Uyghurlarning herbiy qoral – yaraq, meshq we herbiy teshkiliy tüzümi hun we türklerningkige asasen oxshash idi. Uyghurlar urush qilish usuli jehette ularning bezi artuqchiliqlirini qobul qilghan asasta, özige xas bolghan bezi urush qilish usullirini yaratqan idi. Uyghurlar jengde asasliqi atliq qoshun ishletkenliki we atliq qoshunning jengdiki muhim rolini tonup yetkenliki üchün, urushta aldi bilen düshmenning atliq qoshunlirini toluq yoqitishqa tirishatti. Bizning bu sözimizge bilge qaghanning « birinchi küni tabghachning 17 ming atliq eskirini yoqattim, ikkinchi küni piyade eskerlirini pütünley yoqattim »① dégen sözliri delil bolalaydu. Atliq qoshun heriketchan we jenggiwar bolghachqa, ular atliq qoshunning yuqiriqi artuqchiliqidin ünümlük paydilan’ghan. Ular jeng qilghanda, kichik etretlerge bölünüp, düshmen qoshunlirigha ushtumtut hujum qilip, düshmen qoshunlirini sarasimige séliwétetti we arqidinla chong qoshun basturup kélip, düshmen qoshunini qoghlap yoqitatti. Bu, eyni waqitta déhqanchiliq milletlirining urush bashlinishtin awal her xil urush seplirini tüzüp, urush sépigha tayinip urush qilish usuligha qarighanda nahayiti zor ilgharliq hésablinatti. Buningda, atliq qoshunning sür’ettiki ewzellikidin paydilinip, , düshmen qoshuni sep tüzüp bolghiche ularning sépini buzuwétip, ularni yoqitish meqsitige yétiletti, atliq qoshunning sür’itining yuqiriliqi, herketchanliqidin paydilinip téz ilgirilep, düshmenning kütmigen yéridin chiqip ulargha tuyuqsiz zerbe arqiliq düshmenni yoqitish, ularning yene bir taktikisi idi. Mesilen: miladiye 151- yili qirghizlarning qarluq qatarliq qebililer bilen birliship uyghurlargha hujum qilmaqchi bolghanliqidin xewer tapqan bayanchur qaghan tézlikte teyyarliq qilip, értish deryasidin sal sélip tuydurmay ötüp, qirghizlarning ittipaqdashliri téxi yétip kelmigen pursettin paydilinip, uninggha tuyuqsiz hujum qilghanliqi we bu jengde ghelibe qilghanliqi “ menggü tash » larda xatirilen’gen.
Menggü tashlardiki « aldin yürer qisimlirimni ewettim …. Atliq paylaqchilarni méning yigitlirim yéngip < تىل > qilip tutuptu »② dégen xatirilerdin, uyghur qoshunliri jengge atlinishtin burun, qaghan da’im dégüdek chaqqan ayghaqchilarni we aldin yürer qisimlarni ewetish arqiliq düshmen ehwalini razwédka qilip düshmen ehwalini igilep, düshmen’ge qarshi turush pilanini aldin tüziwalidighanliqini körüwalghili bolidu.
Ular yene jeng waqtida küchlük düshmen’ge yoluqqanda, uning aylinip ötüp arqa yaki yan tereptin chiqip zerbe bérish taktikisinimu igiligen idi. Mesilen uyghurlarning tang sulalisigha yardem bérip « önglük – söygün topilingi »ni tinjitqanda, del mushu taktikidin paydilan’ghan we topilangchilarni chékindürüp, tang sulalisining öz zéminini qayturuwélishigha ghayet zor töhpe qoshqan. Bu qétimqi urush heqqide « elni idare qilish örnekliri »ning 220- jildida « go ziyi serdarliqidiki qoshun shindyende banditlar bilen uchrashqanda, banditlar tagh baghrida sep tüzgen idi, go ziyi deslepki hujumda ongushsizliqqa uchridi. Banditlar taghdin chüshüp hujumgha ötti, uyghurlar taghning jenubidin banditlarning arqa teripige hujum qilip, jahanni chang – tozan qaplap ketken ehwal astida, banditlargha qaritip on nechche tal oqya atqandin kéyin, banditlar wehimige chüshüp < ئۇيغۇرلار كەلدى > dep chuqan séliship, tére – piren bolup ketti, padishahliq qoshun bilen uyghur qoshuni banditlarni iskenjige élip, ularni éghir meghlubiyetke uchratti. Düshmen jesetliri pütün dalani qaplap ketti »③ déyilgen bolsa, « yéngi tangname » 217- jild « uyghurlar heqqide qisse »de: « shangji jéngide padishah qoshunliri sep tartqanda, banditlar padishah qoshunining sol teripige atliq qoshun yoshurup qoyup tuyuqsiz hujum qozghimaqchi boldi. Bökü qeyin uyghur aqsöngeklirini bashlap hujumgha ötüp, yoshurunup yatqan banditlarni toluq tarmar qilip, banditlarning arqa teripige ötti, andin jingshi, béyting satrapi li siyé bilen düshmen’ge ikki tereptin hujum qozghap, banditlarni meghlup qildi we chang’enni qayturuwaldi »④ dep xatirilinip uyghurlarning bu taktikisi heqqide tepsili melumat bérilgen. Uyghur qoshunliri düshmenni yenggendin kéyin düshmenlerge özini ongshiwélish pursiti bermeslik üchün, ulargha dawamliq qoghlap zerbe béretti. Yeni yuqiriqi yardem urushliridimu uyghur qoshunliri shi chawyini yenggendin kéyin, uni taki xébéyghiche qoghlap bérip uni tutup öltürgendin kéyin andin toxtighan. Orxun uyghur xanliqining asaschisi bolghan pusadmu türklerni meghlup qilghanda mushu xil qoghlash taktikisini qollan’ghan idi.
Kéchide hujum qilish charwichi milletlerning shundaqla uyghurlarning öz düshmenlirige zerbe bérishtiki yene bir xil taktikisi idi. Chünki düshmen’ge kéchisi hujum qilghanda, düshmen qoshunliri basturup kelgüchilerning éniq sanini bilmigenliki üchün, sarasimige chüshüp qélip urush qilish iqtidarini yoqitip qoyatti. Uyghur qoshunliri atliq qoshunning sür’ettiki ewzellikige tayinip düshmen teyyarliqsiz turghan pursettin paydilinip, tuyuqsiz qilidighanliqi üchün, ularning kéchilik hujumi köpinche düshmenning meghlubiyiti bilen axirlishatti. Miladiye 764- yili uyghur qoshunliri tang sulalisi qoshunlirigha yardemliship, hazirqi gensu ölkisi tewesidiki lintey dégen yerde tübütlerge qarshi jeng qilghanda mushu taktikini qollinip zor ghelibige érishken⑤ .
Ottura esirde qoshunlarning yürüsh qilishi we urush qilish waqti kilimatning tesirige bekrek uchraytti, charwichi milletler asasliqi atliq qoshun ishletkechke, charwichiliq ishlirining pesil xaraktérige asasen, kilimatning tesirige téximu bek uchraytti.
Uyghurlar yashighan mongghul dalasining iqlimi qurghaq hem qishliqi soghuq idi. Shundaqla atlar yaz peslide yaylaqta obdan béqilghachqa, küz peslide rasa semrip küchke tolatti, shunga uyghurlarmu hun, türk qatarliq charwichi milletlerge oxshash küz we qish peslini urush qilish waqti qilip tallaytti. Shunga uyghurlarmu küz we qish peslide jengge chiqip, etiyaz kélishi bilen jengni toxtitatti.
Uyghur qoshunlirining heriketchan urush qilishi we ularning bir jayda muqim turmay ot, su qoghliship köchüp yürüshi uzun’gha sozulghan urushlarni élip bérishigha cheklime peyda qilatti. Uyghurlarning tang sulalisi qoshunlirigha yardem qilip önglük – söygün topilangchilirining qolidin chang’en bilen loyangni tartiwalghanliqigha qarighanda, ular belkim burunqi hun türk qatarliq milletler igilimigen sheher – qel’elerge hujum qilish we qoghdash téxnikisinimu igiligen bolushi mumkin. Chünki qara balghasun, xatunbaliq we baybaliqtek sheherlerni bina qilghan uyghurlarning sheherni qoghdash we ishghal qilish téxnikisini bilmesliki mumkin emes. Bizning bu yekünimizge uyghur qoshunlirining béshbaliqni tübütlerning qolidin qayturiwélishi, shundaqla öz élini qoghdash we qoldin ketken zéminlirini qayturuwélish üchün qilghan urushliri misal bolalaydu,
Izahlar
① « bilge xaqan menggü téshi » jenubiy yüzi, 9- qur
② « bayanchur qaghan menggü téshi »
③⑤ lyu zishyaw « uyghur tarixi » milletler neshriyati, 1987- yili uyghurche neshri, 1- qisim, 1- kitap, 102- bet
④ « yéngi tangname » 6115- bet
Menbe:orxun tarix tori

http://www.akademiye.org/ug/?p=8317