Autori: Zulpiqar

Uyghur hazirqi zaman edebiyatining tonulghan wekilliridin biri bolghan shair Memtili Toxtaji (Texellusi: «tewpiq», Tewpiq ـــ toghra yol tallIghuchi menisde.) 1901 – yili Artushning boyamet yézisida bir Uyghur téwip Ailiside dunyagha kelgen. Uning atisi tereqqiyperwer kishi bolup, oghli sekkiz yashqa kirgen chaghda uni artushtiki tunji meripet ochighi – hebb zade mektipige oqushqa bergen.Shair Memtili Toxtaji tillarda dastan bolghudek  ijadiy paaliyetliri we maaripqa qoshqan töhpiliri bilen uyghur hazirqi zaman edebiyati, Uyghur yéngi maaripi tarixida muhim orun tutidu.

Yéngi mektepte oqush, Ehmed Kamalgha oxshash ustazlirining estayidil terbiyisi memtili Toxtajining yéngiche dunya qarishining shekillinishige zor tesir körsetken. U yéngi Maaripining, Hazirqi zaman pen – medeniyitini öginishning muhim rolini tonup, tiriship ilim – pen igilep, özini maarip xizmitige atashqa bel baghlighan.
1920 -, 1921 – yilliri toxtaji téwip tirikchilik qilish üchün Ili, Bortala, Chöchek qatarliq jaylargha Barghanda Memtilinimu bille élip ketken. Memtili ependi bu sepiride féodalliq ékispilatatisiye, jahalet iskenjiside ingrap yatqan xelqning hayati bilen téximu keng türde uchrashqan. U chöchekke barghanda satirashliq hünirini üginip, shu kesip bilen tirikchilik qilghan. 1924 – yili Abduqadir Damollam qeshqerde yoshurun öltürülgende, chöchekte turuwatqan shair memtili «oqudi – ashti» namliq mersiyisini yézip, «Exlaqini püchek pulgha satidighan jahalet hamiylirining epti – beshirisini échip tashlap, merhum AbduqadIr dewmollamgha bolghan hörmiti we teziyisini ipadilgen.

«Oqudi – ashti» namliq shéir xeliq ichige téz tarqilip, eksIyetchi hökümet we uning ghalchilirining jénigha tegkenliki üchün, Memtili Toxtaji yoshurun teqip astigha élin’ghan. Shunglashqa U dostlirining mesliheti we yardimi bilen Sowét ittipaqigha chiqip ketken. Memtili Toxtaji sowét ittipaqida bir tereptin tirikchilik oqiti qilip, yene bir tereptin, dawamliq oqosh imkaniyetlirini izdigen we shu yilning axirida moskuwada dangliq bilimyurti sheriq darilfununigha kirip oqosh pursitige ige bolghan. Bir yérim yil oqoghandin kéyin, Moskuwadin ayrilip Qaradéngiz boyliridIki Qirimdaki portlarda ashpezlik, kawapchiliq qilghan. Memtili ependi  etken mezzilIk uyghur taamlirini yep, U éytqan uyghur xeliq naxshilirini anglap, Uninggha ichikiship qélishqan türkiye paraxot xadimliri uning izchil oqosh arzusigha hésdashliq qilip, 1926 – yili küzde uni özliri bilen türkiyige élip ketken.

Shair Memtili Toxtaji istanbulda Uyghuristanliq musapirlarning yardimi bilen oqotquchilarni terbiyilesh mektipning qara ishchiliqigha orunlashqan. MemtiliEpendi muellimler Ders ötkende ishik, Dérize tüwide ders anglap yürüp özining bilimge bolghan teshnaliqini qandurup turghan, Uzun ötmey, mektep rehberliki uning iltimasi we qizghInliqini nezerge élip imtihan élish arqiliq uni oqoshqa qobul qilghan. Memtili Toxtaji bu mektepni püttürgendin kéyin, Istanbul sheher etrapidiki bir bashlan’ghuch mektepte oqotquchi bolup ishligen.

30 – yillar Uyghuristan tarixida boran – chapqunluq yillar boldi. Qumuldin kötürülgen déhqanlar qozghilingi Jingshurin eksyietchi hökümitining aghdurulushigha seweb boldi. Her xil siyasiy küchler tengla sehnige chiqip, ichki urush, yéghliqlar ewij aldi. Yene bir tereptin , dewr telipi, weziyetning teqezzasi bilen pütün Uyghuristan teweside  oyghinish, yéngi medeniyet – aqartish dolquni barliqqa keldi. Shair Memtili ToxtAji könglige pükken Ulughwar arzusini ishqa ashurush üchün 1932 – yili wetinige qaytip kelgen.
Ot yürek shair Memtili Ependi 1933 – yildin étibaren öz yurti Artushta yéngi maaripni yolgha qoyushning teshwiqat – terghibat we teshkiliy xizmetliri bilen shughullan’ghan. Meripetperwer baylar we dana qumandan Mahmut Sijangning qollisgi bilen Artush nahiyilik maarip heyiti qurup, yéngi mekteplerni échishning teshkiliy we maliye mesililirini hel qilghan.

Memtili Ependi arqidinla Artushta  ikki ayliq muellim terbiylesh kursi échip, qisqa muddettte 60 din artuq  kursantni oqotquchi qilip terbiyilep yétishtürgen. Buning bIlen pütün nahiye teweside yéngi mektep qurush dolquni kötürülüp, uzaq ötmey Artush  baziri we yézillirida jemiy 24 Mektep barliqqa kelgen. Bu mekteplerge deslepki qedemdin 10 mingdin artuq oqoghuchi qobul qilinip, Artushta misli körülmigen maarip inqilawiy partilap, arqidinla pütün Uyghuristan miqyasida yéngilash – aqartish weziyiti shekillen’gen.

Shair Memtili Toxtajining shu Mezgildiki ijadiytide shiér we naxsha tékistliri asasiy orunda turidu. Uning yézip ahanggha sélishi bilen « Biz – muellim», «Weten üchün», «Qurtulush Yolida», «Mubarek weten», «Oyghan, Xelq», «Qurtulduq», «Biz Uyghur baliliri qelbimiz nurluq», «Oyghining ehli weten», «Biz weten yashliri», «Ey, Ana yer», «Érpan künliri», «Ey, Weten xelqi», «Braderler», «Altun Ölke», «Quyash tughqanda», «Bahar keldi», «Izchilar marshi»,«Mektep irur», «Kelduq salamet aylinip», «Tenqid» qatarliq meshhur eserler meydan’gha kelgen we tengritaghning shimali we jenubigha tarqalghanidi.

Bu eserlerning ichidiki «Oyghan, Xelqim»,«Izchilar Marshi», «Biz oqoghuchi», namliq shiér we naxshilar shairning wekil xaraktérigha ige eserliri bolup, bular xuddi eyni yillardiki zulum we zorluqqa, jahangirlik we tajawuzchilliqqa qarshi étilghan top oqliridek ijabiy tesir peya qilghanidi. Shair Memtili Ependi «Oyghan, Xelqim» namliq shiérida:

Oyghan xeliq yurtungni sen qutuldur,

Mektep bilen chiragh yaqqin nur toldur.

Pütsun emdi zulmet dewri istibdat,

Shum teqdirdin, Qara kündin bol azad.

Saaditing üchün tirish, himmet qil,

Perzentlerni aqartishta xizmet qil.

Des tur emdi, atlan xizmet yoligha,

Huma qushi qonsun ewlad béshigha!

Dep yazghanidi.

Memtili Ependi 1935 – yIli yazda yüz neper izchini tallap «Izchilar etriti» teshkilligen. Etret ezaliri Memtili Ependining bashlamchiliqida mash rengde boyalghan bir xil forma kiyip, oxshash somka asqan halda «Izchilar marshi» ni yangritip peyziwat, Toqquzaq, Opal, Tashmiliq, Yéngisar we qeshqer sheher etrapini piyade aylinip, yéngi maaripni teshwiq qilghan.

Memtili Ependining bu herikiti qeshqerde turuwatqan milliy qoshun qomandani, Meripetperwer Mehmut Muhiti hezretlirining qollishigha ige bolghan. Mehmut Muhiti xurapiy mollilardin teshkillengen meripet düshmenlirining yéngiche maaripqa qiliwatqan til – haqaret, hujumlirigha qarshi turup, Memtili Ependining bixeterlikini qoghdash üchün Ikki esker ajritip bergen. Mahmut Muhiti yene jahil, nadan we xurapiy dindarlargha agahlandurush xéti ewetip, ulardin maarip ishlirigha tosqunluq qilmastin yardem qilishni telep qilghan. Memtili Ependi bu xetni oqosh yüzisidin Artush meshhedte uyushturulghan chong yighinda söz qilip: Yurt xeliqini asaretning kishenliridin qutquzush üchün maaripchiliq we muellimlik kespini eng ulugh kesip dep tallap alghanmen, qachandur bir küni méni alte pungluq qoghushun oq axiretke uzitishi mumkin. Lékin men ashu künni kütimenki, qiliwatqan ishlardin qettiy waz kechmeymen. Chünki men weten yolida, meripet yolida issiq qénimni töküshtin zadi qorqmaymen» dep, Özining polattek iradisi we qesimini dunyagha jakarlighan.

1937 – yilning bashlirida Jallat Shéng shisey Uyghuristanda aq térrorluq weziyiti peyda qilip, tereqqiyperwer, meripetperwerlerge qarshi dewlet  térrorluqi weziyiti peyda qilIp, tereqqiyperwer, meripetperwer zatlarni türlük betnamlar bilen basturdi, qolghA élip türmilerge tashlidi. Shu yili aprilda Memtili Ependimu ders ötüwatqan yéridila tutqun qilinip, Qeshqer shehiridiki meshhur Yarwagh  türmisige tashlandi. ShairMemtili Ependi türme tamlirini jenggiwar shéirliri bilen toldurup, Özining tiz pükmes rohini namayish qildi. Bir shiérida u munularni yazghanidi:

Urghup turghan issiq Qan jismimda isyan Éter,

Künde Mushumdek kések xet yézip tügep kéter!

Shu yili iyulda eksiyetchi we qanxor hökümet Uyghuristandiki minglighan ilghar ziyalilarni qetli qildi. Shu qatarda jallat Shéng shiseyning qan icher ghalchilirI türmige ot qoyup  bérip, Shair Memtili Toxtaji qatarliq bir türküm ziyaliylarni köydüriwetti. Shair  Memtili Ependining jesitini uning akisi Nizamiddin, oghli Réshit we yene töt kishi birlikte mexpiy halda yurtigha élip ketti hemde ata – anisining qebrisi yénigha depne qildi. Depne qilghuchilar eksiyetchi hökümetinng özlirige ziyankeshlik qilishidin ensirep, eyni waqitta shairning qebrisini sir qilip saqlighanidi. Shair Memtili Ependining yérim esir yoshurun’ghan qebrisi 1986 – yili ashkarlinip, uni qelbide saqlap qedirlep kelgen xelqning ziyaretgahigha aylandurdi.

(Bu melumat Zulpiqarning «Bulaq» Mejmuesining 18 – sanigha bésilghan  «Yérim esir yoshurun’ghan qebre» mawzuluq ochérikidin élindi.)

Eskertish:Maqalini Küresh Atahan neshirge yéngidin teyyarlidi.