Uyghurlar étnik yiltizi jehettin tarixta Somér, Sak, Toxar, Masagit, Hun, Yawchi, Türük, Soghdi qatarliq xeliqlerge baghlanghandin bashqa Munghul we Tibet xeliqliri bilenmu qewimdash kélidu!
Uyghur millitining étnik alahiydiliki biologiylik we arxiologiylik tekshüreshlerdin kéyin 67% hindi-awropa, 10% orta asiya, 3% etrapida sherqiy jenubiy asiya xaraktérigha ige dep xulasilendi. Bu ilmiy izlinish Uyghurlarning tarixini téximu yarqin ipadileshte muhim rol oynimaqta.
Uyghurlar Oghuzlarning qebilisi emes, oghuzlarning 24 qebilisini asas qilip shekillengen bir milletur. Uyghurlar merkizi asiya xeliqliri ichide eng baldur shehrleshken, pelesepe, tibabet, astironomiye, matimatika, edebiyat we muzika qatarliq tereplerde ajayip netijilerni yaratqan bir xeliqtur.Dewletchilik shehrlishishtin tughulghan medeniyet bolup, El-Farabiy, Mahmut Qeshqiriy, Yüsüp Xas Hajip, Broniy, Ibinsina, Ahmet Yesiwiy, Axmet Yükneki, jalalidin Rumi we El Harazemiy qatarliq jahanshomul alimlar Uyghurlarning qanche ming yilliq shanliq sheherlishish hayatining semerisidur!
Oghuzlarning 24 qebilisi Uyghurlarning tengriquti Oghuzhannning 6 oghlining pushtidin kelgen! Uyghurlar Oghuzlarning 24 Qebilisidin terkip tapqan bir siyasiy birlik bolup, Uyghur dégen söz hergizmu bir qebilining ismi emes, belki qebililer itipaqining ismidur!
Tarixi kitaplarda xatirlinishiche bugünki Uyghur xelqi toquz oghuz we on uyghur dep atalghan xeliqlerning bugünki tereqiyati bolup, millet bolup shekillinish jeryanida nurghun xeliqlerni özige hem yughurup ketken. Tarixi xatirilerde toqquz oghuz, on Uyghur dep atalghanlarning büyük ejdadimiz Tengriqut Oghuzhan bilen munasiwetlik ikenliki hichqandaq munazire telep qilmaydighan heqiqettur. Tengriqut oghuzhanning 6 Oghli bolup, alte ogholning kéyinki ewlatliridin Toqquz Oghuz we On Uyghurlarning 24 qebilisi barliqqa kelgeniken. 24 On Uyghur/ Toqquz Oghuz qebilisi seltenet ünwani Oghzhan bolghan hökümdarlarning teserupidiki qewim bolup, bugünki özini Oghuz dep ataydighan barliq türkiy xeliqlerning ortaq ejdadidur!
Uyghur, Oghuz degen sözler bilen Türük digen sözning menisi asasiy jehettin öz-ara oxshash bolup, bular oxshimighan tarixiy dewirlerning netijisidur. Bashta Uyghur, Oghuz we Türük digen isimlar oxshashla birleshken, ittipaqlashqan, küchlengen, qudretlik dégen menalarni bildüridu .
Oghuzlarning 24 qebilisi we barliq Qipchaq qebilillrini bir bayraq astigha birleshtürgen Uyghur xelqining hakimiyiti nahayiti uzun dawam qilghan.
Türükler(Elbette Uyghurlar uning ichide) qurghan 16 émparatorluqning temeli Uyghurlarning dewletchilik iddiysini hul téshi qilghan.
Uyghurlar dunyadiki tereqqiy tapqan, yüksek kultur we medeniyet yaratqan xeliqlerning qatarida terkiwidiki aniliq, atiliq we uruqdashliq alametlirini miladidin ilgirila özlirining milliy étnik, kultural, medeniyet we hakimiyet ishliridin siqip chiqiriwetkechke, özlirini Türük we Qazaqlardek u yaki bu qebile dep ayrimastin bir pütün milliy nam Uyghur dégen mubarek nam bilen atap kelgen.
Uyghurlar qanche ming yilliq tereqqiyat jeryanida qérindash millletlerning we xoshnilirimizning etnik terkiwini shekillendürüshte aktip rol oynapla qalmay, özide dunyadiki köp sanliq milletlerning jümlidin Iraniy we turaniy xeliqlerining alahiyidiliklirini rushen tereqqiy qildurup, ilghar bir dunyawiy millet bolup shekillengen!
Uyghurlar insaniyet tarixida shanliq medeniyet yaratqan xeliq bolush süpiti bilen xoshna we qérindash milletlerning hakimeyet ishliridimu hel qilghuch rol oynighan. Meselen: Hun emparaturliqi, Kidan Emparaturliqi, Mongghul Emparaturliqi we Manju Emparatorliqi qatarliqlar Uyghurlarning dewletchilik eddiysige tayinip yurt sorighan!
Uyghurlarning qan terkiwining köp xilliqi tarixta Uyghurlar qurghan dewletler we idare qilghan jughrapiylik alahiydiliklerdin kélip chiqqan.Uyghurlar özining étnik tipida turaniy we iraniy xususiyet hazirlighan birdin-bir xeliq bolupla qalmay, Uyghur tilidamu xelqara alahiydilik shekilendürgen, türkiy tillar bilen Iraniy tillarni baghlap öz medeniyitini kélishtürgen dunyada az uchraydighan ilghar bir xeliqqe wekilik qilidu! Uyghurlarning étnik, til-yéziq, örpi-adet, edebiyat, pelesepe, tibabetchilik we folklor jehettin turaniy we iraniy xeliqlerge yéqin bolishi tarixiy tereqiyat qanuniyitige uyghun bolup, bu millitimizning kemchiliki emes tam eksiche kem tépilidighan artuqchiliqidur!
Mutleq köp sandiki turaniy we iraniy tiptiki Oghuz qebililliri we az bir qisim qipchaqlarning siyasiy ittipaqini ejdatlirimiz we xoshnilirimiz Uyghur, dep ataghan…Oghuzlar bilen Qipchaqlar Uyghur hökümdarlarning bayriqi etrapida birleshish jeryanida isimlar üzlüksiz özgirep barghan.
Oghuz we Qipchaqlar ittipaqi shekillengendin keyin Uyghur digen isimning ornigha Türük kelimisi ishlitilishke bashlighan.Türük digen isim Oghuz Qipchaq qebililirining ortaq nami süpitide qollunilip kelgen!
Mungghul istilasi dewride Türük dégen isimmu xuddi Uyghur dégen isimdek istimaldin qélip, awal türükler bilen Mungghullargha ortaq bolghan Tatar dégen isim, mungghullar we qipchaqlar tamamen islamlashqandin keyin Oghuz, Uyghur, Türük, Tatar degen isimlarmu istimaldin qélip musulman degen isim omumlashqan.
Qedimqi Uyghur tili 16-yüz yilghiche pütkül Türük-Munghul teseruplirida hakimiyet tili süpitide qollunilghan.Tarixiy we siyasiy menisini nezerdin saqit qilghanda,étmologiylik jehettin Uyghur we Türüktin ibaret bu ikki isimning menisi asasen oxshashtur!
Bezi ailmlar Uyghur digen isim bilen Oghuz degen isim bir söz, biri türükchening sheriq diyalikti yene biri gherbi diyalikti, deydu…
Bu gepning bezi yerliri toghra bezi yerliri xata.Toghra u ikkisi hetta Türük bilen qoshulup üchi bir gep, emma ularning arisida etnik, tarixiy, girammatikiliq we siyasiy periqler bar.
Uyghurlar- oghuz qebilillirining ittipaqini, Türükler- Oghuz we Qipchaq ittipaqini bildüridu! Millitimiz az-köp bolup yüzdin artuq millet yashighan kengri jughrapiyede hakimiyet yürgüzgen xeliq bolghachqa, dewletning bekasini nezerde tutup, öz teserupidiki xeliqlerning ismini, dewirning ihtiyajigha qarap özgertip manghan.
Meselen: Tarixta Tatarlar degen isim Oghuz, Qipchaq, Mungghul xeliqilirining ortaq namini, Musulmanlar dégen nam Chingghizhan ewlatliri teseruppidiki chöl mungghulliri we xitaylardin bashqa hemme milletlerning ortaq nami süpitide qollunilghan. Munghul aq söngekliri yer sharidiki milletlerni renglik we rengsiz dep ikkige ayrip, mungghul yasaqlirida haywanlarni üchünchi gorupigha xitaylarni bolsa törtinchi gorupigha tizghan. Munghullarning memuriy, eskiriy we maliye hoquqini yürgüzgen ejdatlirimiz mungghullarning jessur qebilillirini öz ichide éritiwetken.Tipimizdiki asiyache alahiydilik mana bu hadise bilen munasiwetlik bolup biwaste xitaylargha bérip chétilmaydu.Manzhu istilasi dewride bolsa türkiy xeliqler tarixta qollanghan isimlarning hemmisi qesten yasaqlanghan we kemsitish telepuzidiki isimlar bilen xelqimiz haqaretlengen.
Hazir Türük degen söz Türkiye jumhuriyiti wetendishi degenlik bolup tarixtiki Uyghur, Türük we Oghuz digen menasini bildürmeydu! Tarix, medeniyet we jemiyet tereqqiyatigha egiship 19-esirning bashlirigha kelgende tarixtiki Uyghur, Oghuz we Türük dep atalghan xeliqlerdin yéngi Uyghur, yéngi Türük, Özbek, Qazaq, yengi Qirghiz, yéngi Türükmen, Azeri we yengi Tatar digen milletler otturgha chiqti.
Dunyada milliy terkiwi özgermigen birmu xeliq yoq! Shunisi éniqki hazirqi Türükler tarixtiki türüklerning del özi bolmighinidek, Uyghurlarmu qedimqi uyghurlarning del özi emes. Hazirqi Türüklerning, Üzbeklerning, Türükmenlerning, Azeriylerning, Qazaqlarning we Tatarlarning miliy terkiwide qedimqi Uyghur qebililliri, hazirqi Uyghurlarning milliy terkiwide munghul we tibetlerningmu qismen derijide yer alghanliqini unutmasliqimiz lazim!
Xelqimizning teqdiri meseliliri yengi milliy kimlik bilen téximu yéqin baghlinishqa ige. Biz siyasiy, iqtisadiy we ijtimayi meselilerde xelqara weziyetni dayim eslirimizdin chiqirip qoymighanimiz lazim.
Xelqimizning teqdiri meseliliri yengi milliy kimlik bilen téximu yéqin we zich baghlinishqa ige. Bizning siyasiy, iqtisadiy we ijtimayi meselilirimiz nazuk bir rayon xaraktérliq we xelqarawiy munasiwetler ichide turiwatidu. Bizdek hemme ishta yat milletning qoligha qaraydighan xelqlerning weziyetni dayim özi üchün paydiliq shekilde kontrul qilip turishi asangha chüshmeydu. Shunga étnik arqa körünishimiz, diniy étiqadimiz we medeniyitmizge alaqidar tarixiy meselilernining méghizni qobul qilip, shakilini chiqirip tashlishimiz lazim.
Xelqimizning teqdiri meseliliri yéngi milliy kimlik bilen téximu yéqin baghlinishqa ige iken uhalda meheliwiy xaraktérliq, rayon xaraktérliq we dunya xaraktérliq munasiwetlerni öz emeliyitimizge uyghun shekilde ilmiy pilanlishimiz hich bolmighanda toghra mölcherlishimiz lazim.
Dunyada herqandaq ishning ilmiy pilanlanghan normisi bolidu. Er-xotun, ata-bala we qerindashlar ara ortaq we periqliq sheyi we hadisiler bar.Shuningha oxshashla Uyghurlar bilen xoshna milletlerning, qérindash xeliqlerning, islamiy xeliqlerning we gheyri islamiy xeliqlerning oturisida periq we ortaqliqlar bar bolup, uningdiki normilar tariximiz, étnik alahiydilikimiz we medeniyitimiz teripidin nazuk shekilde alla burun békitilip bolunghan. Shundaq turuqluq hazir beziler sewiyesizlikidin Uyghuristan xelqining siyasiy, iqtisadiy we kultural meselilirini musulman milletliri, Türkiy xeliqler we biz bilen jiddiy meselilerde hichqandaq ortaqliqi bolmighan xitaylar bilen ilimiy bolmighan shekilde arlashturup oylighachqa, bu hadise milliy menpetlirimizge her tereptin toluq selbiy tesir körsetmekte.
Tarixta düshmen küchler militimizdin her türlük yaman meqsette paydilinip ketti. Bizge hichqandaq paydisi bolmidi.Éngilizlar Uyghuristanliqlarni xelqara koménizimgha qarshi lagirgha sörep kirip ikkinchi jumhuriyitimizning yiqilishigha, Ruslar bizni 3-Internatsiyonal lagirigha sörep kirip birinchi jumhuriyitimizning yiqilishigha sewep bolghan bolsa, radikal islamchilar bizni xelqara térorizimning ichige bashlap kirip, milliy herkitimizning üchünchi qétimqi yoquri dolqungha kötürilishige tosqunluq qilmaqta.
Tarixta düshmen küchler türkiy qan sistimigha ige bolghanliqimizdin, islamgha étiqat qidighan bir xeliq bolghanliqimizdin we xitay tajawuzigha qarshi bir xeliq bolghanliqimizdin ustiliq bilen paydilinip, inqilap méwisini qolimizdin tartiwaldi.Shuninggha oxshashla yene beziler chiqip chong türükchilik ichige bizni yaman meqsette ittirip kirip qandash xeliqlerge, xoshnilargha we insaniyetke düshmen qilish üchün heriket qiliwatidu.
Uyghur xelqining étnik alahiydilikige qarap, millitimizni turanchiliq lagirigha, türükchilik lagirigha, diniy étiqadigha qarap xelqara téror lagirigha, xitaygha qarshi milliy musteqiliq üchün küresh qiliwatqan bir xeliq bolghinimizgha qarap, xitay bilen bolghan siyasiy, iqtisadiy we eskeriy oyunlargha tartiwatidu.
Uyghuristanliqlarning milliy herkiti insanperwerlik we démokratiyeni ölchem qilghan, dunya tinchliqigha töhpe qoshidighan, millitimizning izzet-abroyini, inawitini we shan-sheripini qoghdash üchün qiliniwatqan heqqaniy, insaniy we qanuniy küreshtur!
Uyghuristanliqlarning milliy herkiti hergiz turanchiliq, türükchilik, radikal islamchiliq we xelqara menpetwazliqning terkiwiy qismi emes, öz aldigha musteqil halda meheliwiy siyasiy, iqtisadiy we qanuniy mesele bolup, Uyghuristan xelqining xitay mustemlikisidin qurtulup, kölimi 1,828, 418 kuwadirat kélometir bolghan jughrapiyede awropadiki germanyege, ottura sheriqtiki israiliyege, asiyadiki yaponiyege oxhshaydighan erkin, azat, toluq demukratik bir qanun dewliti qurushtur!
Biz tarixta kim bolghan bolayli, dinimiz nime bolsa bolsun, hazirqi ehwalimizning qandaq bolishidin qettiynezer toghra meydanda turishimiz, biz bilen teng mawjut bolup turiwatqan milletlerge, dinlargha, medeniyetlerge we siyasiy hakimiyetlerge hürmet qilghandin bashqa dunyawiy tertipke boysunishimiz, xelqara qanunlargha we ehdinamilerge emel qilghan halda milliy herkitimizni tereqqiy qildurishimiz lazim!
Tarixtiki étinik, diniy we siyasiy hadisilerni heqiqetni emeliyetin izligen halda bugünimiz üchün ijabiy xizmet qildurishimiz, siyasiy, iqtisadiy we ijtimayi hadisilerni bashqa dewlet xeliqlirining riyal problemleri bilen arlashturiwélishtin herwaqit hezer eylishimiz lazim. Türkiy xeliqler, islamiy xeliqler we bashqa milletler bilen dostluq, hemkarliq we diyalog ichide birlikte yashashqa xelqara nizamlarni ölchem qilishimiz we meniwiy dunyasimizda uning üchün yéterlik zémin hazirlishimiz lazim.
Biz milliy mawjutliqimizni saqlap qélishta xelqara siyasiy, iqtisadiy we ijtimayi meselilerning bir izda toxtap qalmaydighanliqini, shertlerning, qurallarning we ölchemlerning dayim özgürep turidighanliqini, xelqaria weziyetni dayim toghra mölcherleshni millitimizge herwaqit xatirlitip turishimiz lazim. Bu heqte hazirqi qandash xeliqler jumhuriyetlirining, islam memliketlirining we tereqqiy qilghan gherip dunyasining rayon we xelqara munasiwetliri we bizge tutqan pozitsilyesi biz üchün yaxshi bir derislik bolalaydu.
Milletning tarixini bilish özini özi tonushtur! Tarixini bilgen milletlerning kélichikini tessewwur qilghili bolidu!Shuni unutmasliq kérekki tarix pul emes, nan emes we yasituqmu emes!Tarixni ar-nomus, shan-sherep we erkinlik üchün oquymiz!
Tarixiy hadisilerni bugünning riyalliqi bilen qalaymiqan arlashturiwetmeslik sherti astida diniy, qandashliq we tildashliq munasiwetlirimizni tereqqiy qildurush üchün tirishchanliq körsetkinimiz téximu aqilaniliktur!!!