tarixiy shexslerni bayan qilghanda imkanqeder milliy hayatimizgha yétekchilik qilidighan chongqur pelsepiwi menilerni béghishlidi. Tarixiy obzor we qayta oylinish xaraktéridiki maqaliliride ötkür hem etrapliq muhakimilerni otturigha qoydi.
Abdushükür muhemmet’iminning pelsepe idiyesi 60 yéshida yazghan «ömür telqinliri» namliq maqalisida éytqinidek alahidilikke ige. U mundaq deydu: «méning pelsepe tarixidiki pikirlirim hemishe bir qatmal halette turmighanliqidin pexirlinimen. Bu jehettiki qarashlirimni ilmiy, edebiy eserlirim bilen ‹arifname›din körüsh mumkin.»
Shundaq éytalaymizki, abdushükür muhemmet’imin uyghur medeniyiti we uyghur tarixi tetqiqati sahesidiki bösüsh xaraktérliq ilmiy muweppeqiyetliri hem bedi’iy ijadiyet sahesidiki chéliqarliq utuqliri bilen shöhret qazan’ghan meshhur alim we peylasop, talantliq edib we töhpikar ma’aripchi. Biz abdushükür muhemmet’iminning musheqqetlik hayat musapiside ipadiligen ilmiy pozitsiyesi we ijad qilghan ilmiy, edebiy eserliridiki pelsepiwi qarashliridin uning peylasoplarche parasiti we pezilitini köreleymiz.(Y.Ruzi)
(bu maqale «ürümchi kechlik géziti»ning 5 – ayning 12 – künidiki sanidin élindi)