Aotori:Achnuq
Yash chongayghansiri baliliqni eslesh bekla hozurluq bolidiken. Yurtumgha ajayip bir muhabbitim bar (külkilik anglandi belki, xuddi jahanda méning apamdek köyümchan apa yoq dégen gépimdek). Bundaq bolushi asasliqi sürettek heywetlik tengritaghlirining muzluq choqqilirini ishiktin chiqipla körüsh, hem shu tékes jilghisidiki ili deryasining béshi bolghan tékes deryasini igizde turup köreleshtek imkaniyet bolsa kérek. Xantengrining shu meghrur turiqi kishige ajayip bir küch biridu. Shundaq, méning yurtummu shu wetendiki bashqa jaylargha oxshashla sizge tebi’etning güzellikini her waqit eslitip turidighan bir yurt, eng muhimi, bu yurttiki kishilermu oxshashla teb’et söyer xelq. Gerche 5 tin 10esirgiche islam dini itqadida bolsaqmu (elbette islammu bizni teb’etni söyüshke chaqiridu, ussuz yaki ach qalghan haywanlargha shepqet körsitish sizni jennetke bashlaydighan ishlardin biri hetta), teb’et bilen zich birikken tengrizim itqadimizning qalduqliri yenila saqlinip qalghan. Emeliyette islamda islamdin burunqi itqadlarni pütünley yoqqa chiqiridighan ish yoq, her dewirlerde peyghemberler kelgen, roza tutushqa oxshash ishlar bolghan. Kishiler haman bir ilahi küchning barliqigha ishinip kelgen, bizge nisbeten, bu xil itqad yaki yaratquchigha bolghan chüshinish islam bilen tügüllendi, yaki shu zaman’gha kelgende insanning bilimi andin allahni toghra chüshinishke qabil boldi dep chüshensekmu bolar. Nimila deyli, biz, uyghur xelqi, tarixtin béri shundaq bir itqadta yashap kelgen xelq. Bu itqadlirimiz bizni insaniyliqqa, teb’etke shundaq yiqin qilip keldi (elwette bu yerde bashqa tesirlermu bar).
Tughulup ösken shu yurtumda, ejdatlirimiz bilen ortaq itqadda yashap kelgen mongghullarmu xili bar. Mehellimizde, uyghur, qazaq, mongghul bolup xoshna -xolum bolup ötettuq. Apamning bashlan’ghuch mekteptiki xizmetdashliri bolsun, dadamning aghinéliridin bolsun, mongghullar xili köpti, hem bek yiqin ötetti. Bizmu ayrimliq qilmay bille qoy – kala baqattuq, xonixeyning süyide chömülettuq. Hetta, mekteptiki mongghul qizlargha mongghul aghinilirimizdin öginiwalghan gepler bilen chaqchaq qilattuq. Ularning geplirimizni anglighandiki xijilliq chiray ipadiliridin mest bolattuq (kichiklikte emdi… …, artuqche chüshendürüp kettimmu). Bowamning jine ésimlik bir bek yiqin aghinisi bar idi, ajayip ichip qoyatti ikkisi aq haraq dégenni. Kéyin anglisam shu kishi üch wilayetke qatniship muzdawandin ötkenler arisida bar iken. Xoshna olturattuq, namrat kishiler idi. Bowamdin ajayip qorqattim, achchiqi bek yaman, bek sürlük adem idi. Öyimiz bir töpilikte, taza yamghurluq künlerde bowam renggi qariyip ketken birzinittek yamghurluq chapini bilen uzaqtin peyda bolatti, atning üstide birdem uyaqqa bir dem buyaqqa siljip. Undaq waqtlarda momammu bek qorqatti, qoruqtiki eski tamlarning yériqliridin bowamni del hilqi ”üzük shahi“ kinosidiki atliq qara küchlerdek körettim. Rastinla shundaq idi, yiraqtin chirayni körgili bolmaytti, yamghurluq chapinining bökisi bek chong bolghachqa, hem atning üstide bishimu töwen silin’ghan bolghachqa, ajayip bir qorqunuchluq tüs bilen kéletti. Elbette, u atlarmu manga ajayip chong körünette wijik jismimgha nisbeten, körünüshke téximu sür qoshup (emeliyettimu mongghulkürening atliri bek yoghan bolidu, ularning aldida ürümchi sheher sirti sayahet orunliridiki atlar éshektekla ).
Belki shundaq mongghullar bilen yiqin arliship ötkechkimu, bizningkilerni periq qilghili bolmaytti bu hayat chembirikide. Hemme adem shundaq sadda, aqköngül, ochuq, mihmandost, baturluqni söyidighan téplardin. Bu yerdiki baturluq shu at bilen ötken hayat bilen aynidiken. Nimishqikin yurtimizning atliri bek shash hem achchiqi yaman bolidighan, belki her yili taghlarda at topi bilen bir mezgil yashap kelginidin bolsa kérek. At chéshliwalidighan ishlar bolup turatti. Arqidiki xoshnimizning bir jiren éti bolidighan, adem körsila qoghlap chishleydighan, bek qorqattuq. Bu atlarni köndürmekning özi bir xeterlik ish. Deslepte ménishke köndürimiz, andin harwigha. Harwigha köndürgende bezide at harwini apqachip qaza bolidighan ishlarmu bolup qalidu. Yene birige atni taqilash, bilsem dadamning öz dadisimu tömürchi bolup, shundaq taqilarnimu yasayttiken. Dadammu atqa ajayip amraqti. Shu medeniyet inqilabida, mehellining atlirini dadam baqattiken, kichiklikide qandaq qéynalghanliqini peqet mest bolup qalghanda ghil-pal dep biridighan. Dadam hissiyatini bek ipadilimeytti, dawamliq qapiqi türükla turatti, achchiqimu xili yaman idi, shu achchiqidin qorqattim, emeliyette urmaytti, tillmaytti, shu warqirap qoyatti, shu bowamdek. 4 yaki 5 yashlirim bolsa kérek, bir qishning küni mest kelgen dadam méni jiren qashqa étigha min’güzüpla atni bosh qoyiwetti. Atmu gep qilmastin öydin yiraqlap mangdi. Yiqilip kitishtin qorquwatimen, arqamgha aran burulup qaraymen, awazimni aranla chiqirip yighlawatimen. Dadamning qilche ensiresh tuyghusi bermeydighan külkisini kördüm, kallamdin ötmeydighini shunche mihiriban apammu dadamgha bir nimelerni ghutuldap qoyupla kari bolmighini boldi. At bolsa dawamliq uzap kitiwatidu, ichimde achchiq, xep, bu at méni eketsimu kari yoqkena, boldi bu at emdi qaytmaydu, tügeshtim… yighlawatimen. Alahezel 500 mitir mangghan at, toxtap bir munche qarni hozurlinip yewetkendin kéyin, hem azraq uzaqlargha biqiwetkendin kéyin, yenggil 180 gradus burulup öyge qaytti, uhh, könglüm axiri izigha chüshti. Emdi ölüp qalmaydighan boldum. At mangghan péti udul éghilgha kirip ketti. Hazir oylighudek bolsam, shu at méning kichiklikimni bilemdikin deymen, tértek, yügürük, adem minip bolghuche chépip bolidighan xuyi bar, achchiqining yamanliqigha baqmay shundaq séliq man’ghanti. U chaghlarda derwaza ornigha qasharimiz bar idi, texminen bir métir igizlikte ikki tal yoghan yaghach. Bu étimiz dadamning mesitlikige baqmay, biz qashani ichip qoyushni untup qalghan kechlerde, sekrepla kéretti, mest dadamni saq pétim yerdin térwalattuq. Qizghuch renglik bu étimizning qerttiki ölchemlik bop markisigha oxshash qéshi bar idi, shunga jéren qashqa dep qoyattuq, amma, lékin, biraq, salapitige gep toghra kelmeydu. Bir atningmu shundaq xaraktéri bar bolidiken dep qalimen bezide.
At shundaq eqilliq, hem uzun chüshüp turidighan yaylisi, bir nersini démekchi bolghandek qarashliri-kishneshliri bilen yughurulghan latapéti (bu sözning bu yerdiki derijisi hayatimdiki wehshet ashiq bolghan qizni süpetligendinmu yuquri turidu) bolghachqimu ishqilip, bekla neri issiq bolidu. 8 ,9 yashlirim bolsa kérek, dadam kombayin bilen ghuljigha ketkende at ölüp qaldi. U bir tuqqinimizning sewebliki idi. Xeyir, amma dadam qolidiki jiddi ishini tashlap alayten qaytip keptiken, etisi yene ketti. Shu chaghdila dadamning u étini qanchilik yaqturdighinini his qilghan idim. Her qitim birawning toyi bolup oghlaq tartish bolghanda, dadamning öydin shu étining ölchemlik yorghisi bilen (bilishimche dadam özi ügetken iken) atliqlar sipige yürüsh qilghan halitidiki jesur hem lerzanliq xuddi qarchuqumda qitip qalghan sürettekla. Menmu ajayip amraqtim u atqa, baliliqmning yérmi shu idi, mekteptin keldimmu boldi, soghurimen dep bahane bilen yaydaq minipla mehellining eng töwinidi bulaqqa birip kélettim. Aghzini tartip turmisa yügürimenla dep turidighan at idi, elwette öyge yolda chapturupmu qoyattuq, mana emse yügerseng dep, qamcha lazim bolmaytti hichqachan.
Uzun yillar ötti, qachandur bir küni, dadam yütüp ketken shébliti heqqide gep qilwitip, ”jéren atning renggide idi xep“ dep qaldi. Rast, rast shundaq rengde idi… … dadamning sighinchini his qildim, shu dadam bilen, shu jéren at bilen, qanche qitimlap uzaq-uzaq taghlardiki mongghul- qazaq, biz hich tonumaydighan charwichilarning öylirige birip, shu apamning, ”qachan qumlaq ekilsiler, qumlaq yoq… … yenila qumlaq yaxshi, bolmisa nanni qandaq yaqimen“ (qumulaq, quruqi bek wehshet köyidu) dep ghutuldighan talay qitimliq yumshaq bisimliri seweblik, qumlaq toshup kelduq!? Yene qanche qitimlap, shu qoylarni, kalilarni, étimizni 4 ayliq qishtin ongushluq ötküzüsh üchün paxal-chöpke barduq!? U atning puriqi dimiqimgha hazirmu urulidu. Shu kuuuul siyaqida, men tashlap bergen chöpni israp qilip yigech turidu ene köz aldimda.
Mana menmu shu jéren atning renggide kéyim kéyip yürüptimen, shu rengni sighinimen, shu reng öz ichige alghan eslimilerni sighinimen. Qizziqla ish boldi, mongghullarni yazimen dep jéren atni yézip saldim.
Shu mehellidiki mongghullargha amraq idim, ularning qehirmanliqni, qaramliqni chong bilidighan xaraktérini eslep qalimen, bir xil hörmitim qozghilidu. Apam mongghulchini anglisam xili chüshinimen déginidin, ularningmu kichikide qanchilik yiqin ötkinini tesewwur qilip qalimen. Bizning mongghullirimiz hemmisi uyghurche sözliyeleydu, likin biz mongghulche sözlishelmeymiz. Ürümchige barghanda, pidagogika uniwérsitétining yinida mongghulche mektep barliqini körüp shular üchün xosh bolghan idim. Ular rast yurtimizda az, her halda bizde shulargha hörmet qilidighan yürek bar iken. Lékin bizning üstümizdiki xeliqlerdin biz undaq dostanilikni körelmiduq. Méning nezirimde, bu xeq teb’ettin ayrilghan xelq, shunglashqimu, insaniyliqtin ayrilghan. Menche peqet teb’et insan’gha insanliqini eslitidu, muhebbetni ügitidu. Teb’ettin ayrilghan kishilerge ichim aghriydu, ularning hayati peqet qosaq hozuri, jinis hozuri, we yaki bashqilardin üstün bolush hozuri bilen cheklense kérek.
Tünügün donay derya boyida ”derya rétsarliri“ning meshiqini körwitip bir yilan körüp qaldim, bek chirayliq yilanken, bir mitirche uzunluqta, aldimdila, ot-chöplükning ichide xili bir waqitlarghiche ting-tinglap yürdi. Elwette, x*taylargha chet’ellik körün’gnim bilen, bu yawrupaliqlargha yenila asiyaliq körünimen. Méning hayajan chirayimdin ensirgen biraw, ”yep yürmenglar uni“ dep qaldi. Ichim bir xil ajayip achchiq bolup qaldi. Gep qilmidim, peqet nime körse shuni yeydighan bir qewimge oxshitilghinim har keldi. Bilse idi, teb’etni qanchilik derijide söyidighan, insaniyliqi qanchilik küchlük bir qewimning oghli ikenlikimni… …
Shu mongghullirimizdin konsirwatipiraqliri kichik waqtimda murdini mehelle aldidiki igiz binemge tashlap qoyidighan aditi bar idi. Yaxshi yéri, qoyulghan yerge bayraqlarni téklep belge qoyup qoyatti. Biz bolsaq qiziqsinip, hem qorqonuch ichide qoy baqqach yaki binemde oynighach etrapliridin egip ötüp qalattuq, bezidu burun tutup aran ötettuq shamal yönilishidin. Ular shundaq qilidu, insan ölgendin kéyin teb’etke qaytishi kérek, rohi shuni yigen böre, quzghunlarning rohigha ötüshi kérek deydu.
Apamning hikayiliri köp, hemme hörmet qilidighan bir mongghul bowayning öz oghli terpidin köreshke tartilghinigha chidimay, öyige biripla galgha pichaq uruptu. Mehellide qiqas-choqan, kishilerning qutquzush üchün harwigha silip yötkesh jeryanida, boynidin jingghip bisim bilen kökke étilip chiqiwatqan qanni apammu körüp qaptu, ”ademning qéni shundaq jiq bolidiken, towwa, nimishqimu qarighan bolghiydim, bek qorqup ketken idim“ deydu apam. Qanche qanlar köklerge, yerlerge étildi shu zamanlar… … teb’etni söyidighan xeliqlerge rezil siyasi ilip kelgen, insaniyliqqa yat qilmishlar! teng tarttuq, hemmini teng qilduq, hem teng tarttuq, üch wilayet inqilabida teng kötürgen tughlar, teng chapqan atlar… … uningdin uzaq tarixqa baha birelmeymen. Peqet shu baliliqimda yarliqlardin kim uzun’gha sekreshtin besliship, kim su ichide uzun turalaydu, kimning mushti küchlük dep besliship yürgen, teb’etning qoynidiki balilar iduq. Mana emdi shu teb’ettin asta-asta ayrilmaqtimiz, wujudimizni tinichlanduridighan shu qelibtiki itqadimizla qaptu. Hazir u mongghullirimning ewlatliridin eser qalmighandek. Hemmisi balilirini x*tay mektepke birishiptu, mehellidikilirimu yoq boptu, ichim sérilip qaldi bir xil. Ular rastinla yoqap kitiptu. Peqet her qitim qaytqinimda ”ehwal“ sorap kilidighan mongghul saqchi bar, xursinimen, bashqa millettin bolsichu dep… …
Mongghullirimni sighindim, ularning taghlargha bolghan hörmitini, atqa bolghan hirismenlikini, hich-qandaq yasalmiliqin xaliy dostluqini sighindim. Mana emdi ramzan keptu, buzulghan teb’et üchün, zorlan’ghan xelqler üchün du’a qilay. Allah bizni teb’et bilen birge yashashqa nisib qilsun, teb’etni balilirimizdin ayrimisun. Teb’etsiz baliliq, neqeder échinishliq!
Yéqinda tordin ularning altan urag ansanbélini tépiwaldim, muzikiliridin ularning teb’itini körgendek boldum, baliliqimdiki shu mongghullirimini körgendek boldum. Hem ularni qollash üchün, amazondin sétiwaldim yaqturghan muzikilirimni. Töwendikisi shu, belkim silerge yarimasliqi mumkin, manga bek yaridi lékin.
Tengritagh Akademiyesi 