Autori: Ahmet Ayxan Qoyunju

Özet: islam we démokratiye munaziresi künimizde estayidil tetqiqatlarni shekillendürgen mohim bir
Téma.islam bilen démokratiyening uyghunlishish we uyghunlashmasliq mesiliside gherp ijtima’i penchiliri bilen islamchi mutepekkurlarning ikki xil perqliq qarishi bar. Bu témida islam démokratiye bilen baghlinidu, dep qaraydighan gherp ilim ehli we islam mutepekkurliri bolghandek, islam bilen démokratiye baghlanmaydu dep tonuydighan islam we gherp ilimlikliri mewjut. Munaziridiki asasliq uqumlar hakimiyet, kéngesh, heqliqliq, ijma, ijtihat qatarliqlardin ibaret. Birinji xil qarashtikiler islamiy tékistlerge asasen analiz yürgüzüp allah hakimiyitining bendilerge hawale qilinmighanliqini ilgiri süridu.ular démokratiyening peqetla bir bashqurush shekli emes, bir yashash shekli, bir pelesepe ikenlikini tekitleydu. Buninggha qarshilar démokratiyening allah hakimiyitining tengdishi emeslikini, islamning nigizlik pirinsipida bir dölet sheklining tewsiye qilinmighanliqini, bu jehette insanlargha tarixi we ijtima’i shara’itlargha asasen tallash erkinliki bérilgenlikini qeyit qilishidu.
Achquchluq sözler: islam, démokratiye, hakimiyet, kéngesh, ijma, ijtihat
Kirish
Islam we démokratiye mesilisi islam dunyasining diqqitini bent qiliwatqan mohim munazire témilirining biri. Bu téma deslep osmanli impiraturliqining axirqi mezgilide, gherpning üstünliki ten élin’ghan mezgilde küntertipke qoyulghan. Bolupmu yawrupagha barghan oqughuchi we ziyalilarning u yerdiki tüzümning tesirini qobul qilishi bezi munazirilerge sewep bolghan idi. Bundaq munazirilerning bash témisi «islam dunyasi néme üchün keynide qaldi?» dégendin ibaret idi. Impiraturluqning yéqilishini xalimaydighan yazghuchi we mutepekkurlar islam dunyasining keynide qélishini mustebit tüzüm dep qarighan.
«hökümeti mutleq» (mutleq hakimiyet) déyilidighan, hakimiyetke chiqqan bir kishi ölmigiche ornigha bashqisi almashmaydighan tüzümni osmanli impiratorluqi we islam dunyasining xarap bolushigha sewep dep qaraydighan mutepekkurlar özliri körgen gherpning «hökümeti meshru» (kéngeshlik hakimiyet) tüzimini tereqqiyatning wastisi dep qarighan we uni islami uqumlar bilen chüshendürüshken. Yéngi osmanlilar déyilgen bu kishilerning iddiyesi kéyinche islamchilarningmu qobul qilishigha ériship delilliri qollinilishqa bashlighan. Emma deslepki islamchilar (dinni idologiyeleshtürgenler) qobul qilghan démokratiye heqqidiki bu deliller kéyinki waqitlarda otturigha chiqqan islamchilarning qarshi chiqishigha duch kelgen. Bundaq perqliq qarashlargha ular yashighan döletlerning iqtisadiy, siyasiy, ijtima’iy, kültürel shara’itliri tesir körsetken.
Islam-démokratiye munazirisige gherp alimliriningmu bezi qarashliri bar. Omumlashturup éytqanda islam bilen démokratiyening bir birige mas yaki emesliki heqqide ikki asasliq qarash bolup, biri maslishidu, yene biri maslashmaydu dégendin ibaret. Bu qarashlarning tereptarliri gherp alimliri we islam mutepekkurliri bolup arisida ortaqliq mewjut. Bu maqalening meqsidi yuqarqilarning qarashlirini sélishturup démokratiye chüshenchilirini ayan qilishtur. Maqalide awwal qarashlar teswirlinip, perqlerning menbesi éniqlinidu we démokratiye heqqidiki chüshenchilerning perqlinishige sewep bolghan amillar izahlinidu.
Bu tetqiqatqa obékit bolghan bir türküm mohim kishiler we eserler mewjut. Bular maqalimizde islam-démokratiye tartishmisigha körsetken tesirining chong kichiklikige asasen retke tizilip tilgha élinidu. Maqalidiki yene bir cheklimilik, démokratiye heqqidiki uqumlar bilen munasiwetlik. Démokratiyege mensup türlük perqliq chüshenche we shekiller mewjut bolsimu buninggha islam dunyasida peqet ikki xilla xahish bar. Biri démokratiyeni bir siyasi hökümranliq, bir idologiye we bir xil yashash shekli dep qarashtur. Yene biri bolsa uni bir bashqurush mixanizimi süpitide chüshinishtur. Islamiy heriket tereptarlirini ghidiqlighan démokratiye chüshenchisi we shekli bu maqalide mulahize qilinmaydu. Ularning chüshenchisimu yuqarqilarning birini menbe qilghan. Maqalining obékti bolghan islam-démokratiye munaziriside uqumlarning perqliq menbedin kélishi we perqliq chüshinilishi hel qilishqa tigishlik mesile. Maqalining birinji bölikide islam we siyasi arisidiki munasiwetning tarixi yüzi qisqiche tilgha élinidu. Démokratiyege yüzlen’gen bu munaziride musulmanlarning siyasiygha qandaq qarighanliqi bayan qilinidu. Ikkinchi bölümde islam démokratiye bilen maslashmaydu dégen qarash qelemge élinidu. Üchinchi bölümde islam démokratiye bilen maslishidu, dégen nuqtiniezer bayan qilinidu. Xulase qismida omumiy bir baha otturigha qoyulidu.
1.islam we siyasi tartishmisigha bir nezer
Islam dini bashqa dinlargha oxshash insanning axiret hayatinila emes, belki ikkila dunyadiki hayatini tertipke salidighan we menagha ige qilidighan dindur. Islam shexsning hayatidiki siyasiy, ijtima’iy, iqtisadiy we medeniyetke munasiwetlik barliq amillargha zörür tewsiyelerni sunidighan din bolghachqa, muhemmed eleyhissalam hem peyghember hemde bir dölet erbabi dep bilin’gen. Islam yene siyasiy heriketlergimu alaqidar bolghach, uning dölet mesililiri heqqidimu bir yürüsh tewsiyeliri bardur. Peyghember eleyhisalam wapat bolghiche uning mukemmel kishilik süpetliri we iqtidari seweplik hich bir siyasiy tartishma otturigha chiqmighan. Halbuki, u wapat bolupla siyasi perqler meydan’gha chiqqan we kimning xelipe bolushi heqqide ixtilap körülgen. Xelipilik munazirisi islam tarixda eng chong tesirge ige témilarning biri. Xelipining kim bolushi mesilesi deslepte siyasiy sahede qozghalghan bolsimu, kéyinche islamning mez’heplerge bölünishige qeder singip kirgen. Netijide, perqliq bolghan ikki xil bashqurush shekli shekillen’gen. Sünniler xelipilik en’enisini dawam qilsa shi’eler imamchiliq endizisini berpa qilghan. Sünnilerning qarishida xelipe layaqetke tayinip we ümmetning bey’itige asasen heqliq orun’gha érishidu. Shi’elerde imam allah tallighan bir kishi bolup mukemmel xarektirge ige bolushi, gunahsiz bolushi we alahide kishilik süpetlerge na’il bolushi kérek.
Kéyinki mezgillerde musulmanlarning köpinchisi sünni bolghini üchün xelipilik küchlük ijtima’i asasqa ige bolghan. Emma mu’awiye dewrige kelgende xelipilik padishahliqqa özgergen. Shuning bilen padishahliq en’enisi xelipilik tonigha orinip küchlükler xelipe bolidighan, xelipini teyinligüchi bir jama’et emes bir kishi bolsimu bolidighan, hakimiyettiki mirasxorluqning heqliq ikenliki qobul körülidighan boldi. Xelipilik dinning asasi we periz süpitide qobul qilin’ghan. Bu islamning siyasiy chüshenchiside bir munazirining meydan’gha kélishige sewep bolghan. Bekrek kalamchilar we islam peylasuplirining arisida yüz bergen bu munazire döletning xarektiri bilen munasiwetliktur. Kalamchilarning qarishiche dölet wehige asasen wajiptur. Islam peylasuplirining qarishiche dölet wehige asasen emes, insaniy hayat ihtiyajigha asaslan’ghan bir zörüriyettur. Shundin kéyin bu siyasiy tartishma periqliq tereptin qanat yéyishqa bashlighan. Bu tartishmani bügünki islamchilarmu perqliq shekilde dawamlashturmaqta. Bolupmu 70-yillardiki türkiyede mewdudi we se’id qutup eserliridin ilhamlan’ghan tewhidchi islam éqimi döletni islamgha toluq muyesser bolushtiki bir zörüriyet dep qaraydu. Ularning qarishiche «musulmanlarning xelipisiz ölüsh heqqi yoq». Emma döletni bir ilahiy tewsiye emes, insaniy zörüriyet dep qaraydighanlarmu bar.
19-esirdin itibaren izchil tartishilip kéliwatqan islam-siyasiy témisi alahide perqliq bir yolgha kirgen. Islam dunyasining gherp bilen uchrishishi we toqunushlarda yéngilishi musulmanlarning gherpni chüshinishi we estayidil mu’amile qilishigha sewep bolghan. Bolupmu osmanli impiratorluqining yéqilishini tosush üchün türlük tedbirlerge murajet qilin’ghan, bu tedbirler awwal armiyening andin bashqa tarmaqlarning zamaniwiyliqqa yüzlinishke bashlishi bilen netijelen’gen. Bu emeliy tedbirlerge munasiwetlik siyasiy shekilning qandaq bolushi, musulmanlarning néme üchün arqida qalghanliqi qatarliq nigizlik su’allar soralghan we jawabi heqqide izdinishler bolghan. Bundaq izdinishler jeryanida üch xil siyaset endizisi otturigha chiqqan bolup ular osmanlichiliq, islamchiliq we türkchiliktur. Bu dewirde yawrupagha oqughuchi chiqirilghan we döletni zamaniwiylashturmaq üchün yawrupa séstimini özleshtürüsh oylishilghan. Emma yawrupagha oqushqa chiqqanlar, qachqanlar we sürgün qilin’ghanlar siyasiy séstimidin bekrek tesir alghan.
Islam dunyasining néme wejidin keynide qalghanliqigha a’it jawaplarda eng mohim amillardin biri siyasy tüzülmidur. Arqida qélishqa istibidat hakimiyetni jawapkar dep qaraydighan ziyalilar mustebit we hakimmutleqchilik bilen küresh qilish niyitide yolluq bir hakimiyet telep qilghan we bu teleplirini türlük shekillerde otturigha qoyghan. Bolupmu yéngi osmanlilar déyilidighan ziyalilarning telepliri kéngesh hökümiti bolup bügünning ibariside démokratik tüzümdur. Yéngi osmanlilar démokratik ramka ichide impiratorluqni saqlap qélish üchün chare izdeshke kirishken. Islamchilarmu deslepte yéngi osmanlilarning chüshenchiliridin behirlen’gen, shundaqla démokratiye ularning «usuli meshweret» (kéngesh) ni tutqa qilghan tunji munazirisining mezmunini teshkil qilghan.
Shuning bilen tunji qétim osman impiriyesining yéqilish mezgilide küntertipke kelgen démokratiye 20-esir boyiche islam dunyasidiki mutepekkurlarni we heriketlerge tesirini singdürgen bir hadise bolghan. Osman impiriyesining yémirilishidin kéyinki jumhuriyet dewride bu zéminda yashighan musulmanlar bir milliy dölet ichide perqliq siyasi bazislarda yer alghan. Yéngi qurulghan jumhuriyetning gherplishish siyasiti seweplik türkiyediki islamiy siyasi heriket yimirilishke uchrighan. Bolupmu 1924-yili chiqirilghan üch qanun netijiside xelipilik emeldin qalghan, ma’arip we diyanet ministirliki qurulghan. Netijide islamchiliqni meydandin siqip chiqiridighan heriketler meydan’gha kelgen. Bashqa musulman ellerdiki islamiy heriketler bolsa musteqilliq heriketliri da’iriside dawam qilghan.
Burunqi osman impiriyesi teweside qurulghan yéngi milliy döletler we mustemlikichi ellerning siyasetliri islamchi chüshenche we heriketlerning gherpke we gherptin kelgen hadisilerge soghuq mu’amile qilishigha sewep boldi. Shuning bilen démokratiyemu gherpning mehsuli sanilip osmanli dewridikidin perqliq we shübhilik bilin’gen. Musulmanlar démokratiyeni gherpning xirisitiyanlashturush pilanining medeniyetleshtürüsh dégen yéngi nusqisi dep qarighan. Bundaq ijtima’i we siyasi shara’itlar da’iriside islamchilar teripidin tartishilghan démokratiye perqliq bahalansimu eng körinerlik bolghini, silam démokratiye bilen maslishidu we maslashmaydu, dégen ikki qarash gewdilik bolghan. Bu qarashlarning tayinidighan sewepliri perqliq. Islam bilen démokratiyening mas yaki emesliki heqqide gherp mutepekkurliri we musulman alimlarning perqliq qarashliri bar. Awwal gherp alimlirining, andin musulman alimlarning qarashlirigha nezer salayli.
A: islam démokratiye bilen maslashmaydu.
Islam bilen démokratiyening maslashmaydighanliqi heqqide gherp we musulman alimlirining qarashliri mewjut. Islamning démokratiye bilen maslashmaydighanliqini tekitligen kishilerning bayanliridiki zitliq ularning démokratiyeni libéral démokratiyege teng dep chüshinip qalghanliqidin bolghan. Bu tetqiqatta ismi tilgha élinidighan xantington, fukuyama, luwis qatarliqlarning qarashliri bir birige oxshishidu. Asasliq mesile islamning layiq(elmani), libiral qediriyetler (qimmet qarashlar) bilen kirishmesliki yaki islamiy qimmet qarashlarning libiral we layiq qimmet qarashlar bilen uyghunlashmasliqidur.
Gherplik ijtima’i penchilerde islam-démokratiye munasiwitide ikki perqliq xahish bar. Ularni qarashliri boyiche uyghunluq tereptarliri we uyghunsizliq tereptarliri dep ikkige ayrish mumkin. Islamning démokratiye bilen uyghunsizliqini tilgha alidighan gherp alimlirining delillirining mohimi allahning hökümranliqi mesilisi. Bolupmu ölimaning roli we sheri’et, uyghunsizliq tereptarlirining asasliq tayinidighan noqtiliridur. Gherp alimliridin xantingtonning qarishiche islam démokratiye bilen uyghun kelmeydu. Chünki islamdiki ölima we sheri’etning orni bu uyghunluqqa imkan bermeydu. Uningche gherpte dini nopuz bilen siyasi nopuz ayriwétilip islamda ayrilmighan, bu démokratiyening aldidiki eng chong tosalghuni teshkil qilidu. Démek, uning layiqliqni démokratiyening aldinqi sherti dep qarawatqanliqi chiqip turidu. Islamchilar ichidimu xantingtondek qaraydighanlar bar. Xantington insanlardiki asasliq perqning tüzüm we idologiyediki emes, medeniyettiki özgichilik seweplik kélip chiqidighan perq ikenlikini tekitleydu. Uning qarishiche shexsning xasliqi, erkinlik, kishilik hoquq, layiqliq (din bilen döletning ayrilishi) dégendek gherpche uqumlar islam, budda, kongzichiliq we hindi dinliridiki uqumlar bilen nigizidin perqlinidu. Uning qarishiche gherp üchün eng chong mesile islam esliyetchiliki emes, belki islamning özidur. Xantington musulmanlarning démokratiye berpa qilalmighan bilen, bu yolda méngishqa özige xas bir imkani barliqini tilgha alghan.
Amérikiliq alim fokuyamamu islam-démokratiye munaziriside mohim shexslerdin biri. Uning qarishiche sowétler ittipaqi yimirilgendin kéyin dunyada libiral démokratiye hakim bolup tarix xulase chiqirip bolghan. Bu insaniyet alimide libiralizimning (höriyetchilik) ghalip bolghanliqining bisharitidur. Libiralizimgha nisbeten bashqa bir tallash bolghan islam, xuddi libiralizim we komunizimgha oxshash belgilik exlaq mizanlirigha we siyasi, ijtima’i desturgha ige bir idologiyedur. Emma libiral démokratizimning qarshisigha chiqqudek dunyawiy tewsiyege qudritige ige emes, chünki islamning tewsiye qilidighini dini hökümranliq tipidiki dölet bolup musulman bolmighanlar üchün jelipkar bir tewsiye emestur. Shunga islam belkim démokratik bir hökümet tüzimi bilen maslishalishi mumkin, biraq erkinlik we erkin ibadet hoquqi bilen maslishalmaydu. Démek, fukuyamamu xantington’gha oxshash islamning libiral démokratiye bilen uyghunluqta bolalmaydighanliqini, belki özige xas bir islamiy démokratik tüzüm berpa qilalaydighanliqini qeyit qilghan.
Yuqarqi ikkeylendin bashqa bezi gherplik tetqiqatchilarmu islam bilen démokratiye arisidiki uyghunsizliqini tilgha élip, islami jem’iyetlerde bir démokratik bashqurush endizisining mumkin bolmighanliqini déyishidu. Mesilen, tarixchi toyinbining qarishiche démokratik tüzüm belgilik medeniyetning mehsuli bolup, xiristiyanche tüzüm iken, uningche sherq dunyasida démokratik tüzüm ornatqili bolmaydiken. Undin bashqa yene bezi tetqiqatchilar «islamdiki démokratiye we erkinlik kemtükliki pütünley yoqsulluq we nifit sewebidin emes, belki islamning özide mewjuttek körünidu».
Islamning démokratiye bilen uyghun kelmeydighanliqini yaqilighanlar yalghuz gherplik tetqiqatchilardila emes, belki musulman alimlar ichidimu bar. Bu bir tepekkur süpitidila emes, bir heriketning programmisi yaki bir partiyening nizamnamisi süpitidimu mewjud. Bu qarashtiki shexslerdin seyid qutup, mewdudi, muhemmed qutup qatarliqlarni körsetsek, heriketlerdin hizibuttehrir, selefiychilik, elqa’ide qatarliqlarni körsitish mumkin, partiyelerdin misirdiki ixwanul muslimin we pakistandiki jama’eti islamiye qatarliqlarni misal qilghili bolidu. Bularning ortaq bir qarishi islamda bir dölet endizisi bar dégendin ibaret. Bu dölet endizisidiki bezi alahidilikler démokratiye bilen baghlinidighandek körünsimu emma perqlinip turidu. Bundaq perqlerning nigizide hakimiyetning we qanun tüzüshning allahqa mensup ikenliki yatidu. Bu qarash hakimiyet xelqqe mensup dep qaraydighan démokratiye bilen toqunishidu, özige bashqiche qarashta bolghanlar shirik keltürüsh bilen eyiplinidu. Ularche démokratik elde tirikchilik qiliwatqan kishiler allahning hökmige emes, taghutning hökmige boysunup yashawatqanlar hisaplinidu. Islam ölimasi meqdisi en’am süresi 116-ayitidiki « eger sen zémindiki kishilerning köpinchisige ita’et qilsang, ular séni allahning yolidin azduridu» dégen mezmunni qollinip démokratiyening allahning hakimiyitige qarshi bendining hakimiyiti ikenlikini qeyit qilidu.
Islamning démokratiye bilen maslashmaydighanliqini tekitleydighanlarning eng mohim pikir menbesi mewdudi qarashliridur. Mewdudining qarishiche islam bilen gherp démokratiyesining hich bir uyghun kélidighan yéri yoqtur. Mesilige pelesepe noqtisidin qarighan mewdudiche bolghanda islam xelq hakimiyitini teshebbus qilidighan démokratiyini ret qilidu. Uningche islamda dölet allahning hakimiyiti we insanning xelipiliki üstige qurulidu. Bu mesilini u uluhiyet (yeni mutleq ilahliq) bilen rububiyetke baghlighan. U allahning mutleq igidarliqqa (rububiyet) ke ige ikenlikini, shu salahiyiti bilen bir ortaq mizan süpitide islamni insaniyetke sun’ghanliqini, allahning ilahliq süpitining bir nopuz ikenlikini, bu nopuzning parchilanmaydighanliqini tekitleydu. Emma mewdudi démokratiyeni bir asasiy qanunluq tüzüm dep tonup uning mahiyitini özgertishni yaqilighan. Uning öz sözi boyiche éytqanda démokratiyeni bir dini démokratik tüzüm süpitide, bir bashqurush shekli qilip qobul qilishqa bolidu. Ilahiy démokratik hakimiyet xelqqe pirinsipliq bir xojayinliq ata qilidu . Mesilen, sheri’ette éniq bir nas (ayet yaki hedis) nazil qilinmighan, emma qilinishi kérek bolghan mesilide bashqa naslargha zit bolmighan ehwalda ziddiyet we mesililer musulmanlarning ishtiraki we pikir birliki bilen hel qilinidu.
Mewdudining démokratiyege qarshi pikirliri uning deslepki köz qarashlirining ekis sadasidur. Mewdudi deslepte zamaniwiy bir döletning qurulishini toghra körgen we eyyupxan hakimiyitining zulumlirini yoqitish üchün démokratiye chaqiriqi ilan qilghan. 1955-yili özige bérilgen ölüm jazasi asasi qanun mehkimisi teripidin ret qilin’ghandin kéyin, hökümet, edliye we parlaménittin ibaret üch organ barawer we musteqil bolghan démokratik tüzümge mayil bolghan. Bashqa musulman alimlarmu mewdudi qurghan jama’eti islamiyning deslep démokratiyege qarshi chiqip kéyin destek bolghanliqini qeyit qilishidu.
Démokratiyege qarshi dunyawiy islam heriketlirining tunjisi misirda qurulghan musulman qérindashlar uyushmisidur. Bu uyushmining démokratiye qarishigha nezer salsaq bu heriketni démokratiyege qarshi bir noqtigha élip kelgini seyid qutuptur. Qutuptin burunqi yétekchilerdin hesen elbennamu siyasi témilarda pikir bayan qilghan, emma uning pikirliri qutupqa oxshash del we keskin bolmighan. Benna dewride we undin kéyinki dewirlerde ixwanul muslimin éniq bir siyasiy qarashni yaqilimighan, peqet layiqliq mesiliside ochuq bir positsiyege sahip bolghan. Bennaning qarishiche islam «hich shübhisizki itiqat, ibadet, weten, millet, memnuniyet, quwet, exlaq, madda, medeniyet we qanundur». Uningche islam bir pütünlük bolup layiqliq ramkisigha sighmaydu. Qutupning keskin pikirlirige sélishturup qaraydighan bolsaq, benna qarashlirining biraz ilastikiliq ikenlikini bayqaymiz.
Benna «islam we tinchliq» namliq mektubida démokratiyening mohim töhpisi barliqini, xelqler we döletler üchün hörlük we hör chüshenchiler bexsh etkenlikini, hörlük iddiyesini insan tepekkurigha singdürüshke imkan ata qilghanliqini, insan’gha özini tereqqiy qildurush küchi we erkinliki teqdim qilghanliqini bu in’amlarni körmeske salalmaydighanliqini tilgha alghan. Benna ashqun erkinlik we ashqun shexschilikning aqiwetliridin gétlir we mosolinni misal élip agahlandurghan. U gérmaniye we italiyediki démokratiyening kütülmigen netijilirini nezerge élip musulmanlargha gherpche démokratik endizidin bekrek, islamiy en’enige nezer sélishi kéreklikini tekitligen.
Bennaning qarishi boyiche démokratiyening asasi bolghan hör pikir we hör iradini, puqra bilen bashliqning qanunda barawerlikini, musulmanlar dinning asasi qilghan we islam tarixda emelge ashurghan. Shundaqlar erep yérim arilidiki sehra we chidirlarda bir mizan süpitide tedbiq qilghan. Bennaning qarishiche allah bashqurushta omumiy pirinsip we qa’idilerni békitken bolup ularni emelge ashurushta insan’ghan hörlük ata qilghanliqi üchün, buni emelge ashurghan dölet yolluq bir dölettur. Démokratik tüzümning alahidilikliridin biri bolghan asasiy qanun we awaz bérishni bahasiz bir muweppeqiyet süpitide mu’eyyenleshtürgen. Bu nuqtida démokratiye islamiy asaslargha tayan’ghan yolluq bir bashqurush endizisi terizide körülgenliki melum. Emma benna partiye tüzümige qarshi bolup uni xelqning birlikini buzidighan, öz-ara düshmenlik tughduridighan bir menbe dep qarighan.
Musulman qérindashlar uyushmisining yene bir pikir menbeisi bolghan se’id qutup bennadin perqliq qarashqa ige. Qutupning iddiyesi bügünki ashqun islamiy pikirlerning menbesi bolup hisaplinidu. U zamaniwiy dunyani islamning qarshisigha qoyup jahiliyet dunyasi dep qarighan, shundaqla özining neziridiki islamiy jem’iyetke tewe bolmighan barliq jem’iyetlerni jahiliyet jem’iyiti dep qarighan. Layiqliqqa qarshi bolghan qutup islamni bir pütün dep qarighan. Se’id qutup islamda din bilen döletning ayrilmaydighanliqini, dinning peqet bir itiqat we chüshenche emes, bir ijtima’iy tüzüm ikenlikini tekitligen. Qutupning qarishiche islamni xelqtin we ijtima’i hayattin ayrip chüshinilse toghra bolmaydu, islam ijtima’iy, iqtisadiy we qanuni sahelerde hakim qilinmaydiken bu din’gha ishen’gen kishilerni musulman dégili bolmaydu. Yuqarqi pirinsiplar emelge ashmay turup ibadet we bashqa pirinsiplargha emel qilghan teqdirdimu bir xelq musulman hisaplanmaydu. Bu pirinsiplarning béshi hakimiyettur, hakimiyet allahqa mensup bolup, qanunlarni tüzgüchi allahtur. Insan tüzgen barliq pirinsiplargha asasen qurulghan döletler islamgha uyghun emes. Bu qarashliri arqiliq se’id qutup démokratiyege qarshi bir taqabilliq shekillendürgen. Uningche parlamént allahqa mensup bolghan hakimiyetke chang salghan bir yer bolup qalghan.
Islam dunyasidiki démokratiyege qarshi yene bir küch hizibuttehrir herikiti we uning rehbiri taqiyuddin ennebhanidur. 1950-yillarda nebhani teripidin i’ordaniyede qurulghan hizibuttehrirning iddiyesi boyiche jem’iyet we döletning islamlashturilishi shert. Pütün musulmanlargha islam döliti qurush üchün küresh qilish perzdur. Partiyening tor bétidiki hizibuttehrirni tonushturidighan kitapqa qarighanda el’imran sürisining 104-ayitidiki (uyghurche terjimide 103-ayet) «silerning aranglarda kishilerni xeyirlik ishlargha dewet qilidighan, yaxshi ishlargha buyrup yaman ishlardin tosidighan bir jama’e bolsun; Ene shular meqsitige érishküchilerdur» dégen mezmun’gha asasen bu partiyening qurulghanliqi éytilidu. Partiyening qurulush meqsidi islam ümmitini tereqqiy qildurush, ularni kufriy pikirlerdin, tertiplerdin, hökümlerdin we kapir hakimiyettin qutqazmaqtur. Bu partiye démokratiyeni xelq üchün, xelq namida yürgüzilidighan bashqurush shekli dep chüshendürgen. Bu chüshenchige qarighanda irade, igidarliq we ijrachiliq xelqqe mensup. Xelqning igidarliqi mutleqtur. Xelqtin üstün hich bir küch we shexs mewjut emestur. Ularche yuqarqi mezmunlar démokratiyeni kupur hakimiyetke aylandurmaqta.
1960-yillardiki türkiyede bu qarashtikilerning wekili erjüment özqan bar idi. U kéyinche bu partiyedin ayrilghan emma ularning démokratiye heqqidiki qarashlirini terk etmigen. Özqanning qarishiche allahning qanunliri ornigha insanning qanunlirini ornatqan démokratik tüzüm islamgha uyghun emes. Gerche islamdimu kéngesh tüzimi bolsimu bu démokratiyediki kéngeshtin perqlinidu.
Islam dunyasida démokratiyege qarshi eng shiddetlik ot achqan heriket selefiychiliktur. Bügünki islam dunyasida qanat yayghan türlük islami heriketler eslige qaytish dégen teshebbusigha köre selefichilikke mensup. Emma bu yerde közde tutulghan mene radikal selefiyler qolliniliwatqan menadin perqliq. Bu maqalide tilgha élin’ghan selefiy atalghusi egeshküchilerning itiqadi, hayati we qiliqliri seweplik selefiy xarektirge ige bolghan en’eniwiy bir islamiy éqimni ipadilesh üchün qollinilidu. Hayatning hemme terepliride nas (qur’an we sünnet) merkez qilin’ghan bu chüshenchide insan til, exlaq, heqiqet we pikirler chaplan’ghan ajiz, shexsiyetsiz, özligidin bir ish qilish qabiliyiti bolmighan bir heykel, bir tashqa oxshash tesewwur qilinidu, shunga türlük tenqit we söküshlerge duchar bolmaqta. Tenqit we söküshlerge qarighanda selefiychilik eqilni nasqa qarshi qoyup nezerdin saqit qilidu, insaniyetning tarixi tejribe we hasilatlirini, medeniyettiki bayliqlarni ret qilidu, diniy chüshenchini söz we qiyapet asasida berpa qilishqa tirishidu. Shuning bilen bu noqtinezer hayatning we jem’iyetning asasini nezerge ilmaywatqandek körünidu.
Démokratiye heqqide keskin bir noqtinezerge ige bolghan selefiyler yéngiliqlarni dinda bolmighan bid’et dep qarighachqa burun mewjut bolmighan démokratiyege bir bid’et, hetta shirik we kufirgha yol achidighan bid’et dep qarighan. Selefichilikke mensup elmaqdisining «démokratiye bir dindur» atliq kitabi yuqarqi qarashning jakarlinishidur. Bu kitapta démokratiye bir taghutche bashqurush shekli qilip tonushturilidu. Siyasiylashqan islamiy éqimlarning merkezlik uqumi bolghan taghut qur’anda heddidin ashmaq, azghunluqta ezweylimek dégendek menilerde kélidu. Selefiy alimlardin essuri we maqdisigha köre köp menilik sözge aylinip qalghan taghut kelimisining bir menisi «allahning kitabi sirtida qanun tüzgen, höküm chiqarghan dölet bashliqliri, allahning kitabigha asaslanmighan idare qilish organliri, allahning kitabi bilen höküm chiqarmighan sot mehkimeliri, allahtin bashqigha ita’et qilghan we hökümlerge boysun’ghanlar» dégen menini bildüridu. Yene bir selefiy alim abdul’eziz binbaz démokratiyege munasiwetlik su’allargha allahning buyrighanlirigha asasen höküm qilmaydighan bir tüzüm dégen menide jawap bergen. Uning qarishiche bu tüzümde islamiy qanunlarning hakimliqini kapaletke ige qilidighan bir waste bolush imkaniyiti bolmisa, bu tüzümde namzat bolush we bu tüzüm üchün bilet tashlash kupur we shiriktur.
B. Islam démokratiye bilen maslishidu.
Islam-démokratiye munaziriside yene bir xahish bolsa islam bilen démokratiyening baghlinidighanliqi heqqidiki köz qarashtur. Bu qarashni yaqilaydighanlar ichide gherplik tetqiqatchilarmu, islam ölimalirimu mewjut. Démokratiyege a’it chüshenchilerde biri tüzüm süpitidiki démokratiye, yene biri bashqurush mixanizimi süpitidiki démokratiyedin ibaret ikki yüzlinish bar. Islamning démokratiye bilen baghlinidighanliqini yaqilaydighan islamchilar démokratiyeni bir tüzümdin bekrek bir xil bashqurush mixanizimi dep tebirleydu. Islamning démokratiye bilen baghlinidighanliqini yaqilaydighan kishilerning chiqish noqtisida üch mohim uqum bar. Bular shura(kéngesh), ijma we ijtihattin ibaret. Shura (kéngesh) uqumi söz süpitide « meslehetleshmek, pikir almashturmaq, teklip sorighan birige yol körsitish» meniliride kélidu. Islami eserlerdiki menisi bolsa bashqurghuchining munasiwetlik ishlarda shu ishlarning ehli bolghan kishilerdin meslehet élishini körsitidu. Bu menide islamning démokratiyege tetür kelmeydighanliqi sözlenmekte. Chünki bu uqum xelqning siyasiy qararlargha ishitirak qilish hoquqini öz ichige alidu. Bu menide deslepki dewridiki kéngesh tüzimi bügünki parlaméntning ornida bolghanliqi éniq. Kéngesh tüzimini démokratiye bilen islamning uyghunliqini tekitligenler qanchilik yaqilisa, démokratiyege qarshilarmu shunche köp tilgha alidu. Ularche démokratiye gherpche chüshenche bolup islamgha uyghun bolghan bashqurush shekli kéngeshtin ibarettur.
Islam démokratiyege uyghun dep qaraydighanlar köprek toxtilidighan ikkinji uqum ijmadur. Ijma köpchilikning qarari boyiche ish körüsh pirinsipi bolup islam démokratiyesining asasini teshkil qimaqta. Sünniylerning nezeride islam qanunchiliqdiki tört amilning birini teshkil qilghan ijma peyghembirimizning «ümmitim xatada ittipaqlashmaydu» dégen hedisi bilen asasqa ige qilinidu.
Üchinji mohim uqum bolghan ijtihatning söz menisi «pütün küchini chiqarmaq, tirishchanliq körsetmek, ching turmaq, japa chekmek» bolup «jehd» tin shaxlan’ghan. Hedislerde qazi yaki bashqurghuchining toghra hökümge érishish üchün qolidin kelgen amallarni qollinishi meniside kelgen. Fiqh ilimide «fiqihchining herqandaq bir sher’i höküm heqqide melumatqa érishmek üchün pütün zéhnini serp qilishi» sheklide izahlinidu. Ijtihat yéngidin duch kelgen ehwallargha chare tépish üchün mewjut asaslar we naslardin yolgha chiqip bulargha zit kelmeydighan jawaplargha ige bolush dégenliktur, shunga bu uqum islamning yéngiliqlar aldida turghun halette emes heriketchan halette turushigha kapalettur. Bu uqum yene démokratiyening mohimliqini tekitleydighan ölimalar üchün halqiliq bir uqumdur. Démokratiye tereptarlirining qarishiche allah siyaset we memuriyet heqqide omumi pirinsiplarni békitken we uni zaman’gha we shara’itqa qarap emelge ashurushni insan’gha hawale qilghan. Shunga démokratiye islamgha uyghun kelmigen ehwalda ijtihatqa taynilisa chare qilip ketkili bolidu. Démek, yuqarqi üch uqum ramkisida islam bilen démokratiyening uyghun kélidighanliqi urghuluq sözlenmekte.
Islam bilen démokratiyening uyghun kélidighanliqi heqqide eng mohim köz qarashlarni otturigha qoyuwatqan alimlardin ésposituni tilgha élish mumkin. (uning «islamiyetke lilla qarayli», «islam tehditi epsanidur» dégen ikki mehshhur kitabi uyghurchigha terjime qilin’ghan). Éspoisitoning qarishiche islam bilen démokratiye arisida muresse bolmaydu dep qarighuchilar, emeliyette tereqqiyat bilen layiqliq arisigha tenglik belgisi qoyuwalghuchilardur. Bu halda démokratiye gherpning chüshenchisige chiqirilidu,-de mesile peyda bolidu. Shuning bilen démokratiye gherpning medeniyet tajawuzchiliqi süpitide chüshinilidu. Shara’it perqliq bolghanliqi üchün démokratiyedek oxshash bir tüzüm perqliq shara’itta perqliq netijige érishidu. Musulmanlar dunyasining démokratiyelishishi shara’it mesilisidur. Islam bilen démokratiyening uyghunliqigha kelgende éspositoning qarishi boyiche xas shara’itlargha diqqet qilidighan bolsaq démokratiyening qarshisidiki kishilerdin bolghan mewdudimu islamiy bir démokratiyening mumkinlikidin söz échiwatqan bolidu. U qarshi chiqqan démokratiye gherpning emeliyitidiki layiq démokratiyedur. Ispositoning qarishiche islam özige xas shara’itliri ramkisida démokratiye bilen uyghunlishidu. Buni emelge ashuridighan amil islamdiki kéngesh, ijma we ijtihattur.
Islam bilen démokratiyening uyghunliqini tekitleydighan yene bir gherplik alim jos kasanowadur. Kasanowa sélishturma noqtinezerdin chiqip gherptiki dini jem’iyet we chirkawlarning démokratiyening moturigha aylan’ghanliqini misal élip islamdimu shundaq bolidighanliqini tekitleydu. U démokratik bir tüzüm üchün layiqliqning shert emeslikini, yawurpadimu démokratiye emelge ashqandin kéyin layiqlishishning bashlan’ghanliqini qeyit qilidu. Kasanowa islamiy bir démokratiyelishishning mumkin bolidighanliqini, mejburiy démokratiyeleshtürüshning layiqliqni qobul qilalmaydighanliqini bayan qilidu.
Islam dunyasidimu islam bilen démokratiyening uyghunlishidighanliqi peqet bolmighandimu zit emeslikini yaqilaydighan kishiler bar. Bulardin malik b. Nebi, rashid gannushi, abdulkerim surush we yusup qerzawi qatarliqlarni tilgha élish mumkin. Eslide bularning pikirlirinimu anche yéngi hisaplashqa bolmaydu. Islamchiliq idologiyesi otturigha chiqqan waqitlarda namiq kemal, eli su’awiy, jemaliddin afghani, muhemmed abduh qatarliq kishiler kéngeshlik hökümet namida démokratik teleplerde bolghan idi. Bügünki iddiyelermu yuqarqi pikirlerning dawami bolup hisaplinidu.
Islam bilen démokratiyening uyghun kélidighanliqini teshebbus qiliwatqan alimlardin biri malik b. Nebidur. U «islam we démokratiye» namliq esiride démokratiyening addi bir uqum ikenlikini tekitleshning xata bolidighanliqini eskertken. Uningche erebchidiki démokratiye uqumi fransozchidiki démokratiyening tebiridin terjime qilin’ghan bolup uni islam nuqtisidin chiqip tebirlesh tamamen mumkin. Malik nebining qarishiche démokratiye layiq démokratiye we islamiy démokratiye dep ikkige bölünidu. Layiq démokratiye insanda shexslik we ijtima’iyliqning barliqini tekitlise islamiy démokratiye insanda imanning barliqini otturigha qoyidu. Nebi birinji xil démokratiyeni tenqitlep uning insan bilen allah otturisidiki baghlinishini üzgenlikini tilgha alidu. Islamiy démokratiyening hem siyasiy, hemde ijtima’iy démokratiyeni öz ichige alghan bir jewher ikenlikini bayan qilidu. Uningche bu heqiqi démokratiyedur.
B. Nebining qarishiche musulmanlar islamdiki démokratiye mesliliri heqqide oylashqanda bügünki musulman ellirining endizisini emes, peyghembirimiz zamanidiki we kéyinki tört xelipe dewridiki heqiqi démokratik hayatning ülgisi bolghan islamiy en’enini nezerge élishi kérek. Islam-démokratiye munaziriside diqqet islamning mahiyitidin ayrilghan, tarixning qalduqi bolghan bügünki en’enige emes, islamning pirinsipliri heqiqi emelge ashqan esli en’enige chüshishi kérek.
Islam-démokratiye munazirisining axirqi yillardiki wekillirining biri gannushidur. Uning qarishiche dölet bixeterlikke kapaletlik qilinish sherti bilen kishilerning bir organ’gha ehdilik baghlinishidur. Uning qarishiche islam peyghember we sahabilerning tikligini boyiche milletke bir dölet endizisini teqdim qilidu. Shunga dölet muqeddes we mutleq birdinbir shekilge ige nerse emes. Uningche islamda bir démokratik tüzüm emelge ashidu. Démokratiye témisida islamchilar we islam düshmenlirining ortaq pikiri; Islam démokratiyege qarishidur dégendin ibaret. Uningche siyasy ilimdin bixewer islamchilar sözning oranini bilishke ülgürmeyla islamni démkratiyege qarshi qilip qoyghan we addiyla qilip «démokratiye xelqning bashqurushi, islam allahning bashqurishidur» dep xulasiligen. Uning qarishida zamaniwiyliqta musulmanlarningmu nisiwisi bar. Bu nisiwini ya amérikining ya fransiyening yaki en’giliyening qachisidin yiyish shert emes. Gherp tereqqiyatqa qedem qoyushta qedimki rim, girik we xiristiyanlarning iddiyeliridin paydilan’ghan. Musulmanlarning zamaniwiyliqqa layiqliqni yüklep gherpning ishikidin kirishi shert emes.
Gannushining qarishiche démokratiye islamlashsa bolidu, choqum libiral we layiq bir shekilni démokratiye dep qobul qilishning hajiti yoq. Uningche démokratiye shekil we mezmundin tüzülidu, libiralizim we layiqliq démokratiyening shekilliridin biri, mezmuni emes. Islam dunyasidiki hazirqi mesile démokratiyening islamni zeherlishi emes, démkratiyesiz islamning zeherlinishidur.
Islam dunyasida démokratiyege ijabi qaraydighan kishilerdin morukuluq alim muhemmed abid jebiridur. Uningche islam hem din hemde bir dölettur. Islamda din heqqide pirinsiplar bolghan’gha oxshash, dölet heqqidimu belgilik asaslar bar. Din özgermes pirinsipning wekili bolsa dölet özgirishchan pirinsiplarning wekilidur. Hadisiwiy we özgirishchan bir qurum hisaplan’ghan dölet dewirning shara’itlirigha asasen tertiplinidighan bir halette bolidu. Jebiri döletni insaniy igidarliqtiki hemkarliq dep tebirleydu. Shunga özini démokratiyege qarshi dep oylaydighan kishilerning éngidiki «allahning hakimiyiti yaki bendining hakimiyti» sheklidiki zitliq jebirining chüshenchiside mewjut emes. Gannushi bilen jebiri islam dunyasining eng chong meslisini démokratiye chüshinish we emelge ashurush mesilisi dep qaraydu. Ularning qarishiche démokratiye insaniyetning ortaq bayliqi, démokratiye bolmay turup islamdiki kéngesh emelge ashmaydu. Jebirining qarishiche layiqliq gherpning tarixi tejribilirining mehsuli, islam hem din hemde dölet bolghini üchün layiqliqqa imkaniyet bermeydu.
Jebiri kéngesh bilen démokratiyeni bir dep qarimaydu, chünki kéngeshtin chiqqan qararni xelipe qobul qisimu, qilmisimu bolidu. Axirqi hisapta yenila bir ademning dégini hisap.
Islam bilen démokratiyening zit emesliki heqqide pikirliri eng rushen we ötkür bolghan kishilerning biri zamanimizda hayat bolghan fiqh alimi yüsüp qaradawiydur. U islam bilen démokratiyening bir ikenlikini tekitleydu. Uning qarishida islamning pirinsipliri démokratyedinmu bekrek démokratiktur. Dunya hayatida körülgen yéngiliq we özgirishler islamning asaslirigha köre insanning ijtihat qilishigha qaldurulghan. Musulmanlar ijtihat wastisi bilen musulman bolmighanlarning tejribiliridin paydilinip zamanning shertlirige uyghun bir shekilni endize alsa bolidu. Uningche musulmanlar nezeriyewiy bir chüshenche we emeli bir chareni musulman bolmighanlardin qobul qilishqa bolidu, buninggha xendek urushi delil bolalaydu.
Yüsüp qerdawiiyning qarishiche démokratiyeni hakimiyet noqtisidin tenqit qilish ehmiyetsizdur. Chünki démokratiyeni teshebbus qiliwatqanlarning allahning hökümranliqini inkar qilishigha bir zörüriyet yoq. Démokratiyeni teshebbus qiliwatqanlarning qarshi turuwatqini allahning hökümranliqi emes, allahning hökümranliqini qelblerdin öchürüp tashlap insan qelbige insan’gha qul bolushni singdüriwatqan mustebitlerdur. Ularning nishani mustebitlikni yoqutush, zulumni emeldin qalurush, tengsizlikke xatime bérishtin ibaret. Shunga démokratiyeni allahning hakimiyitige zit dep chüshinish xawarichlarning pozitsiyesige maslashqanliqtur. Xawarichlarning hezriti elini qur’anning hakimiyitige dewet qilishi, eslidinla batilni meqset qilghan heq sözdur. Shunga qerzawiyning qarishiche islam démokratiyege zit bolmayla qalmay, shundaq bir tüzümning bolushini shert qilidu. Musulmanlar dunyasida bundaq qarashqa ige alimlardin yene abdukérim surush, hesen turabi, abdulwahab efendi, xurshid ehmed we ismi tilgha élinmighan bashqa alimlarmu bardur.
Xulase
Asasliq liniyege qarighanda maqalide islam we démokratiye munazirisidiki tört perqliq qatlamdin ikki perqliq xahish téma qilindi. Islamning démokratiyege uyghun emeslikini dawa qilidighan ilim ehli arisida hem islamchilar, hemde gherplik mutexesisler bardur. Gherplik alimlarning köz qarashliri qur’an ayetlirini analiz qilish netijiside shekillen’gen. Démokratiyege qarshi islamchilarning qarishimu oxshash menbege ige. Ularche démokratiye bendining, islam allahning hökümranliqi, shunga bu yerde hich bir uyghunluq mewjut emes. Islamning démokratiye bilen uyghunlishidighanliqini islam ölimaliri we gherplik alimlarmu tekitlimekte. Ularning delili démokratiyening choqum libiral, layiq bolushining shert emeslikidin ibaret. Ularche insaniy qimmet qarashlar islamiy ölchemlerge zitla bolmisa qobul qilishqa bolidu. Chünki peyghember eleyhisalam «ilim chinde bolsimu ögininglar» dégen. (beyheqi, 1410: 253) démokratiyening qimmet qarashlirini islamgha zit dep ret qilishning ornigha uni islamiy qarashlar bilen sherhileshmu mumkin. Islamning yigane bir sherhisi bolmighandek, démokratiyeningmu yek bir chüshendürishi yoq. Shunga islamgha uyghun démokratiyening bolushimu berheq.
Islam we démokratiye tartishmisida halqiliq noqta hakimiyet mesilisi. Hakimiyet allahqa mensup dégen qatlamning hakimiyet awamgha mensup dégen pikirni qobul qilishi mumkin emes. Ulargha köre qur’andiki ayetler köpchilikke egeshkenlerning taptin chiqidighanliqini körsetmekte. Démokratiye tereptarlirining pikriche allah qanunlirigha emel qilghan bir démokratik tüzüm, islami tüzüm bolalaydu.
Bu yerde démokratiyening menisi heqqide perqliq chüshenchiler mewjud. Birinji xil qarashtikilerge köre démokratiye peqetla bir bashqurush endizisi emes, belki yunandin menbelen’gen bir pelisepe, bir hayat sheklidin ibaret bolup tayinidighini insan merkezchiliki we libral qarashlardur. Ikkinchi xil qarashtikilerge köre démokratiye bir bashqurush shekli bolup meyli libiral démokratiye yaki sotsiyal démokratiye bolsun ularning islamgha xizmet qilish ihtimali bar. Jebirining qarishi boyiche démokratiye insaniy igidarliqtiki hemkarliq bolup allahning igidarliqigha shirik bolush dégen menide emes.
Munaziridiki yene bir mesile islamiy tékistlerge tayan’ghan chüshenche bilen tarixi tejrbilerni nezerge alghan, emeliyettin ötken chüshenche otturisidiki perqtur. Démokratiyege qarshilar noqtinezerlirini ispatlash üchün qur’an we hedistin deliller keltüridu. Mesilen, süre ma’idening 44-ayitide tilgha élin’ghan «allahning hökmi bilen höküm qilmighanlar kapirlardur» menisidiki ayet ularning delillirining menbesidur. Ular yene mushuninggha oxshash ayet we hedislerni oranigha baqmay üzüp élip qarashlirigha destek qilmaqta. Ikkinchi qarashtikiler bolsa köprek tarixi tejribe, emeliyet we peyghember eleyhisalamning hayati we deslepki tört xelipining islamni qandaq yolgha qoyghanliqidin örnek élip démokratiyening mustebitlikke qarighanda islamgha bekrek öz ikenlikini tilgha élishmaqta. Omumlashturup éytqanda démokratiyening islamgha uyghun ikenliki, kéngeshlik hakimiyetning dini eqidilerge bekrek kengrilik ata qilidighanliqini tekitlesh islam dunyasida küchlük bir sadagha aylanmaqta.
Buning sewebi biri démokratiyege qarshi bayraq kötürgen islamchilarning kechürmishi bolup, ulargha démokratiye bolmay turup mewjutluq pursiti bolmighan. Islam dunyasida yüz bériwatqan naheqchilik, dawam qiliwatqan zulum, kéngiyiwatqan xiyanet we tügimeywatqan tutqun qilishlar démokratiyening yaxshi yaki yamanliqidin emes, belki emelge ashmaywatqanliqidin ikenliki eqillerge ayding bolmaqta. Démokratiye özige qarshi islamchilarning mewjutluqi üchün panahgah bolmaqta.
Yene biri gherp dunyasida insanlarning chüshenche upuqlirining échilishi, islam nuqtisidin qiliniwatqan tenqitlerning ularning bilish da’irisini kéngeytishi, shuning netijiside erkin tepekkurning démokratiye heqqidiki dogmilarni yéngilishi sewep bolghan bolushi mumkin. Shundaqlar islamchilarningmu zamaniyliq, libiralizim we démokratiye heqqide izden’genliki we bezi pilkirlerni otturigha qoyghanliqi sewep bolghan bolushi mumkin./Abduweli Ayup terjimisi

Maqala AUtori Ahmet Ayxan Qoyunji Alp’arslan unéristiti pen-edebiyat inistituti jem’iyetshunasliq fakuliti oqutquchisi. Ahmetakoyuncu@hotmail.com