Mexsum, eng axirqi qétimliq türmidin chiqqinidin béri, zadila özining zéhnige ige bolalmay kétiwatatti. Uning xiyalliri pat – patla burunqi künlirige kétip qalatti. Ene shundaq künlerning béride uning xiyaligha Exmetjan Qasimni tunji qétim söhbetlishish üchün öyige chaqirghan waqti kélip qaldi:

Mexsum, bu yigitning eqli hushi jayida bir yash ikenligidin xéli burunla xewer tépip bolghachqa, bu qétimqi söhbitini bekla ghelite bir Ili chaxchighi bilen bashlimaqchi bolup, uzun ketken qorosining qosh qanatliq ishigi ichige ariliqlirini neq ölchep turup ikki terepke ikki itni zenjirlep baghlidi. Ikki kündin béri tüzük birnime yigüzülmigechke, bu itlar qoyiwitilse adem turmaq déwini körsimu talap yéwetkidek échirqap ketkenidi. Ependimmu ehtiyat yüzisidin,Xitay türmilirini ömürlük makan qiliwalghan bu wetenperwerning öyige özi tepip kelgenidi.

Ehmetjan Qasim ishikni qaqmayla échip kirip kélishi bilen teng, ishikning ikki qasnighidin éshektek kélidighan biri sériq, biri qara ikki qawan it wehshilerche étilip kélip ependimning üstige tashlandi. Her qanche ‘er’men digen bilenmu, bunche yoghan qawanlarni körgen herqandaq kishining yürigi ornidin qözghilip kétishi turghanla gep idi. Ependimmu nime körgenligini perq étip bolghiche, yüz – közi tatirip bolghanidi. Yürigimu qepidin chiqip kétidighandek rasa düpüldep ketti. Turup qalghan yéridin udulgha qarighanidi, qoraning u béshida turuwalghan Mehsum, ependimge qarap küldi. Itlirini kosh – kosh déyishning ornigha, Exmetjan Qasimgha qarap warqiridi:

“Exmet Ependim, sériq itqimu, qara itqimu qarimay qorqmastin udulingizgha qarap yolingizgha méngiwéring!”

Exmetjan Qasim shu chaghdila hushini yighiwilip mexsumgha qarap zorliniwaraq bolsimu külümsiridi we temtirimestin udul aldigha kéliwerdi.

“Üstazim, bügünki söhbitimizning témisini nahayiti yaxshi tallap, eng toghra jawapni teyyarlighan ikensiz. Endi bizning siyasi söhbitimizni tamamliduq disekmu bolidu. Eng yaxshi sözleshtuq diginimizdimu aranla mushunchilik uqturalighan bolar iduq. Men emdi sizdin bashqa temilar üstide ders alimen.” …

Yaq, Ehmetjan Qasim shunche kommunistperes bolghinida, ejiba Seypidin Ezizdek kommunistlarning qoynigha özini étip yashashni bilmigüdek eqilsiz bir ademmidi? U, ene shu pelsepelik mentiqe qayidisi boyiche düshmenni tehlil qilish yolini Mexsumdek kishilerdin Ögengenidi. U, meyli Gomindang Xitayliri bolsun, meyli Kommunist Xitaylar bolsun, yaki Rus Kommunistliri bolsun wetini üchün düshmenlik niyitide, kozur qiliwélish niyitide bolghanlarni yaxshi bileligenidi. SHunga, ularni allimu qachan sézip bolghan kommunistlar mexsus ujuqturiwetken. – zomiger döletler bizge allimuqachan mexpi öltürüsh usulliridin paydilinip, yeni bügün bizge töhmet qilip tengishqa uruniwatqan térorchiliq usulidin 50 nechche yil ilgirila paydilinip wetinimizni qolgha keltürüshning yolini échiwalghanidi. Emdi biz nime üchün mexpi qarshiliq körsütüsh usulliridin ujuydin qorqqandek qorqushimiz?
Bizge bashqilar térorluq usulidin paydilinip izchil türde hujum qilip keliwatsa yolluq bolidikenu, bu usuldin paydilinishtin biz nimishke qorqimiz? yaki bolmisa biz rastinla qorquwatamduq yaki birsilirining arzusigha boy sunushni terghip qilishiwatamduq?

“Eqilliq bala” dep öziche külüp ketti Mexsum. U, texichila özini yoqlap kelgen méhmanlirigha diqqet qilmighanidi. – Toghrisi, ularni texi körmigenidi. – Yoqlap kelgenler, Mexsumning hazirche ichidin chiqqili bolmaydighan tarixi xiyallar ichige petip ketkenligidin bixewer,uning it weqesidin wiliqlap külüshlirige qarap, towa diyishkiniche yaqilirini chishliship chiqip kétishti. Mexsum Exmetjan Qasim qataridiki bu yash ezimetlerning qapqan’gha chüshürülüp öltürülgenligige ichi örtünettii. Bezide chidimay yighlap ketse, yene bezide düshmenge ghezeplinip warqirap – jarqirap kétetti. Bumu uni körgili kelgenlerge ghelite bolup körünüp kétishige sewep bolup qalatti.

Mexsum, bir ömür Xitay türmiside jismani jehettin qamilip yatqanidi. SHunga kishiler arisida shundaq riwayetlermu chiqqanidi: Abliz Mexsum Jing SHurinning türmisidin chiqip qarisa yenila oxshash Sheng digen Xitay bu yurtni sorawatqidek, yaq men yene kirip ketkinim tüzük dep, Shengshicai’ning türmiside qamilip yétiptu. Kéyin yene türmidin chiqip qarisa, Gomindang digen Xitaylarning bu yurtni sorawatqanlighini körüptu, yaq men yene kirip ketsem bolghudek dep qayta türmige kirip yétiptu. Axirida yene bir türmidin chiqqinida qarisa Komunist digen oxshashla bir Xitay bu yurtni sorawatqanlighini körüp yene kirip kétimen dep türmide yetiptu. Eger bu qétim öz zéhnige ige bolalisa idi, bu qétimmu yene qayta türmige kirip kéterkenduq.

Bu addi dehqan teswiri shuni körsitiduki, Mexsum bir ömür herqandaq Xitay tajawuzchilirigha qarshi chiqip qamilip kelgen. Mana emdi u, rohi jehettimu türmige qamilip yatmaqta.Uning rohi dunyasi qamaq ichide düshmini bilen, milliti, Wetinining düshmenliri bilen sirtqa ashkarilinishi cheklengen roh türmisi ichidimu yenila tinim tapmay Xitay tajawuzchilirigha qarshi jeng qilishni bir minutmu toxtatmay kelmekte.Peqetla bizdek dötler uni sezmey kelmektimiz!

Nurghun kishilirimiz bundaq türmige kirip qélishida, özining rohi dunyasini ala qoymay düshmini aldida échiwétip, mana men türmidin saq – salamet chiqalidim dep meghrurlinip kétidu. SHumidi undaqlarning rohi saqlighi!

Muhebbet söygüsi digen nerse undaq söygü düshmenliri bilen xalighan waqtida xalighanche kopiratsiye quralaydighan Marksning chüprende exliti emeste! Söygü tikliyeligen adem, bu söygüsi üchün hemmini pida qilalaydu.U, bundaq söygüsi üchün barliq maddi nersilirinila pida qilip qalmay, hetta eqlini, zéhnini, we jéninimu qilche ikkilenmey pida qilalaydu.Yéterki, bu kishide ene shundaq heqiqi bir söygü bolsun.Bu heqte büyük alimimiz Elishir Nawayi bundin besh esir awalla shundaq digen: Söygü, undaq xalighan birliri érisheleydighan nerse emes, bekla az ademlerge nésip bolidu. Xuddi shuningdek, söygü, eng mukemmel insan bolushning kam bolsa bolmaydighan shertliridin, yeni kishilik hoquq asasliridin biridur.

Kindik qéni tökülgen ana tupraq, ene shundaq pidakarliqlargha erziydighan bir söygü menbesidur. Uning üchün tarixtin buyan ni–ni baylar pütün mal–mülkini ayimighan, ni–ni alimlar zéhinlirini bériwetken, ni–ni baturlar qimmetlik jénini atiwetken idi. SHunga, bu tupraqlar bizning ejdatlirimizgha weten bolalighan! Hetta bu ana wetini üchün barlighini pida qiliwatqanlar hazirmu körülmekte: nurghun tijaretchiler bir tiyin–bir tiyindin yighip toplighan mülkini qilche ikkilenmey weten yolida jénini pida qiliwatqanlargha atashmaqta. Ular sarangmidu? SHunche nurghun baturlirimiz bu weten üchün jénini tikishmekte. Ular eqlidin ézip qalghanlarmidu? Yene nurghun oghlanlar zéhnini pida qiliwetti. Ularnimu sarang diyish kérekmidu?

Bundin yigirme yil burunqi bir axshimi, dostluq aptowuz bikitige közliri ghelitila parqirap turidighan birsi kélip aptowuzgha qistilipmu bu xitaylarning destidin chiqalmay bir chette turghan bir yigitning yenigha kélip noqudi: “Siz mikroskopta körüp baqqanmidingiz?” – dep gheyrila soridi. Yolda turghan bala bu tuyuqsiz soaldin hangwaqqiniche etirapigha bir qariwétip zoruqupraq deydu: “He, körüp baqqantim.” GHelite közlük yene deydu: “Qarang, bu aptowuzgha esilishiwatqanlarni, migh – migh – migh, neq mikropning özi!” – depla burulup yoligha rawan bolidu. Bundaq mukemmel oxshutush saqlarning qolidin kelidighan bir ishmidu? Oylap baqayli, u namelum kishi nemishke shu halgha chushup qalghandu?

Bumu yigirme besh yil awalqi bir weqe: Qushxanining mal yötkesh ponkitining bir boghaltéri ‘eqlidin ezip qalidu’. U kishi tagh boyidiki kona bir qewetlik yalghuz öyining aldigha asanliqche chiqipmu qoymatti. Emma seher sa’et yette yérimdin sekkizgiche, chüsh waqti saet on ikkidin birgiche we axshimi sa’et beshtin besh yérimghiche bolghan ariliqlarda, bir minutnimu néri – béri qiliwetmey del waqtida herkünisi öyidin chiqip, zérikmey shotisini kötürüp ögzisige tirep üstige chiqidu. Ong qoligha inchike bir yulghun tayighini éliwilip yolda ishigha kétiwatqan we ishtin qaytiwatqan yurtdashlirigha tinmay nutuq sözlep chiqidu: “Halayiq, qaranglar bu sheherning haligha, bu kapirlar hemmila yerni bulghap paskina qilip boldi! bulap – talap boldi! …”

Uni nurghun qamidi, urdi, qiynashti, saranglar doxturxanisigha solashti. Yénip chiqipla qilidighini yene shu heliqi ish! U axirqi ömürini ene shundaq ‘qanunsiz nutuq sözlesh’ bilenla ötküzdi. Qarang uning waqitni neq bilishige, neq kishilerning toplinip ötidighan waqtini igelliginige! Buni qandaqmu saranglardin déyishimiz kérek?

Abliz Mexsum, umu ene shu yigirme yillar awal ene shundaq rohi türme ichide yashawatqan waqitliri idi. Bolmidi, bundaq jim yétiwérish uning xaraktirige zadila mas kelmeytti.Etikapta qamalghhan bolsimu uning wijdani bundaq yetishigha zadila yol qoymidi. Bu xelq, wetinide mighildap köpiyip kétiwatqan xitay tajawuzchilirigha qarshi zadila birer heriket bashliyalaydighan oyi bardek emes. U, béribir bir ölüm digen qarargha keldi. – Seher öyidin oghurluqche qéchip chiqip, kona sen’et mektiwi, hazirqi 12- xitay ottura mektiwining aldidiki tömüryol köwrügining üstige chiqti. U, bu yerning xitaydin kelidighan yoluchilar poyizining ötidighan birdin – bir eghizi ikenligini bekla yaxshi biletti!
U bichare boway köp saqlidi. 80 yashliq bir sunmas iradilik wetenperwerimiz etigen kün chiqishtin tartip ta sa’et on’ghiche özini bilindürüp qoymasliq üchün tiriship aldi – keynige mengip yürüp, yimey, ichmey saqlidi. Nimini saqlaydu? U, Xitaydin kelidighan yoluchilar poyizini saqlidi. Uni wetinining kelgüsi paytextige kirgüzmeslik üchün öz gewdisi bilen bolsimu poyizning yolini tosash qararigha kelgenidi! CHünki bu péshqedem wetenperwerimizge melum idiki, uning endi bu kindik qeni tökülgen ana wetinige atiyalighidek shu zeipliship ketken jismaniyitidin bashqa qorali qalmighanidi!…

Hey xalayiq! Jawap béringlarchu, bumu sarangliqmu?!

Bu, ömürini weten azatliqigha beghishlighan bir rohning weten üchün jénini pida qilish iradisini teshwiq qilishi, heriket ülgisi yaritishi idighu!!!

Maqule, bundaqlarnimu sarang, eqlidin azghan dep turayli. Emma bundaq bekla köp uchraydighan misallardin shuni xulasilashqa qet’i heqqimiz barki, ana weten ishqi, insan’gha hemmini pida qildurghuzalighidek söygü weslisi bolalighaniken, démek u bir insanning eng tipik we eng eqelli adimi heqliridin biridur. Bundaq bir kishilik hoquqning sirittin kelgen yengi tajawuzchilar teripidin tartip elinishi, shu shexsini bu hoquqini qayturiwélish üchün qolidin kelidighan barliq charilardin paydilinip, choqum qayturup alghiche, biri yiqilsa yene birsi uning izini besip jan tikip küresh qilishni mejburi we heqqani wezipe qilidu. Undaq qilmighinida ya sarang bolup tirik widalishidu, ya bolmisa menisiz ölüp tügeydu. CHünki weten ishqi uning üchün xuddi hawa, yimek – ichmek, turalghusi, jinsi teliwi, jismani bixeterligi, ijtimai parawanliq teliwi, tereqqiyat ishqi, teng barawerlik ehtiyaji, … digenlerdek adem bolushining eqelli shertliridur. Bu shertliridin mejburi ayrilish dimek, eqelli adem bolup yashashqa ruxset qilinmasliq digenlik bolidu. Adem bolush üchün yashatquzmaymen digenlerge qandaq mu’amile qilishimiz kérek? Bu yerde yene shunimu unutmaslighimiz kérekki, adem bolup yashatquzmasliq herikiti digenlik, térorizimgha bérilgen eng mukemmel éniqlima digenliktur. SHundaq iken, xelqimizning adem bolup yashishigha yol qoymaywatqan Xitay tajawuzchiliri mutleq türde sepi özidin térorchilardur!

Bundaq bir térorchilargha sukut qilish, ular bilen yarishiwélish yaki kélishishni terghip qilish digenlik, térorchiliqqa yardem bérimen, ularning herkitini étirap qilimen digenlik. Bu yene dunya kishilik hoquq qanunlirini hörmet qilmasliq, uni inkar qilish, hetta insaniyetke qarshi chiqish digenlik bolidu. Ejiba biz Uygurlarda insanlarni qoghdaymen deydighan bir ghurur yoqmidu?! Qéni jawap bérip baqayli, aldimizda turghan bu térorchilar bilen kéliship mesile hel qilishni tallaymizmu yaki ulargha üzül – késil zerbe bérip ularni el qildurush yolini tallaymizmu? Buning jawabini bizning Abliz Mexsumdek ejdatlirimiz tarixtin béri emili misalliri bilen bérip kelmekte. Qeni shu ejdatlarning ewlatliri bügün barmu? Bar diyeligenler qeni shu Abliz Mexsumdek,Axunoptek,Zeydindek,Barin qehrimanliridek, … emma bügünki düshmen weziyitige eng muwapiq kelidighan usul – taktikilar bilen otturgha chiqalamsiler?! Mexsumdek shéhitlirimizning qéni buni telep qilidu!

Halbuki, nurghun ‘moysipit – bilermen’ lirimiz, bu qehrimanlirimizning tillarda dastan bolghudek bu türdiki pidakarliqlirini nomus qilishmastin ‘Ezip özini öltüriwaldi, putlikashangliq qildi,aramida yashashlirimizgha tosalghu bolushti, …’ diyiship chalwaqishmaqta! Mana qaranglar bizning bu ‘eqlidin azmighan’ eqilliqlirimizge!

Biz bundaq bikarteleplerning aldida, üstazimizgha wede bérimizki, “Hey Üstazimiz Abliz Mexsum Ependimiz, sizning chachqan uruqliringiz choqum köklep yashnaydu, ösüp yétilidu, axiri choqum méwisini béridu! Üstazlar, siler xatirjem bolunglar! …

Izcimen

********************************************
Surette: Merhum milliy qehrimanimiz, mujahid Abliz Mehsum we ayalining hayatining axiridiki körünüşiliridin biri
(Resimni Zeynure Mu’ellim teminligen, Zeynure Mu’ellimge alahide rehmet éytimiz.
Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi Neshirge Hazirlighan