Autori: Abdushükür Memtimin

Muqeddime
Insan-uchur subyékti iqtidarigha ige ijtima’iy haywan. U, ozuqlinish we bixeterlik uchurighila emes, yene zaman, makan xaraktérlik tamghiliq uchur iqtidarigha ige.
Kitab–yüksek uchur we muqeddes tamghidin ibaret. Insaniyet yazma tarix we kitab sehipilirige bilish we ipadilesh jewherlirini yéziq arqiliq qaldurushtin ilgiri öz turmushi, alem qarashliri we rohiyet örkeshlirini qiya tashlargha, qorchaq yaki tash–söngek, bronza buyumlirigha, kahish qachilargha her xil qiyapetlik yaki simwolluq resim, tamgha-belgiler bilen chékishken, maqal-temsil, epsane-riwayet, mesel-chöchek, naxsha-qoshaq sheklide eqil desturliri üzüshken. Mana bular kitab sheklige kirmigen «kitab»tin ibaret.
Hazirghiche yéziq sheklidiki eng qedimki kitab–ikki derya-dejle we frat ariliqigha köchüp kelgen xelqlerning miladidin 3000 yillar ilgiriki laydin bina we qesirler yasighanda lay taxtilargha yézilghan «paytext qurghuchi gilgamish» dastanidin ibaret. Bu tunji uchluq tayaqche-qelem bilen lay taxtilargha yézilghan «kitab»tin bashqa, yene miladidin 18 esir ilgiri mix yéziq bilen yézilghan «kitab» babil shahi hammurabining 282 maddiliq qanun desturi hésablinidu.
Qeghezning ixtira qilinishighiche, tére we mexsus teyyarlan’ghan taxta-tarishilar kitabchiliqning asasiy wasitisi bolghan. Qeghezning ixtira qilinishi kitabchiliq tarixida inqilab xaraktérlik özgirish peyda qildi. Shundin bashlap xanliq saraylarda mexsus mirzaxanilar qurulup, eserler qelem bilen köchürülidighan boldi. Kéyinche, yaghachqa xet oyush arqiliq kitab-risalilerning nusxisini köpeytish, arqidinla tash metbe’e keship qilindi. Mix metbe’e hazirqi zaman kitabchiliqini resmiy neshriyat kitabchiliqigha aylandurdi. Kéyinche mix metbe’echilik qoghushun tayaqchilirigha asaslinidighan boldi. Bügünki künde éléktronluq metbe’e téxnikisi meydan’gha kélip keng omumlashmaqta. Metbe’echilik téxnikisining dawamliq rawajlinishi xuddi kino we téléwizordek jem’iyet neshriyatchiliqi bilen a’ile neshriyatchiliqi bille saqlan’ghan yéngi tüzülmining yéqindila ré’alliqqa aylinidighanliqidin dérek bermekte. Bu, insanning ulugh uchur iqtidarining dolqunsiman tesir da’irisini zaman we makan jehette yéngi pellige kötürgüsi.
Kitab-ulugh rohiyet xezinisi
Kitab-keng menide insaniyetning bilish tarixi we insanning tesewwur boshluqining sehipileshken sheklidin ibaret. Kitab aldi bilen insan qelbidiki ka’inat. Yaxshi kutupxana heqiqiy menisi bilen ka’inatning jahanname eyniki bolup, bu eynekte öz sergüzeshtilirimizdin halqighan dunyawiy mahiyetler jilwilinidu.
Insan kitab arqiliqla pütkül tarixni qiyasiy halette bashtin kechüridu. En’gliyelik mutepekkur békon éytqandek «kitab qimmet bahaliq yükni ejdadtin ewladqa yetküzidighan kéme.» kitab bizni munewwer medeniyetning izahlighuchisi, warisi qilidu.
Pütün maddiy rozigharlar, binalar, bankilar, sheher we memliketler, hetta pütün sürük milletlermu yoqilip kétidu, peqet kitab yoqalmaydu. Biz kitab sharapitidin qedimki epsane-riwayetlerni, xanidanliqlar qissilirini, pelsepe jewherlirini, edebiyat-sen’et durdanilirini bileleymiz. Insan yaratqan möjiziler ichide menggülük hayatqa ige möjize peqet kitabtur. Kitab insaniyet tarixining ölmes rohi, ulugh tarixiy simalarning heqiqet yalqunlirini tiriklik dergahida menggü yélinjitip turidighan muqeddes ochaq. Eger kitab bolmighan bolsa, dunyani minglighan quyashmu jahalet azabidin qutuldurushi mumkin bolmighan bolatti! mushu menidin éytqanda, pütkül ilim-pen, medeniyet we tarix birla xezinige ige, u bolsimu ulugh rohiyet qesiri bolghan kitabtin ibaret.
Kitab-her bir shexsning meniwi fondi we uning kamalet guwahnamisi. Qedimki rim natiqi tistiron «kitabsiz öy–jansiz ten» dep toghra éytqan. Kitabsiz shexs meyli u bay, mirasxor yaki altun xezine igisi bolsun, u bextsiz we bextsizlikidin xewersiz nadandur, u 100 yil yashisimu, medeniyet tarixidin sawatsiz ömriköte bende hésablinidu.
Kitab öz ashiqigha chinliq, yaxshiliq, güzellik we uzun ömür bexsh étidu. Nadanning bir esirlik ömri bilimlik kishining yérim esirlik ömridin köp qisqa hésablinidu. Kitab qelbni paklaydu, uning insan’gha béghishlighan nur-nusritini her qandaq zinnet buyumlirimu peyda qilalmaydu. U qelbni nurlandurup, közi we sözige muqeddeslik nuri ata qilidu. Kitab ashnaliri xuddi almastek yarqin bolsa, nadanliq ijilliri be’eyni göshiyip turghan qara tashqa oxshaydu.
Kitab-milletning medeniyet deryasi we meniwi qiyapet mektipi. Labolbi toghra éytidu: «tereqqiyatning omumiy kölimi her bir millet ahalisining oquwatqan kitablirining sani bilen ölchinidu.» namratliqtin qutulushning yoli pul téjesh emes, belki nadanliqtin qutulush we bu yolda kitab bilen hepilishishtur. Tarix ispatlidiki, milletlerning qelb bayliqi bilen qol ilkidiki bayliq toghra tanasiptur. «awwal ta’am, andin kalam» dégen eqidige chaplishiwalghan millet gadayliqqa we uning bash jinayetchisi bolghan nadanliqqa chin eqide baghlighan millettur. Nadanliqqa qarshi atlinishqa jür’et qilghandila bext yoli échilidu, bu, epsane emes, polattek heqiqettur. Pul tapqanda öyini közni chaqnitidighan gilem we zinnet buyumliri bilen bézigen a’ile bilen öyini kitab ishkapliri bilen bézigen a’ilining qimmiti perqliqtur. Tereqqiy qilghan ellerdiki a’ililer öz qira’etxanisigha ige bolup, ular ronaq tapqanséri kitab sétiwalidu, ular we ularning perzentliri kitab muhitida ösidu, örleydu. Qalaq ellerdiki a’ililer buning eksiche bolidu. Öyini eynek tam, rengdar gilem we ishret jahaziliri bilen bézigen a’ile kishilirining meniwi dunyasi xunük bolidu, ular meghrur, tentek, pulperes, söletwaz bolup, özliri we perzentliri tézdin chüshkünlishidu. Bu jehettiki misallar köz aldimizda tolup yétiptu!
Kitab-loqman hékim, kitab-rustem palwan, kitab-bext qushi enqa. Bu addiy teswir emes, belki menggülük heqiqet!
Ang, qarash, istil, pozitsiye, muhakime, edeb-exlaq, étiqad we chare-tedbir jehetlerde bir qatar normalsizliq, hetta buzulush, chirish hadisiliri yüz béridu. Bezide maddiy medeniyet we meniwi medeniyettiki tekshisizlik, mesilen, noqul maddiy tapawetni yaki noqul qanuniy jazalashni miqdari jehette utuq-netije dep qarash we eks halda bu jehette ümidsizlikke bérilidighan ehwallar xéli kengtasha hawagha aylinidu.
Ré’al turmushimizda, kishilik munasiwetlirimizde körülüwatqan bezi binormal ahwallar bizni pakitqa ige qilidu, mesilen, yashlardiki yuqiri istémal qizghinliqi, hörmetsizlik, oqughuchilardiki yasanchuqluq, oyun-tamashigha bérilip kétip köngül qoyup oqumasliq, oqutquchilargha oqutush, ilmiy tetqiqat sirtidiki kirim bésimi, ular duchar boluwatqan hörmetsizlik we kemsitishler, neshriyatchiliq qiyinchiliqi, neshr epkarliridiki iqtisadiy ünüm qoghliship selbiy xahishtiki basma buyumlirining yamrap kétishi, dost tartishishlar, dawalinish qiyinchiliqi, «éti ulugh, suprisi quruq» dorilarning köplüki, sehiye exlaqidiki normalsizliq, a’ililerdiki maddiy parawanliqni ölchem qilip qayta teshkillinish xahishi, köp qirliq sirtqa bérilish hadisiliri, kirim-chiqim aldida temtirep qélish rohiyiti, wehakazalar bu xil ijtima’iy we meniwi buzulushning bir qismi.
Qarighanda, maddiy parawanliq qoghlishish, meniwi turmushni toluqlashqa sel qarash, maddiy medeniyetni közde tutup öz-özini nezerde tutalmasliq, maddiy medeniyet riqabitige alahide étibar bérish, uning négizi bolghan ma’arip riqabitige axirqi sahe qatarida mu’amile qilish, ré’alliqni körüp, tejribe-sawaqlarni we yiraqni körelmeslik hadisilirini bir warqirapla inkar qilghili bolmaydighandek qilidu. Bu, waqitliqla mewjut bolup turidighan hadise bolup, bir mezgil ewjirep ketsimu, lékin beribir tüzülüshke yüzlinidighan hadise. Tarix–ikki xil medeniyetni arqaq we örüsh qilip toqulidighan uzun hékaye. Uningda yüz bergen hadisilerning hemmisi u mu’eyyenleshtüridighan ebediylik abidiliri bolushi natayin.
Ikki medeniyet muwaziniti we ijtima’iy bext
Tarixta mu’eyyen ijtima’iy, iqtisadiy güllinish bashlinishi bilen exlaqiy buzulush yüz bergen tipik misallar köp bolghan, mesilen, güllen’gen chünchyu (eminiye) dewridiki edeb-exlaq chüshkünlüki kong fuzining exlaq we insanperwerlik qarashlirini, chü yüenning nezmilirini keltürüp chiqarghan. Qedimki grétsiyediki exlaqiy köngülsizlikler soqrat we platonning étika we ma’arip qarashlirini shekillendürgen. Ottura esir ereb impériyesi dewridiki meniwi buzulush «ming bir kéche» hékayiliride öz ipadisini tapqan. Qaraxaniylar xanliqi dewride yézilghan dastan «qutadghubilik»te zamanning buzulghanliqi hesretlik misralar bilen bayan qilin’ghan. Yawropa meripetchilik herikiti dewridiki ulugh mutepekkurlarning biri bolghan montéskyu özi ghayiwi jem’iyet süpitide teshebbus qilghan burzhu’a jem’iyitide yüz bergen meniwi chüshkünlüktin peryad chekken. Bu nuqtini maw zédung «mana bu shundaq jahan» dégen misragha yighinchaqlighan.
Kitab déngizi we ghewwasliq mahariti
Dewrimizdiki kitab shu qeder köpeydiki, uni reqem bilen ipadileshmu müshkül boldi. Emma hélimu kitab yüzige chiqmighan boshluqlar nahayiti nurghun. Derweqe, «kitabni achsila menpe’et béridu», emma kitab déngizida qandaq jawahirat yighidighan ghewwas bolush, bu muhim maharet.
Kitablarni déngiz qiliwetken nerse esli menbe, asasiy nezeriye, mutepekkurane muhakime qilghuchi kitablarning köplüki bolmastin, belki tarmaqlatma, yeshme, weqe bayan, ich pushuqi, qurashturma kitablarning kitab bazirigha kelkündek kirip kélishidin boldi. Bu hal her bir eqil igisidin kitab perq étish we kitab tallash iqtidarigha ige bolushni telep qilidu. Éytish kérekki, heqiqiy danishmenler kitabni hemmidin köp körgen kishiler bolushi natayin, heqiqiy alimlarmu eng nurghun kitab yazghan kishiler bolushimu shert emes. Bu bizge xuddi sugha tashlan’ghan nersilerning chöküshi yaki leylishi makan we zaman jehette birdek bolmaydighanliqigha oxshash bir heqiqetni, yeni kitablar bir qanche siziq we qatlam, tür we qimmetke bölünidighanliqini uqturidu.
Kitab oqughuchi kishi üchün, omumen weziyet we siyasetke a’it kitab-matériyallardin tashqiri, üch xil kitab oqush tewsiye qilinidu:
Birinchi, asasiy bilim kitabliri. Bu xil kitablar ikki türge bölünidu, yeni choqum aliy melumatliq sewiyege érishish üchün shert-baldaq bolghan kitablar bilen melum sahe boyiche izdinish, tetqiqat élip bérish üchün lazim bolghan kitab-matériyallardin ibaret.
Ikkinchi, bilim qurulmisini béyitquchi kitablar. Bu xuddi awi’amatkigha yandash yürgen paraxot-kémilerge oxshash alaqidar obyéktlardin bilim we uchur béghishlighuchi kitablar bolup, asasiy bilim kitablirining tashqi postini teshkil qilidu.
Üchinchi, bedi’iy lezzet béghishlighuchi kitablar. Bu xil kitablargha edebiyat-sen’etke a’it eser yaki oyun-körgezmiler, kishilik turmushqa a’it örnek, qollanma, meslihet bergüchi kitablar kiridu.
Méningche, kitablarni tallap körüsh bilen udul kelginiche körüsh, qatlam, nuqta, chember tüzülmisige ayrip körüsh bilen xalighanche körüshning kitab körgüchige béridighan tesiri, bolupmu nechche on yilda muntizm oqutup ixtisas igilirini terbiyelep chiqishqa sélishturghanda hasil qilidighan ünümi oxshash bolmaydu.
Kitab körüsh éghir zéhniy emgek, shuningdek yene köngüllük sayahet. Her xil kitablargha bolghan kitab körüsh telipi we usuli birdek bolmaydu. Bir qur körüp qoyidighan, melum bab we sehipilirini tallap köridighan, tepsiliy köridighan, tekrar köridighan kitablar bolidu. Bezi kitablarning peqet munderijilirini waraqlapla, uning aptorining bilim qurulmisini nezerde tutup qoyup qoyulidu. Omumen tepsiliy we tekrar körülidighan kitablar üchün mexsus waqit, qelem-xatire hazirlinidu. Undaq kitablarning bir qanchisini bir yürüsh qilip, sistémiliq körgen yaxshi. Shexsen men bundaq kitablarni rengdar qelem bilen xet, belge, siziq qoyup boyiwétishni yaxshi körimen, uningdin bilim, ilham we köchme tesewwurgha ige bolimen, bu xuddi yalqundin ot tutashturghandek bir ish bu xil kitablarda chüshinishlik bolmighan atalghu, muhakime we tebirlerning uchrishi nahayiti yaxshi ehwal. Bu, kitab körgüchining özide yoq yéngi bilimge duch kélishi bolup, bundaq ehwalda lughet-qollanmilarning yardimi bilen bu bilimni özleshtürüwélish lazim. Sen hemishe ammibab, gézit sewiyesidiki chüshinishlik matériyallarni yaxshi körseng menggü öz izinggha sekrep qéliwérisen. Méningche, tügmen’gen oxshash xususiyetke ige bolup qélish yaxshi ehwal emes, lughet axturushqa mejbur bolghiningda horunluq bilen kayimay yéngi bir baldaq kötürülüsh aldida turghandek rohlan!
Mu’eyyen medeniyet sewiyesige ige bir ziyaliy üchün kitab oqush aldida «éhtimal méning xata bolushi mumkin» dégen qarashta bolushning paydisi nahayiti chong bolidu. Eksi halda oqughanda u kitabtin héchnerse yuqmasliqi, hetta «bu erzimes eser iken» dégen qarash tughulushi mumkin.
Kitab medeniyiti we milletning meniwi qiyapiti
Kitab oqush meqset emes, wasite. Barliq telim-terbiyening tüp meqsitige oxshashla, kitab oqushtiki meqsetmu musteqil tepekkur qilish iqtidarini yükseldürüshtin ibaret. Tepekkur iqtidarining omumiyüzlik yuqiri kötürülüshi milletning meniwi qiyapitini tüzesh we yükseldürüshning asasliq bir halqisi.
Shuni éniq éytish kérekki, kitab oqushtin meqset noqul alim bolush emes. Muhimi heqiqiy adem bolush bolup, buni omumiy xelqqe kötürüp éytqanda, pütün milletning bilimlik, rohiy dunyasi bay yéngi ewladlirini yétildürüshtin ibaret. Bu, shexsning kitab oqushi, a’ililerning kitab zapisigha ige bolushi, mekteplerning kitab terbiyesi we neshriyatlarning kitab chiqirishi qatarliq bir qanche terepning ortaq meqset we ghayide pa’al maslishishini telep qilidu.
Biz «yéngi yipek yoli» échilish alametliri bilen tolghan dewrde yashawatimiz. Ösmürler, yashlar, yashan’ghanlar, erler, ayallar kitab oqushi, kitab üstide paranglishishi, hemme a’ililerde kitab ishkapliri, kitab öyliri berpa qilinishi, perzentler üchün yaxshi kitab muhiti yaritilishi we bu xil zörüriyet chongqur hés qilinishi lazim. Öyge kitabning kirishi zibu-zinnet we perdaz buyumlirining kirishidin awwal we ewzel orun’gha qoyulidiken, ijtima’iy we a’iliwi bext bizge tebessum qilishqa bashlaydu. Bizde nadan halettiki bayashadliq bilen emes, medeniy halettiki bayashadliq bilen iptixarlinidighan keypiyat turghuzulghini yaxshi. Bilish kérekki, medeniyetsiz a’ililerge chüshken enqa (bext qushi)ning sayisi birdemlikla!
Neshriyatchiliq milletning meniwi qiyapiti we kamalitini yuqiri kötürüshte ghayet muhim «meniwi riziq dergahi!» gézit-zhurnal, neshriyat muherrirliri milliy medeniyet binakarliqining muqeddes burch öteydighan inzhénérliri. Ular xuddi din qissiliride sözlen’gen mala’ikilerdek yiraqni körerlikke, texirsiz waqit qarishigha we muqeddes pakliqqa, danishmenlerdek xelqqe, eqilge, bilimge, heqiqetke bolghan otluq muhebbetke, binakarlardek qurulush matériyallirini tallash, orunlashturush, nurlandurush iqtidarigha, gé’ologlardek japa chékip bayliq izdep tépish rohigha ige bolidiken, xelqimizning «meniwi riziq dergahi» pidakar töhpikarlar sariyigha aylinidu.
Neshriyatchiliq xelq tarixida ming yillar medhiyilinidighan yaki hesretlinidighan halqiliq orunda turidu. U adettiki férma yaki soda shirkiti emes, xelqimiz tarixida xettatlar bir qanche abide we turpan tékistlirini yézip qaldurmighan bolsa, yüzligen diwanlarni köchürüp qaldurmighan bolsa biz qaysi yultuzlar bilen medeniyet asminimizni yorutqan bolattuq! ?
Neshr epkar–istratégiyelik binakarliq. U ul asas, nuqta, da’ire, ichki-sirtqi chemberni perqliq hem etrapliq pilanlashni telep qilidu. Neshr epkar–milliy medeniyetke tarixiy xaraktérlik qan ishlepchiqarghuchi organ.
Xatime
Bazar igilikige yüzlinish medeniyet, ma’arip, kitab oqush we ilim-penning erzimeslikini körsetmeydu, ehwal del uning eksichidur, bizning maddiy we meniwi medeniyette, iqtisadiy we kitabiy bayliqta zamaniwiy sewiyege kötürülüshimizni teqezza qilidu. Bahar özi shamal emes, emma bahar shamal bilen kélidu. Yéngi shey’iler tola hallarda özining debdebisi we chang-tozanliri teripidin roshen körünmeydu. Hazirqi bir mezgillik hoduqushmu shundaq.
Kitab–insaniyet öz qoli bilen bina qilghan heqiqiy we birdinbir el’éhram. U hemmini, pütkül mahiyet we hadisilerni özige jughlighan. Kitabqa teng kélidighan insaniyet jughlighan ikkinchi bir xezine mewjut emes! buningdin xewersizlik kishilik dunyasida téngirqap yürüshtin bashqa nerse emes!

http://www.akademiye.org/ug/?p=7815