Autori: Korash Atahan
-Bu kichikkine yazmini Uyghuristan yashliri 1985-yili 12-ayning 12-küni ürümchide élip barghan shanliq démokrattik herketke béghishlaymen! –Autordin

Uyghur tili yer sharidiki tarixi uzun we nopuzluq sanaqliq tillarning biridur! Uyghur tili Engiliz, Erep, Paris we Gérman tillirigha oxshashla insaniyet medeniyet tarixida intayin muhim orun tutup kelgen tildur.
Uyghur tili mukemmel tereqqiy qilghan til bolghachqa özide Altay-oral til sistimisining barliq alahiydiliklirini mujessemligen bir til bolupla qalmay, Semetiy we Hindo-awropa tilliriningmu morpilogiylik, sintakisliq we fonitikiliq xususiyetlirini til tereqiyatigha uyghun qobul qilip, jahan tilliri sewiyesige chiqqan muhteshem bir tildur.
Uyghur tilini beziler qedimqi misir tilliri we somer tilliri bilen baghlap chüshendüridu.Uyghur tili türkiy tillarning ichide Awropa tilliri bilen menbiyi, munasiwiti wa xaraktéri eng yéqin bolushrtek alahiydiylikke ige bir tildur!Yene uningdin bashqa ikki ming yilliq tarixqa ige Ibray tilining yiltizi qedimqi Uyghur tili bilen munasiwetlik dep qaraydighanlarmu yoq emes!
Mayteri semit, altun yaruq, erqiy pütük, ikki tekin hekayisi, türky tillar diwani, qutatqu bilig, hikmetname, shahnameyi türki, qisesul enbiya we elshir newaiy eserliri qatarliq minglighan kilassik qolyazmilar Uyghur tilida yézilghan.Ikkinchi ustaz nami bilen tilgha élinidighan El-farabiy, dunya tif ilimining asasini qurghan Ebinsina, Algebra ilimining atisi Elxrazimi, tesewwup edebiyatining yirik namayendilliridin Jalalidin Rumi hezretliri, dangliq asternom Ulughbeg qatarliqlarning tehsili Uyghur tili arqiliq élip bérilghan we eshu büyüklirimizning xéli köp sandiki eserliri Uyghur tilida yézilghan.
Uyghur tili heywetlik bir binagha oxshaydu. Uyghur tilining özila insaniyetning bir medeniyet qamusi bolup, uni gheyri maddiy we ilmiy miras süpitide alahiyde qoghdap qélishqa iltimas sunush lazim!
Uyghue tilini Uyghurlarmu hayati boyiche ügense tügümeydighan bir bilim xezinisi bolup, U bir adettiki til emes, bir ilmiy eserge oxshaydu. Uyghur tili, uyghur pelesepisidiki ot, su, hawa we tupraqtin ibaret tört tadu hul téshi qilinghan gholuq bir pelesepening makani bolup, heqiqiten barliq xirislardin qoghdap qélishqa erziydu!
Uyghur tilini üch qewetlik binagha oxshatsaq birinchi qewette Uyghur awam telepuzi, ikkinchi qewette Uyghur edebiy tili, üchünchi qewette Uyghur tilining Aliy telepuzi turidu!
Üchünchi qattiki til bilen aliy derijilik Uyghur alimliri we yoquri neseptiki aq-söngekler alaqilishalaydu!
Meselen: Birinchi qattiki Uyghur tilini addiy awam puqralar, ikkinchi qattiki uyghur tilni ziyalilar, üchünchi qattiki Uyghur tilni Abduqadir Dewmullam Hezretliri, Qutluq Shewqi Hezretliri, Hüseyinhan Tejelliy Hezretliridek penniy we diniy elimlarda dunyawiy sewiyede etrapliq terbiye körgenler istimal qilishidu!
Birinchi qattiki Uyghur tilini:Awam tili, Ikkinchi qattiki Uyghur tilini ziyalilar tili, Üchünchi qattiki Uyghur tilini Alimlar tili yeni aq-söngekler tili dep kilassipikatsiyeleshke bolidu!Üchünchi qattiki tilda Uyghur tilining yüksek tereqqiyati ipadilinidu!

Bu qewettiki tilda söz ibarilerning we jümlilerning köchme menisi asas qilinip qollinilidu.Uyghur tilining alimlar tilida cheteltilliri ibarillirinimu köplep uchratqili bolidu!
Tilimiz dunya tilliri ichide yüksek tereqiyat jeryanini bashtin kechürgen az sandiki tillarning qatarida bolup, simiwoluq alahiydilki küchlük. Meselen qara, aq, qizil we kök digen sözlerning hemmisi ulugh, qutsal küchlük dégen menalarni bilsüridu. Kök digen sözning simiwoluq menisi bek küchlük bolup nahayiti köp meqsetlerde qollinilidu! Meselen kök bayraq, kök büre, kök tengri…qatarliqlar! Bu yerdiki kök hergizmu kök rengni emes, her kontékistta ayrim mena anglitidu. Kök digen söz yéshil digen menaghimu, kök-tat degen meneaghimu ige! Uyghur medeniyet Dunyasida nurghun kökler bar, u peqet rengnila körsetmeydu. Meselen tengrining renggi kökmu yaki qaramu, qizilmu yaki aqmu bir neme demek tes! Bürelerning ichide kök rengliq bir büre yoq! Uningdin bashqa Uyghur metologiysidiki kök büre hichbir waqitta bir haywanni körsetmeydu!Uyghur metologiysidiki kök bürening biologiylik bir janliq bilen hichqandaq alaqisi yoq!
Xitaylar mustemlike milletning edebiy tili we yoquri nesep tili bolmaydu dep qarap, Uyghur tilining chaghatay dewri telepuzini pilanliq we sistimiliq shekilde yoq qilip, kembighel awam puqralarning tilini Uyghur edebiy tili qilip békitip qoyushqan.
Awropada peyda bolghan edebiyat-sennet oyghunishi herkiti, sanaet inqilawi bolupmu Parij inqilawidin kéyin qanche ming yildawamliship kelgen peodalliq sistem asta-asta zawalliqqa yüzlünüp, ottura esir qarangghuluqi ichiden insanperwerlik quyashi tughuldi. Birinchi we ikkinchi dunya urushi kona sistemning yimirilip, insaniyet tarixidiki yéngi bir iraning bashlinishiidi.Burunqi chék-chigirisini hésaplap tügetkili bolmaydighan jahan dewletliri yiqilip, yerlik kichik milliy jumhuriyetler quruldi.Ilgirki peodalliq jemiyette Aq-söngeklerning we baylarningla balliri oqup, jahan dewletliridiki hakim milletning özgiche tereqqiy qilghan tilida telim-terbiye köretti. Kembighellerning we qullar we yanchilarning balliri bolsa oquyalmayti we sawatsizliq déngizida nadanliq ichide hayat kechüretti.
Bu ehwal Türük dunyasidimu shundaq idi. Xitaylarning sériq topiliq igizliki bilen büyük hunlarning bozqirini ayrip turidighan Seddichin s sépilidin Awistiriyening payitexti wienaghiche bolghan jughrapiyede Uyghurlar we Uyghurlarning qewmi-qérindashliri qurghan jahan dewletliri bar bolup, bu dewletlerde Uyghur tilining aliy neseptikilliri qollunidighan aq-söngekler telepuzida telim-terbiye élip bérilatti.
Beg töriler, aq-söngekler we alim-ölimalar sinipining qanche ming yildin béri ishlitip kelgen tili yeni, ilim saheside Chaghatay dewri Uyghur tili dégen til Osmaniye émparatorluqi, Baburiyler dewliti, Ilhanlar dewliti, Altun orda dewliti, qirim xanliqi, Chaghatay dewliti, Temüriyler émparatorluqi we Seyidiye Uyghur dewliti qatarliq chong kichik dewletlerning yiqilishi bilen asta-asata zeyiplep, dunyawiy yéngi sistémining türütkisi bilen, Türükler yashighan keng jughrapiyening hemmila yéride yerlik telepuzlarni asas qilghan yazma edebiyat barliqqa keldi.
Kéyinki dewirlerde chaghatay dewri Uyghur tili dep atalghan eshu muhteshem til Uyghur yazma edebiyati asasida tereqiy qilghan til bolup, türükler yashighan kengri jughrapiyede uni yerlik xeliqler chüshünelmeyti! Bu til awam xeliq ishlitiwatqan yerlik til we diyalikitlardin periqliq haalda tereqqiy qilghan bolup, peqet dewletler ara deplomatiyede, yazma edebiyatta, poiziye we pirozachiliqta, dewletning xet-chekliride we ilmiy-diniy oqu-oqutush ishlaridala peqet dewletning aliy menpetini közde tutup qollunatti.
Yéngi zaman Uyghur tili, Uyghurlar merkezlik toplushup olturaqlashan Türkistan tupraqliridaki töwen qatlam awam-puqralarning tili bolup, u tilmu téximu kichiklep Sheriq shiwisini asas qilip hazirqi zaman UYGHUR tili, gherip shiwisini asas qilip Üzbek tili dep ikkige ayriwétildi.

Shundaq qilip alemshomul we muhteshem dewletlerde hakimiyet we telim-terbiye tili bolup qanche-ming yil höküm sürüp kelgen, axirqi dewirlerde chaghatay dewri Uyghur tili, dep atalghan til asta-asta sünniy shekilde istimaldin qaldi we özining ornini bugünki meheliwiy tilardin, Uyghur, Üzbek, Qazaq, Qirghiz, Türük, Azeri we Türükmen tili deydighan yüzligen ushshaq tillargha ötünüp berdi!
Hazir Uyghur tilining heqiqi opfitsiyel telepuzini yeni aqsöngekler shiwesini qollunidighanlar barghanche yoqap kétishke bashlidi…Chünki uni chüshünidighanlar az!
Alim Abdushkur Memtiminni tilimizning aqsöngekler telepuzini qollinip eser yazidighan alimlarning eng axirqi wekilidur déyishke bolidu!
Eslide Uyghurlarning heqiqi edebiy tili 18-esirgiche pütün dunyadiki türkiy we parisiy xeliqlerning, 20-esirgiche otura asiyadiki yeni büyük türkistandiki barliq Türkiy qewimlerning edebiy tili we resmiy munasiwetlerde qollunilidighan we alaqilishidighan ortaq ofitsiyel tililiq rolini oynap kelgen.
Bu qisqa yazmining mawzusi Kök bayraqtaki kök böre dep qoyalghan bolup, hazirqi teleppuzda kök bayraqtiki yéshil böre dep chüshünilidu…Tilning menasi milliy medeniyitimzning logikisigha yat halda pütünley özgürep kétidu.
Kök bayraqtiki yéshil böre dise uning esli menisi qalmaydu! Kök bayraqtiki kök böre dégenlik qutsalliqning ichidiki büyüklük dégenlik bolidu…wahakazalar!
Xitaylar wetinimizni besiwalghan yérim esirdin köpraq waqittin beri Uyghur tilining esli edebiy telepuzi pütünley yoq qilindi!
12.12.2017 Gérmaniye