Autori: Dr.Memtimin Ela 

Muqeddime

Düshmenning kallisi bilen uning rehberlirining iradisi ularning qoshunlirining bedinidinmu muhim bolghan qaraqtur.
– b.s.grifis

Uyghurlar xitaylarning dangliq klassik eserlirining hemmisini dégüdek uyghur tiligha terjime qilip chiqti. Meyli «su boyida» , meyli «üch padishahliq heqqide qisse» , meyli «qizil rawaqtiki chüsh», meyli «gherbke sayahet» bolsun, xitaylarning klassik eserlirining hemmisi dégüdek yüksek bedi’iy pasahette uyghur tilidin orun aldi. Ular xitaylarning siyasiy, iqtisadiy, herbiy we kultur tarixini tetqiq qilishta intayin muhim ehmiyetke ige. Bu klassik eserler ichidiki «üch padishahliq heqqde qisse» ni alahide tilgha élip ötüsh zörürdur. Chünki, ushbu eserde namayan bolidighini noqul halda yerlik militaristlar otturisidiki urush tüpeylidin malimanchiliqqa patqan xitayning qedimki jem’iyitila emes, belki ademning diqqitini nahayiti küchlük terizde chékidighan xitayning özgiche we piship yétilgen siyasiy tepekküridur.
Bir biri bilen tirkiship turiwatqan üch padishahliq mukemmel bir siyasiy tekshilikni—köp qatlamliq siyasiy weziyetni we makanni, téximu toghriraqi, siyasiy ré’alliqni teshkil qilidu. Bu üch küch bir- birige hem qarimu qarshi hem bir birige béqinidu, taki ular otturisidiki menpe’et munasiwiti tengpungluqi küchlük we eslige keltürgüsiz derijide buzulmighuche. Bu ré’alliq insaniyet tarixidiki herqandaq bir urush özide hazirlaydighan töwendiki qarimu qarshi terkiblerdin tüzülgen: urush (hujum) we tinchliq(mudapi’e), qarshilishish (düshmenlik) we diplomatiye (ittipaqdashliq), uchuq-ashkariliq (uchrishish) we yoshurunluq (jasusluq), ishendürüsh (teshwiqat) we aldamchiliq (asiyliq) hemde eqil (stratégiye) we héssiyat (pisxik küchler we tesirler), qatarliqlardur. Bu yerdiki qarimu qarshiliq mahiyette dé’aléktikiliq baghlinishqa ige. Bu qarimu qarshiliqning dé’aléktikiliq birliki munasiwitidur. Bu munasiwetke köre, ular hem bir biri bilen toqunushidu hem bir biridin ayrilalmaydu: qarimu qarshiliq birlik ichide mewjut bolidu we birlik ichide qarimu qarshiliq bolidu. Bu qarimu qarshiliq axirida kéliship, yéngi yüksilishke érishidu. Yéngi bir siyasiy tertip mana mushu yüksilish—meyli u tarixning tereqqiyatigha nisbeten ijabiy yaki selbiy xaraktérliq yüksilish bolsun—arqiliq barliqqa kélidu.
«üch padishahliq heqqide qisse» xitayning xélila mukemmelleshken urush emeliyitiningla emes, belki yene uningdin yekünlinip méngilghan nezeriyisiningmu barliqini bildüridu. Diqqetni eng tartarliq nuqta shuki, ushbu eserdiki urush nezeriyisi urushning ghelibisini menpe’et munasiwitini asas qilghan we hökümranliq qilish iradisi yétekchilik qilidighan fizikiliq (maddiy) küch toqunushining üstünlükige baghliq bolupla qalmay, belki yene ikki xil stratégiye, ikki xil idiye, ikki xil pisxik tesirler otturisidiki toqunushqa baghliq dep qaraydu. Mundaqche éytqanda, herqandaq urushning ghelibisi fizikiliq küch we maddiy qudrettinmu keng da’irilik, téximu chongqur we téximu uzaq muddetlik bolghan pisxik küchler we tesirlerge baghliqtur.
Halbuki, keskin qilip éytqanda, mezkür eser yenila bir edebiy eserdur. Uningda ré’alliqqa bay we hetta uningdin halqighan weqelikler sözlinidu. Bu hékayiler hem ajayip gharayip—bir baqsa rasttek, yene bir baqsa toqulmidek; Bir baqsa ademning ongidek, yene bir baqsa ademning chüshidek. Eserning séhriy küchi uning romantiklashturulghan tarix bilen ré’alliqining menggü romatiklashturghili bolmaydighan qismini birleshtürgenlikididur. Buningda, ré’alliqtiki tüpki qozghitish küchi bolghan hayatliq bilen mamatliq otturisidiki dnamik toqunush romantiklashturulidu—dé’allashturilidu, yükseldürilidu. Yeni, bu bir sistémiliq nezeriye sheklide emes, belki edebiy shekilde tamamlinidu.
Téximu muhimi, ushbu eserning nezeriyiwi asasini sunzining «sunzining herbiy ishlar desturi» din izdesh mumkin. Uningda urushta yéngish-yéngilishni belgileydighan hel qilghuch amil herbiy yaraq, eskiriy küch, eskiriy orunlashturush, yer tüzülüshidin ünümlük paydilinish, hujum peytini we usulini toghra belgilesh jehettiki üstünlükla emes, belki yene pisxik tesirlerning rolidinmu janliq paydilinishtur. Yeni yüzmu yüz toqunushqa qarighanda yiraqtin—xuddi sunzi dégendek—rengwazliqni ishqa sélish arqiliq düshminini meghlub qilishtur. Urush, sunzining qarishiche, mahiyitidin rengwazliqtur. «düshminini héchqandaq urushsiz boy sundurush eng üstün takamulluqtur» deydu sunzi. Bizning «üch padishahliq heqqide qisse» din köridighinimiz xitay tarixidiki dangliq herbiy stratégiyichilerdin bolghan saw saw bilen ju gélyang otturisidiki küch élishishla emes belki yene rengwazliqni wayigha yetküzüp, urush qilmay turup, urush ghelibisige érishishke béghishlan’ghan élishishtur. Qisqartip éytqanda, u düshminini rohidin, qelbidin, exlaqidin we héssiyatidin meghlub qilishni közligen rengwazliqlar otturisidiki (pisxik) élishishtur.
Bu yerde uyghurlarning «üch padishahliq heqqide qisse» ni oqushi we sherhlishi diqqitimizni qozghaydu. Bu eser bir qisim uyghurlar üchün xitaylarning edebiy jehettiki büyük utuqlirining biri bolsa, yene bir qisimliri üchün xitay tarixining bedi’iy sizmisidur; Yene bir qisimliri üchün bu xitaylar teripidin yézilghan bahadir shirmetler heqqidiki qissidur; Yene bir qisimliri üchün bu ajayip-gharayip hékayetlerning sözlinishidur. Lékin, intayin az sandiki uyghurlar üchün bu eser xitayning urush nezeriyisi we bu nezeriyining yadrosi bolghan rengwazliq stratégiyisining bedi’iy yazmisidur. Ademni iztirapqa salidighan nuqta shuki, uyghur ziyaliyliridin téxi héchkim ushbu eserni xitayning xélila piship yétilgen herbiy stratégiye heqqidiki mupessel desturi dep qarighini yoq. Téximu yamini, bu heqte téxi tilgha alghudek héchqandaq tetqiqat élip bérilmidi.
Uyghurlarning ana wetini sherqiy türkistan 1949-yili xitay kommunist qoshunliri teripidin ishghal qilindi. Bu uyghurlar tarixidiki eng qarangghu bir yil boldi—uyghurlar shuningdin tartip xitay hökümitining asariti astida yashashqa mejburlandi. Sherqiy türkistan 2-jumhuriyitining qushunliri bilen xitay kommunist qoshunliri otturisidiki urush türlük seweblerge köre urushsiz axirlashti. Uyghurlar urushta urush qilmay meghlub bolsa, xitaylar urushsiz ghelibe qildi. Xitaylar sunzining héchqandaq urush qilmay turup ghelibe qilish stratégiyisini ghelibilik halda emeliyetke tedbiqlidi. Uningdin sirt, xitaylar sunzinimu tang qalduridighan urush ghelibisige érishti: uyghurlar xitaylar we bashqa düshmenliri teripidin urush qilmayla emes belki yene muntizm milliy armiyisi turuqluq, urush qilghuzulmastin meghlub qilindi. Sunzining herbiy ishlar desturidiki urushsiz ghelibe stratégiyisi uni qétirqinip ögen’gen we gomindanggha qarshi urushqa muweppeqiyetlik tedbiqlighan maw zédong we uning egeshküchiliri teripidin uyghurlarning paji’elik aqiwiti arqiliq béyitildi.
Emma, xitay hökümiti bilen uyghurlar otturisidiki bu urushsiz urush axirqi urush bolmidi. Uyghurlar urushta urushsiz—téximu toghraqi urush qilghuzulmastin—meghlub bolghan bolsimu, lékin ular otturisidiki urush axirlashmidi. Uyghurlar bilen xitaylar otturisida 1949-yilidin buyan, heqiqiy menidiki we kölemlik eskiriy urush yüz bermigen bolsimu, özgiche shekildiki urush gahi ashkara, gahi yoshurun terizde toxtawsiz dawam qildi. Emdiki urushning mahiyiti xitayning sunzining herbiy ishlar stratégiyisi, 36 penti, «üch padishahliq heqqide qisse» side sözlen’gen stratégiyilerde we hazirqi zaman xitay urush nezeriyiside bésiwélighan elni qandaq idare qilish emeliyitide téximu wayigha yetken sheklini kördi: neyrengwazliq stratégiyisi. Mundaqche éytqanda, bu urushning mahiyetlik alahidiliki shuki, armiyisiz uyghurlar zamaniwi armiyisi bar xitay hakimiyiti bilen hélihem tighmu tigh élishiwatidu we qan töküwatidu—bu urush is-tüteksiz élip bériliwatidu.
Bu «urushsiz» urushta xitayning armiyisi közge asan chéliqip ketmeydu. Heqiqiy urush armiyidinmu qudretlik bolghan, weyran qilish küchi uningdimu éship ketken we tesiri uzaqqa sozulghan neyrengwazliq stratégiyisi arqiliq élip bérilip keldi. Eng muhimi, emdiki urush eskiriy urushtin köre siyasiy tüs alghan pisxikiliq urush boldi. Uning yadrosi xitayning qedimki xerbiy stratégiyiside bixlinip, tarixning herqaysi basquchlirida mukemmelliship mangghan neyrengwazliq stratégiyisi boldi.
Bu stratégiyining asasliq terkibliri (tarixni we ré’alliqni) burmilash, aldamchiliq, méngini yuyush, suyiqest qatarliqlardin terkib tapti. Ushbu maqalimiz xitaylarning uyghurlar bilen 1949-yilidin béri élip bérip kéliwatqan pisxikiliq urushining mahiyitini neyrengwazliq stratégiyisi nuqtisidin chiqip turup tehlil qilidu.
*****
1. «azadliq» heqqidiki neyrengwazliqlar

Neyrengwazliq arqiliq yenggili bolidighan’gha hergiz küch ishletküchi bolma.
Nikkolo makyawélli, «shahzade»
Neyrengwazliq stratégiyisining eng yadroluq qismi méngini yuyush yaki kontrol qilishtur. Ménge yuyush ademning méngisini saxta uchur bilen ülüksiz ghidiqlash arqiliq, uning ré’alliq bilen bolghan munasiwitini burmilap we hetta üzüwétip, uni pütünley yat, yéngi we yaki özining eslidiki qarishi bilen qarimu qarshi bolghan qarashni qubul qilghuzushqa qiziqturushtin (yaki zorlashtin) ibaret idiye özgertish sistémisini körsitidu. Ménge yuyush adette bedenning zexmlendürülüshi yaki qiyin qistaqqa élinishini körsetmeydu. Belki u insanning tepekkur jeryanini ögertiwétish arqiliq, uni yétekligili bolidighan yönilishke sélishni körsitidu. Uningda pakit fantaziye yaki xam xiyal arqiliq burmilinidu: yaki aldin’ala teyyarlan’ghan saxta qurulma heqiqiy ré’alliqning üstige ustiliq bilen dessitilidu yaki ré’alliqning asasliq qurulmisi köp qétimliq qayta-qayta orun yötkilish jeryanida pütünley özgirip kétidu.
Töwende muhakime qilmaqchi bolghinimiz xitayning uyghurlargha qarita élip barghan intayin muweppeqiyetlik ménge yuyush herikiti we uning tesiridur. Bu 1949-yili we uningdin kéyin xitayning qandaq qilip tajawuzchiliq emeliyitini «azadliq» uqumigha muweppeqiyetlik halda yötkiyeligenlikini körsitidu. Bu nuqta, shuning bilen bir waqitta, bizning xitayning uyghurlargha qaratqan neyrengwazliq stratégiyisini téximu chongqur chüshinishimizge yardem béridu.
1949-yili xitaylar 2 ming yillardin béri emelge ashuralmay kelgen munu chüshini muweppeqiyetlik emelge ashurdi: gherbiy yurtni we bu yurtning qedimqi sahibi bolghan uyghurlarni üzül-késil boy sundurush. Bu yil xitaylarni 2 ming yillar ilgiri toxtawsiz sarasimige salghan we bu wejidin ularni dunyagha meshhur «seddichin sépili » ni qurushqa mejbur qilghan qedimqi «yawayi» hunlarning ewladi bolghan uyghurlar axiri munqerz qilindi. Hazirqi monggholiyide orxun uyghur xanliqini qurup, xitaylarni ta hazirghiche pexirlendürüp kéliwatqan tang sulalisining kibirini herbiy iskenjiler arqiliq yerge uralighan, uni aldigha tezimge keltüreligen we séliq töleshke mejburliyalighan uyghurlar axiri xitay azadliq armiyisining qorallirining sayisi astida yashashqa mehkum qilindi. 840-yili monggholiyidin özlirining tarim wadilirida yashawatqan qérindashlirini panah tartip kélip, qaraxanilar xanliqi, quchu uyghur xanliqi, se’idiye xanliqi, qeshqeriye döliti, ikki qétimliq sherqiy türkistan jumhuriyetliridin ibaret musteqil xanliqlarni we döletlerni qurghan uyghurlarning siyasiy we kultural kimliki jiddiy kriziske duchar boldi. Xitayning tarixiy chüshinishidiki gherbiy diyardiki sirliq, yawayi we tinjimas uyghürlar axiri el qilindi.
Uyghurlar tarixidiki héchqandaq bir yil 1949-yiligha oxshimaydu. Mana mushu yilda uyghurlar erkinlikidin mehrum qalduruldi, kimliki kriziske duch keldi, iqtisadiy asasi tamamen talan-taraj qilinish xewpige chüshüp qaldi, kulturi hayat-mamatliq éghir xirisni kütiwaldi. 1949-yili xitaylarning tinjimas gherbiy yurtni boy sundurushining muqeddimisi bolsa, uyghurlar üchün wetinining qoldin kétishining bashlinishi boldi. Rusiye we kéyinki sowét ittipaqi, en’giliye we amérika qatnashqan «büyük oyun» sherqiy türkistanning xitaygha sowghat qilinishi bilen ayaqlashti. Chongqur idé’ologiyilik toqunushqa patqan sherqiy türkistan xitaylar teripidin héchqandaq küch serp qilinmayla el qilindi.
1949-yilidiki tajawuzchiliq xitay merkizi hökümiti teripidin «shinjangning tinch yol bilen azad bolushi» dep teriplendi. Bu yerde diqqetni tartarliq nuqta xitayning qandaq qilip, op’ochuq tajawuzchiliqni uyghurlargha «azadliq» dep chüshendüreligenlikidur: xitaylar qandaq qilip sherqiy türkistandiki uyghurlargha 1949 -yili musteqil bir jumhuriyetni weyran qilghan mushundaq tajawuzchiliqni mahiyiti pütünley burmilan’ghan shekilde qobul qilghuzalidi? Uyghurlarning bu jumhuriyetliri heqqidiki kolléktip eslimisi qandaq qilip bu tajawuzchiliqni «azadliqqa érishish» dep chüshinishke yol qoyalidi? Uyghurlar némidin we kimdin qandaq «azad» qilindi? Derheqki, so’allirimizning jawabi undaq asan emes. Eger biz uni ta hazirghiche yéshilmigen tarixiy pakitlar ramkisi ichige qoyghan waqtimizda, bu so’allirimizning jawabini izdesh téximu murekkeplishidu. Halbuki, biz maqalimizda ushbu so’allarning jawabini tarixiy nuqtidin emes, belki pisxologiyilik nuqtidin izdeymiz.
Ikkinchi jumhuriyet uyghur siyasiy tarixida idé’ologiyilik küresh eng keskin élip bérilghan shara’itqa shahid boldi. Uyghurlarning siyasiy hayati bir- biri bilen sighishalmaydighan kommunizm, pan türkchilik we islamizm otturisidiki ötkür toqunushning patqiqigha pétip qaldi. Ushbu idé’ologiyilerning sahibliri mushu seweblik bir-birige qarshi turidighan siyasiy lagérlargha bölünüp ketti. Bu mesleklerning ichide kommunizm idiyisi uyghurlarning siyasiy tallishida muhim rol oynidi.
Késip éytish kérekki, kommunizm idiyisi uyghurlarning 2-jumhuriyitining barliq siyasiy pa’aliyetlirige meyli ashkara meyli yoshurun bolsun küchlük tesir körsetti we hetta uni kontrol qilip keldi. Bolupmu, idé’ologiye saheside téximu shundaq boldi. Kommunizm idé’ologiyisini özining dölet qurulushining uli we tashqi siyasitining tüp yétekchi mesliki qilip kelgen sowét ittipaqidin ibaret bu sotsiyalistik impériye sherqiy türkistan’gha exmetjan qasimigha oxshash nurghun ziyaliylarni türlük wezipiler bilen ewetti. Ularning wezipilirining biri uyghurlargha kommunizm idiyisiningla ularni nijadliqqa érishtüridighan birdinbir ishenjlik meslek ikenlikini tarqitish boldi. Shuning bilen bir waqitta, sowét ittipaqining 2-dunya urushidiki fashizm üstidin qilghan ghelibisi kommunizmning dunyawi ghelibisi we hetta insaniyetning azadliqining heqiqiy we tosuwalghusiz yüzlinishi süpitide chüshinildi. Del mana mushu kommunizm idiyisi insanlarni—bolupmu xuddi lénin alliburun otturigha qoyghinidek—parlaq kélechekke yétekleydighan we ularni azad qilidighan eng adaqqi we eng ulugh meslek süpitide kökke kötürüldi. Yer yüzide ézish-ézilishni yoq qilishni közleydu dep qaralghan ushbu idé’ologiye intayin tézdin milliy azadliq heqqide izden’güchilerning mayakigha aylandi. Elwette, jughrapiyiwi yéqinliq sewebidin sowét ittipaqi kulturining chongqur tesirige 1920-yillardin tartip küchlük terizde uchrap kéliwatqan uyghurlarmu buningdin mustesna qalmidi.
1945-yili ghuljida abdukérim abbasop qatarliqlar teripidin qurulghan xelq inqilawi partiyisi xitay kommunist partiyisi bilen yoshurun munasiwet ornatti. Ularning tüpki siyasiy chaqiriqi uyghurlarni gomindang eksiyetchilirining zulmidin azad qilish boldi. Uyghurlarni «azad qilish» ular teripidin xitaydin ibaret bir yat milletning–meyli bu millet kommunizmgha yaki senménjuyi asasidiki pirqichilikke ishensun–zulmidin emes, belki komindang hakimiyitidin xitay kommunistik partiyisi rehberlikide élip bérilidighan sotsiyalistik inqilab arqiliq «azad» qilish dep teshwiq qilidi. Ular sotsiyalistik millet nezeriyisini qollinish arqiliq xitay bilen uyghurlar otturisidiki igisi bar, tarixiy we hayat-mamatliq milliy ziddiyetni atalmish ezgüchi hakimiyet (gomindang) bilen ézilgüchi xelq (sherqiy türkistandiki uyghur qatarliq milletler) otturusidiki igisiz, mahiyetsiz we tarixsiz ziddiyetke yötkiwetti. Bu uyghur siyasiy ré’alliqining uyghur siyasiyonliri teripidin burmilinishi boldi. Netijide uyghurlar özlirining kimdin kimning «azad» qilidighanliqigha qiziqmastin, belki némidin qandaq azad qilinidighanliqigha qiziqti. Kéyinche, mana mushu tepekkür yoli bilen, bir qisim uyghurlar kommunizmgha ishinidighan xitaylarning özlirini pirqichilikke ishinidighan xitaylardin–jümlidin uning «eksiyetchi» hakimiyitidin—azad qilidighanliqigha bekla qattiq qarshi turup ketmidi. Xitay kommunistliri uyghur komunistliri alliburun hazirlap qorghan maba mushu halqiliq idé’ologiyilik asasqa tayinip turup, uyghurlarni «azad qilish» ni 1949-yilining aldi-geynide qattiq-yumshaq wasitilerni teng qollinish arqiliq üzülkésil élip bérishqa ötti.
Netijide, sabiq sowét ittipaqigha oxshash kommunizm idé’ologiyisige étiqad qilidighan xitaylarning uyghurlargha yéqinlishishi we asta-asta ularning pa’aliyetlirini öz kontrolluqigha élishqa urunushi ikkinchi jumhuriyettiki xéli köp uyghur siyasiyonlirida unche chong endishe qozghimidi. Chünki, bir türküm uyghurlar, jümlidin uyghur siyasiyonlar, kommunizmning wedisige alliburun xélila chongqur ishen’genidi.
Bu ishinishni yenila kelgüsidiki bext-sa’adetlik hayatqa bolghan otopiyilik kolléktip telpünüshtin kélip chiqqan déyishke bolidu. Otopiye qedimki grék tiligha köre, «yaxshi makan» we «mewjut bolmighan makan» din ibaret bir-birini chetke qaqidighan ikki terkibtin tüzülgen. Shu seweb, ushbu atalghu hazirning özide mewjut bolmighan emma kelgüside ishqa éshishi arzu qilin’ghan idé’al jem’iyetni tebirleshte ishlitilidu. Otopiye bir xil kolléktip ishinish shekli bolush süpiti bilen, ijtima’iy adaletsizlikni yoqitishtek aliy meqsetni közleydu. Buni ishqa ashurush üchün, u, xuddi marksning kommunizm idiyiside eks etkinidek, shexsiyetni kolléktipning menpe’etige boy sundurush arqiliq, ijtima’iy yaxshiliqni insanning yüksilishining asasi qilidu. Uning shexsiy mülükchilikni bikar qilish arqiliq ijtima’iy bayliqlardin ortaq paydilinish, insanni emgekning boyunturuqidin azad qilish (yeni emgekni zörüriyet sheklidin erkinlik sheklige kötürüsh) we yuqiri derijide institutlashturulghan (uyushturulghan) jama’e qurulmisini berpa qilish arqiliq ijtima’iy tereqqiyatni emelge ashurushtek muhim küntertipliri bar.
Otopiye pisxikilik menisidin élip éytqanda, «mumkin bolmighan makan» ning mumkin bolushi heqqidiki bir xil qiyas—téximu toghrisi, bir xil fantaziyidur. U shexsning yaki kolléktipning ötmüsh heqqidiki mu’eyyen arzu-istikining hazirning cheklimisi arqiliq qandurulmasliqini kelgüside qandurulushtin ibaret wede bilen teminleydu. Shunglashqa, otopiye ötmüshning eslimilirini hazirning tesiratlirining türtkiside kelgüsi heqqidiki qiyasqa aylandurush jeryanidur. Ötmüsh (eslime), hazir (tesirat) we kelgüsi (qiyas we xam xiyal) fantaziye qilish yoli bilen birliship kétidu.
1930-yillardin tartip, uyghurlar, xuddi bashqa nurghun xelqlerge oxshash, otopiyilik qiyas arqiliq özining ré’alliqidin halqishqa bolghan mayilliqini ipadilidi—bolupmu uyghur siyasiy rehberlirining bu heqtiki mayilliqi xélila küchlük boldi. Awwal rusiyide ghelibe qilip, andin bashqa dölet we rayonlargha tarqalghan—jümlidin xitaygha tarqalghan—sotsiyalistik inqilab chüshenjisi uyghurlargha kommunizmdin ibaret otopiyilik menzilge yétishtiki eng ishenjlik yoldek bilindi. Uyghurlarning bir qisim yétekchiliri del mana mushu yol arqiliq özlirining ré’al mesililirige sotsiyalistik inqilab arqiliq jawab tapmaqchi boldi.
Kommunizm herikitining «xelq’araliq birliksep» (intérnasi’onalizm) qurush nishani uyghur ziyaliyliri we rehberlikini qiziqturghan yene bir muhim amil idi. «xelq’araliq birliksep» we uning eyni waqittiki emeliyiti uyghurlarning kolléktip pisxikisida shundaq bir qarashni tikliyeleyttiki, uyghurlar emdi kishining ésige kirip chiqmas teklimakan boylirida dunyadin ayrilghan halda yekke-yégane yashimastin, belki dunyawi kommunizm herikitining bir ezasigha hem terkiwi qismigha aylinalaytti. Özining siyasiy kimliki ghuwa halette turiwatqan uyghurlar üchün, bu ezaliq intayin muhim idi. Chünki bu arqiliq uyghurlar öz siyasiy kulturidiki éniqsizliqni yoqitip, insaniyetning bext-sa’aditini közleshni meqset qilidighan kommunizm a’ilisining bir ezasigha aylinalaytti—ular éniq siyasiy kimlikke ige bolalaytti.
Xitay kommunistliri kommunizmdin ibaret xam xiyalgha intiliwatqan bu zémin’gha bésip kirishning teyyarliqlirini asasen qilip boldi. 1949-yili xitay générali péng déxüeyning qoshunliri «azadliq armiye» nami bilen sherqiy türkistan’gha resmiy basturup kirdi. Meyli zorlansun-zorlanmisun, uyghurlar péngning qoshunlirini ürümchide naxsha-muzika bilen qarshi aldi. 1933-we 1944-yilliri sherqiy türkistan jumhuriyetlirining qurulushini shadliqqa tolghan naxsha-muzikiliri bilen kütiwalghan uyghurlar xitayning tajawuzchi qoshunlirinimu oxshashla naxsha-muzika bilen kütiwaldi. Xitay kommunistliri uyghurlargha xuddi muhim bir xewerni yetküzgili yiraq jaydin riyazet chékip kelgendek debdebe bilen ürümchige kirdi. Ularning egelgen uchuri gerche atalmish «ortaq güllinish» ni qollaydighan sékular (dindin xaliy) kommunizm idiyisi bolsimu, emeliyette ular xuddi birer alemshumul (diniy) heqiqetni uyghurlargha yetküzmekchi bolghandek tesiratni ularning kolléktip tesiratida peyda qilishni untup qalmidi.
Bu yerde shuninggha diqqet qilinishi kérekki, xitaylarning uyghurlargha qaratqan teshwiqatliri, yoshurun singip kirishi, uyghurlar yashawatqan rayonluq we xelq’araliq weziyet we uyghurlarning siyasiy weziyiti xitaylarni intayin tézlikte uyghurlarning kolléktip éngigha jiddiy tesir körsitish mumkinchiliki bilen teminlidi. Xitayning uyghurlargha yürgüzgen teshwiqatining yadroluq qismi uyghurlar bilen ozliri otturisida dé’aliktékiliq baghlinishqa ige rol modélliq endizini gahi ashkara we gahi yoshurun shekilde otturigha quyush boldi. Ushbu modélda nahayiti ustiliq bilen sherqiy türkistandin ibaret musteqil bir döletni qurghan uyghurlarning siyasiy jehettiki aktip roli asta-asta passip rolgha almashturulup tesewwur qilindi. Yeni, uyghurlarning dölitining nami bolghan sherqiy türkistan pütünley cheklinip, uning siyasiy menisi «üch wilayet inqilabi» gha taraytildi. Öz-özige xoja uyghurlar xitay milliy dölitining sotsiyalistik inqilab nami bilen élip bérilghan kéngiyishide uning bir qismi qilip qoshuwélindi. Xitaylar kommunizmdin xewer bergüchi, gomindangning fashistik hakimiyitidin qutquzghuchi, sotsiyalistik jem’iyetni «ortaq» berpa qilghuchi, xelq’araliq intérnasi’onalizmning asiyadiki eng küchlük ezalirining biri we uyghurlarni azad qilghuchi we güllendürgüchi milletlik rolini alsa, uyghurlar kommunizm xewirini qobul qilghuchi, fé’odalliq jem’iyette toxtap qalghuchi, xelq’arada nami yoq emma gomindang hakimiyitidin azad qilinip güllinishke mohtaj milletlik rolini aldi.
Uyghurlar özlirige özlirimu hés qilalmighudek derijide téngilghan rol özgirishining—téximu toghrisi burmilinishining– arqisigha yoshurun’ghan siyasiy neyrengwazliqni we suyiqestni demalliqqa sézelmidi. Rol almishish, eng axirida, uyghurlarni—meyli ular étirap qilsun-qilmisun—xitaylarning aldida bir meghlubiyetchi qilip yasap chiqti. Xitaylarning «chong akiliq» roli tézla tiklendi. Xitaylarning hökümranliq iradisini asas qilidighan yéngi roli uyghurlarning xitay hökümranliqini passip qobul qilishtek yéngi roli bilen almashturuldi. Uyghurlarning kolléktip özlük obrazi küchlük özgirish jeryanini bashtin kechürdi. Xitay uyghurlarni qelbidin we méngisidin idare qilishning birinchi achquchluq qedimini ghelibilik tamamlidi. Uzun yilliq neyrengwazliqlar bu ikki rolning almishishi we muqimlishishini muhim kapalet bilen teminlidi.
Uyghurlarning yéngi roli ularni hökümran we hör milletlik ornidin passip we béqin’ghuchi milletlik ornigha chüshürüp qoydi. Bu xil passipliq we béqinish uyghurlarning özige bolghan ishenjige ejellik zerbe berdi. Buningliq bilenla qalmay, xitay kommunistliri yene uyghurlarning öz ré’alliqi bilen bolghan munasiwitinimu özgertiwetti. Uyghurlar shuningdin kéyin pütünley yéngi we siyasiy jehette yüksek derijide institutlashturulghan—merkezleshtürülüp bashqurulidighan—muhitta yashashqa bashlidi. Xitayning herbiyliri we sherqiy türkistan’gha yerleshtürülgen ish-qur qisimliri teripidin ichki-tashqi jehette qorshalghan yashash boshluqi uyghurlarning ré’alliqning boshluqi—yaki yashash da’irisi—boldi. Uyghurlarning tashqi dunya bilen bilen bolghan alaqisi pütünley kontrol qilindi—ularning qandaq uchur qobul qilishi we uninggha qandaq inkas qayturushi pütünley bashqurushqa élindi. Uyghurlar özlirining erkinlikining fizikiliq amillirini yoqitipla qalmastin, eng muhimi uning meniwi amillirinimu yoqitishqa bashlidi: uyghurlarning pikir qilishi özini orap turghan türmisiman boshluq bilen cheklendi, pasillandi.
1949-yilidiki tajawuzchiliqning mahiyiti «azadliq» süpitide uyghurlarning kolléktip éngigha shu qeder chongqur yiltiz tarttiki, ular «azadliqtin burun» we «azadliqtin kéyin» dégen kelimilerni ta hazirghiche héchqandaq gheyrilik hés qilmay ishlitip keldi. Bu shuni chüshendüriduki, uyghurlar özlirining ré’alliqining waqitchanliqini 1949-yilidiki tajawuzchiliq bilen xaraktérlinidighan mundaq ikki waqit birliki bilen ölcheydighan boldi: «azadliqtin ilgiri» we «azadliqtin kéyin»[i]. «azadliqtin burun» atalghusi uyghurlarning tesewwuridiki qarangghuluqqa we zulumgha tolghan erksiz jem’iyetni (pirqichilarning dunyasini) körsetse, «azatliqtin kéyin» bolsa yoruqluqqa we asayishliqqa tolghan erkin jem’iyetni (sotsiyalistik dunyani) körsitidu. Xitay siyasiy pisxologlirigha shu nuqta aydingki, ushbu kelimilerni her bir qétim ishlitish mahiyette tajawuzchiliqni yene bir qétim angsiz jezmleshtürüsh bolatti. Uni yene bir qétim jezmleshtürüsh bolsa kolléktip yoshurun angning yalghanni rast dep qobul qilishini téximu ilgiri süretti, uning pisxik tesirini téximu chongqurlashturatti. Axirida, ushbu kelimilerning uyghurlarning kündilik til aditide intayin tebi’iy bir shekilde qollinilishi—we qayta-qayta qollinilishi—ularni qil sighqusiz pakittek körsiteleytti. Xuddi biz adette, xata qolliniwatqan nurghun til hadisilirini so’allimighandek, bu kelimilernimu héchkim so’allap ketmeytti.
Emdi, ré’alliqning menisi heqqide toxtilayli. Ré’alliq heqiqiy mewjut bolghan shey’ini yaki mewjutluqni körsitidu. Ré’alliq tuyghusi bolsa ademning heqiqiy mewjut bolghan shey’ige bolghan tesiratini körsitidu. Bu tebirge asaslan’ghanda, eyni waqittiki uyghurlarning ré’alliq tuyghusini mundaq ikki nuqtidin analiz qilishqa bolidu. Biri, yuqirida körginimizdek, uyghurlarning ré’alliqi kontrol astigha élin’ghan ré’alliqtur—yeni uyghurlarning ré’alliqi ularning némini körüshi, némini sözlishi, némini oqushi we hetta némini oylishi aldin’ala belgilen’gen ré’alliqtur. Bu xil shara’itta, uyghurlarning kolléktip tepekkürining da’irisi özige bérilgen yashash da’irisi teripidin cheklinidu. Yeni bashqa tallashliri pütünley kontrolluqqa élin’ghan uyghurlar özige néme bérilse–yeni némini sözlishige, qilishigha we oylishigha yol qoyulsa—shuni ré’alliq süpitide qobul qilishqa mejburlinidu. Cheklime bilen tolghan bu yashash haliti qanchilik azabliq we haqaretlik bolsun, uyghurlar bu xil hayat sheklidin kemdinkem gumanlinidu, chünki uning arqisidiki heqiqiy ré’alliq—yeni uni kontrol qilip turidighan heqiqiy ré’alliq—ustiliq bilen ulardin yoshurulidu.
Yene biri, bu halettin halqighan, téximu uzun’gha sozulghan we kengri bolghan ré’alliq bolup, kolléktip fantaziyining shekillinishide muhim rol oynaydu. Bu ré’alliq körgili bolmaydighan emma tesewwur qilishqa yéteklinidighan «ré’alliqtur». Kommunizm del mushu ré’alliq tuyghusi bolup, mewjut hayat halitidin pütünley halqitilip tesewwur qilinidighan otopiyini körsitidu. Teshwiqat arqiliq hedep köptürülgen bu xil ré’alliq—qanchilik epsaniwi we mistik bolushidin qet’iynezer—shu qeder qudretlik bolghanki, u kündilik hayati emeliyette ach-zérinliqqa, jazalashlargha we qorqunchqa tolghan uyghurlargha yépyéngi bir menzilni körsetken, ularni buninggha qiziqturalighan, hetta ularni buning üchün özini teltöküs béghishlaydighan qiliwetken. Kelgüsi heqqidiki bu yalghanchiliqlar shundaq bir netijilik shekilde qilin’ghanki, u ademning normal tejribisidin we chüshinishidin alliburun halqip ketken. Bu katta yalghanchiliqlarni héchkim inkar qilalmaytti, chünki uni héchkim tejribisidin ötküzüp baqmighanidi. Shunga, u hemme adem intilidighan emma héchkim tejribisidin ötküzüp baqmighan hem baqalmaydighan xiyaliy dunyani héchqandaq qiynalmayla wede qilalaytti.
Hitlér «ulugh yalghanchilar ulugh séhrigerlerdur» deydu. Ademning közlirini alichekmen qilidighan bu yalghanchiliqlar xuddi séhrigerliktek körünüp turghan ré’alliqning arqisidiki biz körelmeydighan yoshurun boshluq arqiliq bizni aldaydu. Xuddi hitlér éytqandek, yalghanchiliq qanche heywet bolghanséri we ré’alliqtin qanche yiraqlashqanséri, küchi shunche zor bolidu, chünki kishiler uninggha so’al qoyushtin eyminip qalidu yaki uni bir eqliy yosunda chüshinishke amalsiz qalidu. Netijide, adem özining tesewwuri we eqli yetmeydighan—yaki uningdin halqighan—ashu menzilge chin pütüp qalidu. Del mana mushu halqima boshluq bizdin tebi’iy yoshurulghan bolidu.
Biz körelmeydighan ré’alliq del bizning kontrolluqimizdin halqighan boshluqtur. Yalghanchiliq mana mushu yoshurun boshluqta mewjut bolup turidu. U heqiqetni yoshurush we uning ornigha mewjut bolmighan shey’ini heqiqet süpitide otturigha chiqirishni körsitidu. Yalghan sözlesh heqiqetning yoqilishini emes, belki uning yoshurulushini körsitidu. Wehelenki, meyli heqiqet yalghanchiliqta qanchilik derijide yoshurulmisun, u yenila yalghanchiliqta özining yoqatqili bolmaydighan izini saqlap mangghan bolidu. Mundaqche éytqanda, her bir yalghanchiliqta u yoshurmaqchi bolghan heqiqet saqlinip mangghan bolidu. Démek, her bir yalghanchiliqqa bir heqiqet yoshurun’ghan.
Buni téximu éniqraq chüshinish üchün, daniyilik xanz krisshén endérsénning «padishahning yéngi kiyimi» dégen chöchikige qisqiche qarap chiqayli. Mezkur chöchek yalghanchiliq, shöhretpereslik, ijtima’iy qa’idining küchi, kolléktip ret qilish we özini körsitishke hérismenlik, qatarliq mezmunlardin terkib tapqan. Mezkur eserde, kishiler gerche aldida heywet bilen méngiwatqan padishahning yéngi kiyimining mewjut emesliki hemde uning emeliyette yalingach ikenlikini körgen bolsimu, uni ochuq-ashkara éytalmighanliqi sözlinidu—buningda, biri ular xata sözlep qoyup bashqilarning mesxirige qélishtin qorqsa, yene biri ularning normalliqtin halqighan bundaq hadisining yüz bérishige ishen’güsi kelmeydu, yaki yene biri ular padishahning «katta» kiyimini köreligen-körelmigenlikige jezm qilalmaydu. Axiri bir kichik bala padishahning yalingach ikenlikini tuyuqsiz jakarliwétidu. Eger bu chöchekni hakimmutleq siyasiy tüzülmige tedbiq qilsaq mundaq netije chiqidu: «hemme adem bundaq siyasiy muhitta yalghan sözleshke mejbur bolidu. Bir adem shuning bilen bir waqitta, bashqilarningmu özige oxshashla yalghan sözlewatqanliqini bilidu. Emma héchkim hemmeylenning yalghan sözleydighanliqi heqqide bir éghiz rast gep qilishni xalimaydu, chünki u bashqilarning özini yalghan sözlidi dep eyiblishidin we hetta jazalishidin qorqidu. Netijide bir-birige yalghan éytish dawamlishiwéridu.»
Shuninggha köre, gerche intayin az sandiki uyghur ziyaliyliri we siyasiyonliri xitaylarning kommunizm heqqidiki yalghanchiliqlirini bilip qalghan bolsimu, awazini chiqiralmighan. Gerche ular bashqilarningmu özige oxshash yalghan sözlewatqanliqini bilsimu, bilmeslikke salghan. Netijide, bu yalghanchiliq uyghur jem’iyitide héchqandaq tosalghusiz tarqiliwergen. Otopiye heqqidiki yalghanchiliq distopiyilik jem’iyette özini saqlap qélishning kélishimige aylan’ghan.
Gépimizge qaytip kelsek, ghayet zor dölet mashinisi teripidin toxtawsiz élip bérilghan siyasiy yalghanchiliqlar axiri héchkimning jiddiy so’allishigha uchrimighan. Chünki, ular özliri anglawatqanni we körüwatqanni heqiqet süpitide qobul qilishqa adetlen’gen. [ii] général péngning qoshunini kütiwélishqa chiqqan uyghurlarning tesirati bir chüshke yaki ademning eqlini heyran qalduridighan bir xam xiyalgha oxshaytti. Ular qoralliq, yat we mekkar bir top teripidin özlirimu bilmeydighan alliqandaq bir düshmenlerdin azad qiliniwatti. Ularning wedisige köre, uyghurlarning turmushi shuningdin kéyin pütünley kapaletke ige bolatti. Uyghurlar emdi üzülkésil bext –sa’adetke érishidighandek idi. Emma, xitay shuni éniq bilettiki, atalmish «azadliq» heqqidiki bu fantaziye choqum mu’eyyen ré’alliq terkiblirige ige qilinishi kérek idi. Bolmisa, fantaziyige ziyade bérilish kolléiktipning heriket qilish iqtidarini palech halgha chüshürüp qoyatti. Bu elwette, ijtima’iy heriket nezeriyisi üstige qurulghan sotsiyalistik inqilabning prinsipigha yat idi. Shu seweb, sherqiy türkistan’gha tinch-aman yerlishiwalghan xitay ishghaliyetchiliri uyghurlargha ular azad qilinishi kérek bolghan «heqiqiy» düshmenni tézla tépip bérip, «azadliq» herikitini yéngi bir baldaqqa kötürdi: uyghurlarning bayliri. Yeni, uyghurlarni «azadliq» herikitige ishendürüsh üchün, ular choqum ilgiri erkinlikini yoqatqan halda yashawatqan bolushi we uningdin emdilikte choqum azad qilinishi kérek idi. Bu del uyghurlarning özining ichidiki bir terkib bolushi kérek idi. Shundila, uyghurlarni hem öz-özige düshmen qilghili bolatti hem uninggha tashqi küchning qutquzushigha tebi’iy mohtajliqini bildürgili bolatti.
Mushu meqsetni ishqa ashurush üchün, xitayning teshwiqati uyghurlarni özlirining bayliri bilen muweppeqiyetlik yosunda düshmen qildi, gerche bu dushmenlik milliy düshmenlik emes belki sinipiy düshmenlik nuqtisidin chüshendürülgen bolsimu. Uyghur bayliri kolléktip halda tarixtin béri uyghur prolétariyatlirini shepqetsizlerche ezgüchiler, uyghur prolétariyatliri bolsa ular teripidin naheq ézilgüchiler süpitide qaraldi. Uyghurlarning wetinige bésip kirgen hem shu shu seweb uyghurlarning siyasiy düshmini bolushi kérek xitaylar eksiche hem mesxirilik yosunda uyghurlarni özidin qutuldurghuchi—azad qilghuchi—qiyapitide otturigha chiqti.
Bash-axiri chiqmas siyasiy küreshler dawamida, uyghur bayliri düshmen süpitide tartip chiqirilip, mal-mülki musadire qilindi. Hettaki, beziliri kolléktip murasim sheklide sazayi qilindi we amma aldida étip öltürüldi. Uyghur baylirigha qarita xitaylar teripidin qerellik we ustiliq bilen uyushturulghan murasimsiman jazalashlar choqum qilinishi kérek bolghan bir xil eqliy tertiptek orunlashturuldi. Zorawanliqning tertip arqiliq élip bérilishi uni kishilerge xuddi choqum qilinishi kérek bolghan toghra ishtek körsetti. Shuning bilen bir waqitta, eqliy shekilge ige qilin’ghan bu jazalash murasimliri xuddi yillarséri we hetta esirlerséri kéchikken heqqaniyetni axiri jari qildurghandek kolléktip tesiratni shekillendürüshke tirishti. Köchlük sinipiy düshmenlik qarishi bilen heriketke keltürülgen bu jazalashlar prolétariyatning heqqaniy déktarusi süpitide chüshendürüldi. Uyghurlarning iqtisadiy we ijtima’iy igilikining jan tomurini tutup kelgen we hetta uyghur jem’iyitining eng deslepki ottura we yuqiri buzhu’aziye qatlimini emdiletin shekillendüriwatqan bu ijtima’iy qatlam mana mushundaq yollar bilen tamamen weyran qilindi.
Uyghurlar esirlerdin béri bayqiyalmay kelgen «düshmini» ni bayqash élip kelgen teswirligüsiz rohiy zilzilidin silkinmey qalmidi. Bu silkinish tasadipiy bayqalghan heqiqetning weznini téximu artturiwétetti—intayin az sandiki segek kishilerla ziyade kolléktip hayajanlinishning xetirini aldin körüp yételeytti. Baylarni üzül-késil sundurushni meqset qilghan tartip chiqirishlar, jazalashlar we palashlar uyghurlargha sotsiyalistik inqilabning deslepki ghelibisi süpitide hés qilduruldi. Uyghurlarning ular taki shu waqitqiche bayqiyalmighan tarixiy «düshmini» eng axirida qattiq zerbide bash kötürelmes qilindi. Özlirining baylirini jazalashning eqliyliki we heqqaniyliqigha chongqur ishen’gen uyghurlar kolléktip gunah tuyghusidin yiraq boldi, chünki hemme ish tarixning tosiwalghusiz we insanning iradisidin halqighan yüzlinishi süpitide chüshendürüldi.
Nurghun uyghurlar tarixning tosuwalghusiz yüzlinishi süpitide terghip qilin’ghan we xitaylar qozghighan sotsiyalistik inqilabqa qatnashqanliqidin pexir we shadlinish hés qildi. Baylardin, zémindarlardin, chetke baghlan’ghanlardin we kapitalizm yoligha mangghanlardin kolléktip héstériye sheklidiki hésab élish awamning öchmenlikini heqiqiy tajawuzchi bolghan xitaylardin uyghurlarning özige—öz ichige—qaratti. Mesilining eng iztirapliq nuqtisi shu boldiki, bu shexsler shuning bilen bir waqitta uyghurlarning tarixtin béri tartiwatqan azab- oqubetlirining eng asasliq sewebkarliri qilip körsitildi. Eng axirida, xitaylar yene bir qétim urush qilmay turup, urushta teltöküs ghelibe qazandi. Düshmenlik bilen qérindashliq—«biz» bilen «ular»—otturisidiki perq pütünley xireleshti. «düshmenler» «qérindash» boldi; «qérindashlar» «düshmen» qilindi.
Bir millet üchün échinishliq meghlubiyet özini özining heqiqiy düshmini ornida düshmen körüshtur. Téximu échinishliqi, del ashu heqiqiy düshmenning öz-özige düshmen bolup, jan talishiwatqan milletni yene qutquzghuchi süpitide öz-özidin qutuldurushqa ishendürüshtur. Uyghurlar élishqa tégishlik tarixiy sawaq shuki, düshmenlik tuyghusi uyghur mewjutluqidiki intayin muhim amildur. Emma u choqum heqiqiy düshmen’ge—tashqiy düshmen’ge qaritilishi kérek. Undaq bolmaydiken, heqiqiy düshmen eshu milletni öz-özige düshmen qilish yoli bilen, héchqandaq herej tartmastin meghlub qilalaydu. Chünki, öz-özige düshmen bolghan yaki qilin’ghan millet yaki axiri halsirap tashqi düshmen teripidin qilche küch serp qilinmastinla meghlub qilinidu yaki öz-özige nepretlinish sewebidin öz ichidin tügiishidu.
Uyghur baylirining sistémiliq jazalinishi uyghur jem’iyiti üchün apet xaraktérliq aqiwet élip keldi. Uyghur bayliri noqul halda uyghur iqtisadini—meyli bu iqtisad qanchilik iptida’iy shekilde bolsun—tutup turghuchilar bolupla qalmastin, belki uyghur kulturining maddiy asasini tarixtin béri qoghdap kéliwatqanlar idi. Ularning yétekchilikide uyghurlarning iqtisadiy hayati mu’eyyen tertipte élip bériliwatatti. Bolupmu, ular uyghur jama’itining iqtisadiy qurulmisini, bayliq teqsimlinishini, ijtima’iy kulturni bashquruwatqan muhim asas idi. Ularning weyran qilinishi uyghur milliy igilikining tedrijiy halda xitayning iqtisadni merkezlik we pilanliq bashqurush siyasitide weyran bolushini keltürüp chiqardi.
Tarix shuni qayta- qayta ispatlidiki, iqtisadi weyran milletning qeddi pükülidu, béshi égilidu, rohi sunidu. Bir millet siyasiy mustemlikide yoqap ketmeydu, eger uning iqtisadi asasi eslige keltürgüsiz derijide buzghunchiliqqa uchrimisila. Emma, iqtisadi weyran bolghan milletning siyasiy mewjutluqi weyran bolidu, siyasiy mewjutluqi weyran bolghan milletning kultural mewjutluqi weyran bolidu, kultural mawjutluqi weyran bolghan milletning axirida hemme némisi weyran bolidu.
Insanning tüpki intilishi bolghan maddiy me’ishetni qoghlishish istikini qandurush xitayning uyghurlarning siyasiy istikini qaymuqturushida intayin hel qilghuch rol oynidi. Özining «düshmini» bolghan baylarning azraq malliri we yerliridin nésiwilendürülgen ach-yalingach xelq xuddi maddiy mohtajliqtin azad qilin’ghandek tuyghuda boldi. Uyghurlardin shu heqiqet ustiliq bilen yoshuruldiki, uyghur bayliridin bulang-talang qilinip tartiwélin’ghan hésabsiz bayliqning intayin az qismi hayatliqning qattiqchiliqida ingrawatqan bu xelqqe chéchip bérildi; Mutleq köp qismi bolsa, xitayning emdila qurulghan jumhuriyitining qurulushi üchün serp qilindi.
Ademni téximu iztirapqa salidighan yene bir nuqta shu boldiki, «azadliq» tin ibaret bu siyasiy xam xiyal uyghurlarning yétekchiliri dep qaralghan bir ewlad uyghur ziyaliyliri teripidin köptürülüp maxtaldi. Lutpulla mutellipning «junggo» dégen shé’iridin tartip, elqem extemning atalmish wetenperwerlik heqqidiki shé’irlirighiche, hemmiside xitayning uyghurlarni «azad» qilghanliqi küchep medhiyilendi. Buning tipik misali süpitide töwendiki örneklerni körsitish mumkin. Shinjang xelq neshriyati 1954 – yili neshr qilghan ‹‹tang naxshiliri›› namliq kolléktip shé’irlar toplimigha 27 uyghur sha’irining 42 parche shé’iri tallap kirgüzülgen. Toplamdiki shé’irlarda emdila ijadiyetke telpünüwatqan yash sha’irlarning yéngidin qurulghan xitay dölitige we «azadliq» téngigha ademning ishen’güsi kelmigüdek derijidiki magmidek héssiyatliri ipadilen’gen. Bu toplam bizning uyghurlarni tajawuzchiliqqa uchrighan millet dégen qarishimizni keskin ret qilidu. Chünki, uningda «azadliq» fantaziyiside teswirlen’gen shundaq bir jennetsiman dunya barki, uningda ne ézilish, ne azab, ne qorqunch we ne iztirap yoq bir mukemmel dunyaning teswiri bar.
. Bu toplamgha abdusalam toxti, abdushükür muhemmet’imin, rehim qasim, mehmut zeyidi qatarliqlarning ‹‹azad yézamgha››, ‹‹bahar dolquni››, ‹‹tiyanshan naxshisi››, ‹‹toqumichi achamgha››, ‹‹déhqan qizigha››, ‹‹séni söydüm››, ‹‹ishchi dostumgha››, ‹‹yéngi shinjang››, ‹‹hindi qizigha››, ‹‹moskwa qizigha››, ‹‹yürektin xet››, ‹‹yézamda bahar››, ‹‹bizning weten››, ‹‹étizda››, qatarliq shé’irliri kirgüzülgen. Töwendikisi sha’ir rehim qasimning xelq azadliq armiyisige béghishlap yazghan ‹‹shad bextimizge bol aman›› namliq shé’iridin üzündidur:
Chélishing bilen güllendi zaman,
Sen bilen küldi milyonlighan jan,
Nurlargha chömdi bizning bu makan.
Bu shé’irlarda eks ettürülgen «azadliq» qa bolghan cheksiz medhiye awamni shundaq tonush bilen yétekligenki, uyghurlar peqet xitaylar chüshürgen parlaq tang quyashi bilen qarangghuluqtin qutulup yéngi hayatqa érishti. Uyghurlar buninggha ebedil’ebed minnetdar bolushi kérek. Uyghurlarning meyli eyni waqitta we hetta hazirqi waqittimu ilimlikliri dep qaralghan bu uyghur sha’irliri teripidin yézilghan bu shé’irlar qattiq basturush siyasiti aldida noqul haldiki aman qélishni közleshning mehsuli emes. Ular belki kolléktip hayajanlinish, meptunluq, kiriship qélish we choqunushning binormal ipadilinishini körsitidu. Kolléktip rohiy binormalliqning inkasi bolush süpiti bilen, bu shé’irlar xitaylarning uyghurlarning méngisini qanchilik muweppeqiyetlik yosunda yuyghanliqining delilidur. Bu xil ménge yuyushning ademni eng bi’aram qilidighan qismi uning uyghurlarning dozaqsiman mustemlike ré’alliqini sézish qabiliyitidin qanchilik échinishliq halda mehrum qilin’ghanliqila emes, belki nurghunlighan uyghur ziyaliylirining kompartiyiige bolghan oxshash medhiyini oxshash shekilde qayta-qayta tekrarlishidur. Bu tekrarliq bizge kirishme mejburenlik binormalliqini eslitidu (in’glizchisi obsessive compulsive disorder dur).
Ensiresh binormalliqi süpitidiki bu sindromda, gerche özi körüshni xalimisimu, bimar özide özining ixtiyarisiz qayta-qayta körülidighan oylar, obrazlar we qozghilishlarni tejribisidin ötküzidu. Ular yene qaytilinidighan we murasim sheklini alghan heriketler bilen shughullinidu. Bu heriketlerge ziyade köp waqit ketsimu, bimar uni toxtimastin tekrarlaydu (mesilen, qolini da’im meynet dep qarap, toxtimastin yuyushtur.) bu binormalliqning ipadiliride tashqiy dunya ölüm, késellik we meynetchilik élip kélidu dep qaralghachqa, bimar her waqit ipadilep bergüsiz qorqunch ichide yashaydu. U bu murasimsiman heriketlerni bir xil zörüriyet süpitide qayta-qayta qilish arqiliq, qorqunchini yenggilletmekchi bolidu. Emma, qanche qorqqanséri, heriket shunche köp tekrarlinidu; Heriket qanche köp tekrarlan’ghanséri, qorqunch peseymestin küchiyidu. Bu rezil aylanma taki bimar bilen uning ré’alliqi otturisidiki munasiwet bashqilarning arilishishi (mesilen pisxologning) arqiliq normallashquche dawamlishidu.
Yuqiriqi sha’irlardin shuni körimizki, ular gerche shé’irlirida jennetsiman ré’alliqni yazghini bilen emeliyette xitay mustemlike mashinisidin özliri hés qilalmighudek derijide chongqur qorqunchqa chüshken—ular bu qorqunchni shuning üchün hés qilalmighanki, sotsiyalizmda (kolléktip) qorqunchqa emes belki sotsiyalizmning ghelibisini medhiyiler arqiliq tentene qilishqila orun bar idi. Shunga, ular qorqunchini yoshurushi—yeni bésiwélishi–kérek idi; Netijide, bésiwélin’ghan bu qorqunch eksiche cheksiz medhiye sheklini alghanidi. Bu arqiliq, bir qisim uyghur sha’irliri bir tereptin shé’irliridiki medhiye arqiliq özlirining xitay hökümranlirigha qelbini tapshurushni istise, yene bir tereptin, qorqunchni peseytmekchi bolghanidi.
Ularning sowét ittipaqidin köchürüp élip kelgen «sotsiyalistik ré’alizmliq» edebiyati emeliyette ré’alliqni kommunizmning nishani üchün burmilashning wasitisi idi. Ularning mana mushu edebiyat arqiliq élip barghan siyasiy yalghanchiliqliri toptoghra bir ewlad uyghurlarning rohiy jehettin aldinishini keltürüp chiqardi. Buningda uyghurlar tartqan eng zor ziyan shu boldiki, xitaylar teshwiqatta yene bir qétim héchqandaq küchimeyla uyghurlarning qoli arqiliq uyghurlarning méngisini yuydi. Mesilining qorqunchluq teripi shuki, bu sha’irlarning nurghunliri özlirining xitayning menpe’eti üchün uyghurlarning méngisini yuyushqa qatnashqanliqidin ibaret insan qélipidin chiqqan jinayetni ötküzüwatqanliqini bilmidi, chünki ularning méngisimu alliburun yuyulghanidi. Shunga, adaqqi nuqtidin élip éytqanda, ménge yuyghuchilarning méngisi alliburun yuyulghan bolidu.
Sözimizning axirida shuni éytmaqchimizki, xitay ikkinchi qedemde uyghurlarning yene bir chong hem téximu xeterlik bolghan «düshmini» ni tartip chiqip, ularni «azad» qildi: sherqiy türkistan jumhuriyitining qurghuchiliri we uning milletchiliktin ibaret mepkure üstige qurulghan döletchilik idiyisini emeliyleshtürgen we béyitqan uyghur siyasiyonliridur. Uyghurlarning bu siyasiyonliri, rehberliri we ziyaliyliri 1950-yilidin bashlapla yerlik milletchilik qalpiqi bilen qarilinip, xelq düshmini qilindi. Netijide, heqiqiy milliy qehrimanliq heqqidiki ölchem astin-üstün qilindi. Emdi bu heqte téximu ilgiriligen halda toxtilimiz.
(dawami bar)

[i] shu nerse diqqetni chékerlikki, uyghurlar «azadliq» atalghusi arqiliq özlirining waqtini ipadiligen bilen, ular «shinjang waqti» (ürümchi waqti) ni qollinishta bashqiche yol tutqan. Yeni ular «shinjang waqti» ni ishlitip], «béyjing waqti» ni ishlitishni ret qilip kelgen. Gerche beziler üchün bu qarimaqqa addiy ishlardek körün’gini bilen, xitay üchün bu nahayiti muhimdur, chünki waqitni qandaq ölchesh noqul tebi’et hadisining ölchinishila emes belki nahayiti sezgür siyasiy pozitsiyiningmu ölchinishidur.
[ii] ré’alliq tuyghusi qanche saxtilashqanséri, siyasiy yalghanchiliqlar shunche asan kishilerning ishinishige érishidu. Yalghanchiliqlar we saxtiliqlar edigenséri, kishiler öz ré’alliqini musteqil sézish, uninggha idrakiy inkas qayturush we eqliy shekilde oylinishtin özi sezmigen halda waz kéchidu—chünki u waqitta ular bilen ularning ré’alliqi barghanséri yatlishidu. Ré’alliqqa qarita emeliy we eqliy inkas qayturush netijisiz bolghanda, kishiler xam xiyal arqiliq ré’alliqni qaytidin özi xalaydighan shekilde qurashturup chiqishqa mayil bolidu. Emma ré’alliq buninggha boy sunmighanséri, xam xiyal téximu köpiyidu we téximu gheyriy eqliy tüs alidu. Emeliyette, xam xiyalning köpiyishi we uning gheyriy eqliy tüs élishi herqandaq bir teshwiqat stratégiyichisi üchün nahayiti muhim pursettur. Chünki, mana mushundaq shara’itta yéngi yalghanchiliqlarni bazargha sélip, kishilerni ishendürüsh téximu asan’gha chüshidu—mana teshwiqattiki rezil aylanmidur.

*****
2. Qehrimanliq we satqunluq

Manga bir qehrimanni körsetkin, men sanga bir tragédiye yézip bérimen.
–f. Skot ftsjérald
Qehrimanliq insaniyet bilen bille apiride bolghan idiye we herikettur. U, keng menidin élip éytqanda, insanlarning özining mewjutluqi we qimmet qarashlirini qoghdaydighan heriketlerning bir örneklik ölchem sheklide namayan bolushini körsitidu. U insanlarning mewjutluqi, bext-sa’aditi we tinch-asayishliqigha zich baghlan’ghan. Insanlar özining mewjutluqini qoghdighuchilarni «qehriman» dep ataydu, uninggha hörmet bildüridu, uni ulughlaydu we hetta uninggha choqunidu. Seweb shuki, qehrimanliq arqiliq mewjutluq qoghdilidu, exlaqiy qimmet qarashliri qayta mu’eyyenleshtürilidu, yéngi heriket mizani meydan’gha kélidu we ular asanliqche yoqalmaydighan meniwi miras süpitide ewladtin awladqiche dawamlishidu.
Özini qoghdash insandiki eng tüpki bi’ologiyilik qozghilishtur. Bu insanlar topidimu hem shundaq. Özini qoghdashni meqset qilidighan insanlar topi özini qurban qilalash rohigha ige qehrimanliqqa mohtaj. Shunisi qarimu qarshiliqki, shexsiyetchilik xaraktéridiki özini qoghdash istiki shexsiyetchiliktin halqighan qehrimanliqni telep qilidu.
Qehrimanliqta insan hayatida qedirlik bolghan barliq nersilerdin waz kéchishke we ularni yoqitishqa bolghan teyyarliq bar: mehrumlinish, éghir emgek, xeter, haqaretlinish, azab-oqubet, késellik we hetta ölüm. Eger qorqunch ademge ölümni eskertip tursa, qehrimanliq ölüm yoqitalmaydighan menzilni eskertip turidu. Eger hayat insan’gha uning mes’ul bolushi kérek bolghan adimiylik burchini eskertip tursa, qehrimanliq köp hallarda uningdin halqighan we uniwérsal bolghan ijtima’iy mejburiyetni eskertip turidu. Téximu muhimi, u hayatning ölüm, tehlike, düshmenlik, rezillik we azab-oqubet aldida weyran qilghili bolmaydighan ghururini namayan qilidu.
Qehrimanliq, yene bir nuqtidin élip éytqanda, qorqunch bilen eng yoshurun shekilde alaqilishish jeryanidur. Qehrimanliq bilen qorqunch bir-birige baghlan’ghan. Qorqunch bolmaydiken, qehrimanliq bolmaydu. Qehrimanliq bolmaydiken, adem menggü qorqunch ichide yaki arqigha chékinidu yaki asta-asta halak bolidu. Qorqunch hemmide ortaq we hayat qélishtiki tüpki pisxik haletlerning biri bolsa, qehrimanliq xeter aldida peqet bir qanche ademla namayan qilalaydighan pewqul’adde heriket, özini béghishlash we bedel töleshtur.
Qehrimanliq qorqunch pütünley yoqalghan waqitta barliqqa kélidighan pewqul’adde pezilet yaki heriketni emes, belki qorqunchtin halqighan yéngi bir menzilge yétishke özini béghishlash we uning üchün bedel tölesh herikitini körsitidu. Eger qorqunch ademning hayat qélish we özini qoghdash istikining bi’ologiyilik méxanizmi bolsa, qehrimanliq bir mustehkem iradining, tewekkülchi rohning we yiraqni körer parasetning yardimi arqiliq mushu bi’ologiyilik méxanizmni ijtima’iylashturush jeryanidur. Qehrimanliqta shexsning noqul haldiki bi’ologiyilik mewjutluq éhtiyajila emes, belki uning ijtima’iy qimmetni qoghdash we yéngilashtek ijtima’iy éhtiyajimu bar.
Bu muhakime bizni qehrimanliqning exlaqiy menisige élip baridu. Herqandaq shekildiki qehrimanliqning exlaqiy menisi bar. Eger insanlar özining mewjutluqining, jama’itining, qa’ide-tüzümlirining qoghdilishini közleydiken, buni qoghdash herikiti muqerrer halda yaxshliq dep qarilidu. Shu seweb, ushbu qimmetlerni qoghdashni közligen qehrimanliq tebi’iy halda yaxshiliq süpitide qarilidu. Qehrimanliq körsetken shexsler, mahiyitidin élip éytqanda, yaxshiliqqa sahib chiqquchilar dep qarilidu. Qehrimanlargha hörmet bildürüsh, ulughlash we hetta choqunush qehrimanlarning ashu kolléktipning qimmet qarishi sistémisida muhim we hetta muqeddes dep qaralghan birer simwolni, idiyini we shexslerni qoghdishidin kélip chiqidu.
Qehrimanliq, étikiliq nuqtidin élip éytqanda, yaxshiliqning insan herikiti arqiliq qayta turghuzulushi we ashkarilinishidur. U noqul halda birawning jismaniy qabiliyet we qudret jehettin bashqilardin üstün turushini emes, belki téximu muhimi exlaqiy qimmetni yaritish we qayta mu’eyyenleshtürüsh üchün bedel töleshte bashqilardin üstün turushini körsitidu. U insaniyetning yaxshiliq heqqidiki arzulirining ré’allishishida muhim rol oynaydu. Netijide, qehrimanlargha yaxshiliqqa hamiy chiqquchilar süpitide nurghun kütüshler we qimmetler yüklinidu—ular ulughlinidu, ular mebudlargha aylinidu we ularning qehrimanliqi idé’allashturulidu. Yeni ijtima’iy adaletni qoghdighuchi süpitide, qehriman’gha nurghun idé’al süpetler qétilidu we ulardin nurghun ümidler kütülidu. Eger qehriman dep qaralghuchi ushbu kütüshlerni ret qilsa yaki uning höddisidin chiqalmisa, u sheksizki satqun dep qarilidu. Eksiche, mu’eyyen kolléktipning mewjutluqi, amanliqi we güllinishige tosqunluq qilghuchilar we ularni weyran qilishqa urun’ghuchilar reziller süpitide chüshinilidu. Démekki, qehrimanliq bir xil ijtima’iy mes’uliyet sheklidur. U ijtima’iy adaletni yaqlash we ornitishta kem bolsa bolmaydighan mes’uliyetning ipadilinishidur.
Yuqiriqi analizgha köre, herqandaq bir jem’iyetning eqliy tertipi yaxshiliq bilen yamanliqtin ibaret dé’aléktikiliq munasiwet terkiblirige ige. Yaxshiliq uqumi arqiliq mezkur jem’iyet en’eniwi qimmet asaslirini qoghdashni we yéngi idiyilerni ilgiri sürüshni közlise, rezillik uqumi arqiliq ijtima’iy tertipke, iqtisadiy tertipke we kultural we diniy hayatning terkiblirige buzghunchiliq élip kélidighan idiye we shexslerni chekleydu hemde ulargha qarshi turidu.
Qehrimanliqning qarimu qarshi menidiki sözi «qurqunch» yaki «qorqunchaqliq» bolmastin belki satqunluqtur. Elwette, adette kishiler «qehrimanliq» bilen «qorqunchaqliq» ni bir- birige qarimu qarshi menidiki söz we heriketler süpitide chüshinidu. Mesilen, kishiler yüreklik, dadil, qurqumsiz, xeterge tewekkül qilalaydighan we hetta ölümge yüzlineleydighan kishilerni qehriman dep qarisa, yüreksiz, délighul, ushshaq hésabatchi we xeterdin qachidighan kishilerni qorqunchaq dep tillaydu. Pisxologiye nuqtisidin élip éytqanda, qehrimanliq bilen qorqunch bir biri bilen chongqur munasiwet qurghan. Xuddi héchqandaq bir qehrimanliq qorqunchtin mutleq ayrilmighinidek, héchqandaq bir qorqunchmu qehrimanliqsiz bolmaydu.
Qehrimanliq bilen bolghan munasiwet nuqtisidin alghanda, satqunluq qorqunchtin perqlinidu. Satqunluq aldin’ala ornitilghan ishenjtin, kélishimdin yaki ishinishtin waz kéchish yaki yüz örüshni yaki uninggha xilapliq qilishni körsitidu. Ijtima’iy kélishimning qa’idisige köre, satqunluq mu’eyyen ijtima’iy top—meyli u bir dölet, jem’iyet, guruppa we yaki bir a’ile bolsun—ning muqeddes dep qaralghan qimmetlirige—meyli angliq yaki angsiz bolsun—sahib chiqmasliqni yaki uningdin yüz örüshni we yaki uninggha buzghunchiliq qilishni körsitidu. Yeni, satqunluq shu ijtima’iy top teripidin muqeddesleshtürülgen yaxshiliq katégoriyisige qarshi chiqishni bildüridu. Shunga, satqunluq jama’et azaliri teripidin intayin yaman körilidighan bir qilmishtur, chünki u ijtima’iyet teripidin muqeddesleshtürülgen qimmetni weyran qilishqa qatnishish, dep qarilidu.
Ijtima’iy éwolotsiye nezeriyisi nuqtisidin qarighanda,satqunluq hayatliqning mundaq bir mahiyetlik prinsipigha xilapliq qilidu: özining mewjutluqini her waqit we herqandaq bedeller bilen saqlap qélish. Shundaq déyish mumkinki, satqunluq özige düshmenlik qilishning bir xil sheklidur. Shu seweb, özining mewjutluqi, tereqqiyati we asayishliqi üchün mes’ul bolidighan herqandaq bir jem’iyet satqunluqqa intayin sezgür we jiddiy qaraydu. Uni jem’iyetning eqliy we exlaqiy tertipige xilap qilmish—yaki rezil heriket—süpitide qattiq jazalaydu. Bu jazalash, shuning bilen bir waqitta, ashu jem’iyetning özini qoghdishining ichki zörüriyitidin kelgen bolidu.
Qehrimanliq bilen siyasiy otturisida intayin nazuk baghlinish bar. Her ikkisi mundaq bir mahiyetlik aldinqi shert üstige qurulidu: dost bilen düshmenning ayrilishi we ular otturisidiki toqunush. Pütkül siyasiy oy, heriket, qarar, nishan we wasite mana mushu qarimu qarshiliqning mewjut bolushi bilen heriketlinidu. Siyasiy toqunushta qehrimanliq bilen satqunluq bir- birige zich baghlan’ghan amillardur. Xuddi shuningdek, qehrimanliqmu mana mushu toqunush ichide öz mewjutluqini namayan qilidu—uningda dostluq bilen düshmenlik bir-birige baghlan’ghan amillardur .
Qehrimanliq bilen bolghan munasiwiti nuqtisidin alghanda, uyghur siyasiy tarixini mundaq üch dewrge bölüsh mumkin: qehrimanliq dewri, xaqanliq dewri we mustemlike dewri. Derheqiqetki, qehrimanliqtin ibaret shanliq bir sehipidin bashlan’ghan bu milletning tarixining axirida uning qarshisida turidighan mustemlikide toxtishi ademning diqqitini tartidu. Eger biz uyghurlarning pütkül siyasiy tarixigha nezer salsaq, u tereqqiyat tarixi emes, belki chékinish tarixidek körünidu—xuddi uyghurlar qehrimanliq dewridin qanche yiraqlashqanséri, erksizlikke we qehrimansizliqqa shunche ichkirilep yüzlen’gendek. Undaq iken, qéchip qutulghusiz so’allar shuki, bu dewrlerde uyghurlarning qehrimanliq qarashlirida qandaq özgirishler boldi? Kolléktip angsizliq süpitidiki qehriman obrazi bu dewrlerde qandaq mezmun’gha ige boldi?
Töwende bu üch dewrning pisxik alahidilikliri toghrisida qisqiche toxtilip öteyli.
Qehrimanliq dewri uyghurlarning apiride bolushi bilen bashlinip taki ularning aghzaki edebiyat dewri axirliship yéziq dewrige kirgüche bolghan jeryanni körsitidu. Bu dewr uyghur rohiyitining eng yarqin, eng aktip we eng yüksek qismigha wekillik qilidu. Qehrimanliq dewrini uyghurlarning baliliq dewrige oxshatsaq, uningda hayatqa bolghan cheksiz söyünüsh, küchlük tesewwur terkiblirige toyun’ghan qiziqish we xam xiyalgha mol qizghinliq bar. Shuningdek, uningda weyran qilghuch küchlerge bolghan küchlük sézimchanliq we inkas bar. Bu dewr, shuning bilen bir waqitta, uyghur kolléktip éngidiki hayatliq istikining intayin ochuq, tiren we keskin shekilde ipadilen’gen dewridur.
Qehrimanliq dewride kishiler öz qehrimanlirini ilahlashturush arqiliq özlirining tebi’ettin halqighan küchlerge bolghan tiwinishi we choqunushini ipadileydu. Yaki eksiche éytqanda, qehrimanlarni ilahlashturush arqiliq kishiler bu küchler bilen paniyliqta uchrishish we shu arqiliq qoghdinishqa érishish xahishini ipadileydu. Yene bir nuqtidin alghanda, kishiler qehrimanlar arqiliq özini bilish we kimlikini angqirish meqsitige yétidu.
Qehrimanliq meyli qaysi usulda ipadilenmisun, u mundaq bir tiren pisxik tesirning bashqurushi astida bolidu: ademning bu dunyadiki eng iptida’iy qorqunchini yéngish we rohiy asayishliqqa érishish. Qehrimanliq hem tashqi dunyadin kélidighan hem kolléktip angsizliqtiki weyran qilghuch küchlerdin kélidighan qorqunchni yéngishtin ibaret özini qoghdash méxanizmidur. Bu qorqunchning bir qowmning siyasiy hayatida töwendikidek shekilliri bolidu: insanning tashqiy küchler teripidin meghlub qilinishi we hetta yer yüzidin yoq qiliwétilishige bolghan tiren endishe, öz qowmining yétekchisidin—yeni, rehbiridin—ayrilip qélish élip kélidighan azab we nishansizliq tuyghusi, tebi’iy apetlerdin qalidighan asaret xaraktérliq kolléktip xatire, ijtima’iy qalaymiqanchiliqtin kélip chiqidighan kolléktip iztirap, yoqluq élip kélidighan qaymuqush we yoqitip qoyush élip kélidighan tit-titliq, qatarliqlardur. Qehrimanliq yochun, tehlikilik we hetta shepqetsiz dunyadiki adem bilen uning tiren qorqunch ornashqan qelbini kélishtürüshtiki yoldur. U insanning mewjutluqi élip kélidighan qorqunchni yéngi yükseklikke ige qilipla qalmastin, belki yene insanni özi bilen kélishtüridighan pisxik jeryandur.
Qehrimanliq arqiliq meyli bir shexs yaki bir qowm bolsun, özining yoshurun éngidiki passip, weyran qilghuch we zorawan qozghilishlarni yéngi yönilishte yéteklep ulargha ijabiy, özini qoghdash xaraktérliq we tinchliqqa tolghan mene ata qilidu. Téximu muhimi, qehrimanliq rohning barliq selbiy pisxik terkiblerni angsiz saplashturush jaryanidur—uningda roh parlashqa érishidu, tinchlinidu, umidke tolidu. Qehriman’gha choqunush awam üchün qelbidiki téxi ré’allashmighan passip we zorawanliqqa tolghan qozghilishlarni xam xiyal sheklide ishqa ashurushtiki wasite hésablinidu.
Mesilen, adem öltürüsh hemme dinda we hemme kulturda dégüdek qattiq cheklinidu. Exlaqiy jehette, adem öltürüsh kechürgüsiz rezil qilmishtur. Wehalenki, kishiler adettiki ademning qatilliq qilishini hergiz kechürelmeydu-yu, özliri qehriman dep qarighan birining adem öltürüshini—öltürgendimu nechche onlighan, yüzligen we hette minglighan ademlerni düshmen namida öltürüshini—qobul qilalaydu. Qobul qilalaydula emes, belki uni tillarda dastan qilip, muqeddesleshtüreleydu. Téximu muhimi, mana mushu zorawanliqning özi del ashu qehrimanni kökke kötürüshning we hetta uninggha choqunushning asasigha aylinidu. Buning sewebi néme? Buning sewebliri elwette nurghun; Emma, muhim seweblirining biri shuki, qehriman namayan qilghan zorawanliq arqiliq kishiler özliridiki angsiz zorawan qozghilishlirining ghidiqlishini basidu—ularni (xuddi özliri arqiliq) ré’allashturghandek xam xiyalda bolidu. Shuning bir waqitta, bu arqiliq yoshurun éngidiki zorawan qozghilishlargha yéngi mene béridu—özini öltürmekchi bolghan düshminini qehriman arqiliq öltürüsh arqiliq, özinning hayatliq prinsipini qayta mu’eyenleshtüridu. Qehrimanliq, yighip éytqanda, insaniyet topining weyran qilghuch qozghilishlar bilen bolghan munasiwitining xam xiyal sheklide bir terep qilinish jeryanidur.
Keng menidin élip éytqanda, qedimqi uyghur qehrimanliq qisseliri, iposliri we epsaniliri köpinche hallarda yarilish, hayat saqlinip qélish we güllinishtin ibaret tüpki mewjutluq mesililirige baghlan’ghan. Bu eserlerde qehrimanlar köpinche hallarda öz qowmining hayat-mamatliqi üchün ajayip zor töhpe qoshidu. Bu eserlerde uyghur qehrimanliri ilahiy yaki yérim ilahiy küchke ige we yaki ilah teripidin yardem qilin’ghan shekilde qiyas qilin’ghan. Qehrimanlargha choqunush kolléktipning qimmet éngidiki yüksek idiyilerning mu’eyyenleshtürülüshining bir yaki bir nechche shexs teripidin orundilishini körsitidu.
«oghuzxan» iposidin köridighinimiz yérim epsaniwi tüstiki bir qehriman xaqanning qedimqi uyghur qebililirini birlikke keltürüsh tarixining ixcham emma untulghusiz tarixidur. Qarimaqqa, ushbu iposta tekitliniwatqini yoqilish girdawigha bérip qalghan bir qowmning qandaq qilip, pewqul’adde we hetta ilahiy iradige ige bir rehber teripidin bir tugh astigha jem qilin’ghanliqi sözliniwatqandek qilidu. Emeliyette mezkur iposta bir qowmning hayatliq iradisi ilahiy süpet oghuzxanning iradisi arqiliq eqliylishidu we qanuniylishidu—yeni uyghurlarning mewjut bolushi ilahning iradisidin ikenliki ilgiri sürülidu. U shexstin halqighan bir iradining muqeddeslik teripidin desteklen’gen shexsning iradisi teripidin mu’eyyenleshtürülüshi bolup hésablinidu.
Téximu téren menidin alghan, mezkür épos ata (rehber) bilen bala (xelq) otturisdiki intayin murekkep esli tipliq (motiڧ) endizisini isharileydu. Bu esli tipta ata ijtima’iy tertipni ornitishtiki eng halqiliq nopuzdur. Bu esli tip bizge uyghurlarning yoshurun éngidiki rehberning qandaq bolushi kérekliki heqqidiki muhim uchur bilen teminleydu: uyghurlarning iptida’iy tesewwur dunyasida, rehber choqum böridek qeyser, bürküttek yiraqni körer we tülkidek tedbirlik bolushi kérek. Mana bu uyghurlarning yoshurun éngidiki qehrimanliq sézimining yoshurun kodidur—u tarixtin béri mana mushu kodta mewjut bolup turidu. Intayin az sandiki kishilerla bu kod arqiliq, qehrimanliqning sirliq qesirige kireleydu.
Qehrimanliq dewride, biz oghuzxandin bashqa yene alp ertunga, tumars we shiraq qatarliq qehrimanlarnimu körimiz. Bu qehrimanlarning ortaq alahidiliki shuki, ular öz qowmini yawning tajawuzidin saqlash üchün tillarda dastan bolghudek baturluq körsitidu. Ular uyghurlarning qedimqi kolléktip yoshurun éngida qoghdighuchi süpitide tesewwur qilinidu. Bu qoghdash eng teg qatlamdin alghanda, insanning tashqiy dunyaning yoshurun we ashkara tehlikisi élip kelgen qorqunchtin qoghdinishqa bolghan éhtiyajidin kelgen.
Uyghurlarning qoshaqlirida ish-izliri nahayiti qisqila xatirilen’gen alp ertunga diqqetni chékerliktur. Oghuzxan’gha oxshash, u uyghurlarning qehrimanliq dewridin xaqanliq dewrige burulushqa wekillik qilidu. Ushbu yüzlinishning tüpki alahidiliki shuki, uningda qehrimanliq noqul halda qoghdighuchi süpitidila emes, belki yene yétekligüchi süpitidimu tesewwur qilinidu. Démek, qowmning kolléktip yoshurun éngida, qehrimandin elning menpe’etini qoghdashla emes, belki uning béshi we yétekchisi bolushmu kütülidu.
Xaqanliq dewri qehrimanliq dewrining sadda romantikiliqqa tolghan we aliyjanabliqni muhim ijtima’iy qimmet süpitide qaraydighan en’enisige sézilerlik özgertish kirgüzidu. Uningda qehrimanliq qowmning tashqiy dunya we tashqiy düshmen’ge qarshi turushtiki idé’al asas bolushtin asta-asta jama’et tüzümining tiklinishi, eqliy tertiplerning ornitilishi we sheherlishish kulturining berpa bolushidiki ré’al asas bolushqa ötidu. Eger qehrimanliq dewri uyghurlarning özini saqlap qélishidin ibaret tüpki mewjutluq mesilisige atalghan dewr bolsa, xaqanliq dewri ularning özini güllendürüshke atighan dewridur; Eger aldinqisi qehrimanliq arqiliq yükselgen özige ishinish dewri bolsa, kéyinkisi qehrimanliq arqiliq élip bérilghan öz (dost) bilen özge (düshmen) otturisidiki munasiwetni tengshesh dewridur; Eger aldinqisi jismaniy küchning muqeddesleshtürülüshidin barliqqa kelgen we beden éstétikisi üstige qutulghan sap hoquqchiliq dewri bolsa, kéyinkisi eqliy iqtidar we étikiliq oylinishni asas qilghan murekkep merkezleshme hoquq qurulmisining ornitilish dewridur.
Bu dewr özini qehrimanliq dewrining dawami süpitide menggü tashlarda xatirilen’gen xaqan obrazlirida köridu. Buningda, xaqanlar, xuddi oghuzxandek, batur, tedbirlik, mes’uliyetchan we xelqperwerdur. Bu dewrlerde biz yene korshad, pantékin, sultan sutuq bughraxan we tunyuquq jemetidin chiqqan qehrimanlarni körimiz. Xaqanliq dewridiki qehrimanlarning asasliq alahidiliki shuki, ularning mes’uliyiti barghanséri ijtima’iylashqan, tesirining ilahiy menbedin kélishi barghanséri suslighan bolidu. Shuningdek, ular merkezlishishke yüzlen’gen siyasiy hoquq qurulmisining berpa bolushining bir terkiwi qismigha aylinidu. Bu dewrde, qehrimanlar ilahiy qudretke emes belki özidiki insaniy qudretke köprek tayinip, xelqning ijtima’iy parawanliqini güllendürüsh üchün küch chiqiridu.
Mustemlike dewride (18-esirning axiriliridin tartip hazirghiche) biz sadir palwan, nuzugum, yette qizlirim, siyit nochi, tömür xelipe, mehmut muhiti we ghéni batur qatarliq qehrimanlarni körimiz. Ularning ortaq alahidikiliki shuki, ular heq-naheq mesililiride otturigha merdane chiqip, adaletning el ichide ornitilishida muhim rol oynighanlardur. Bu qehrimanlarning ilgiriki qehrimanlardin roshen perqi shuki, ularda héchqandaq bir ilahiy destek yoq. Qehrimanliq we xaqanliq dewri bilen sélishturghanda, bu dewrdiki qehrimanlarning qowmning hayat-mamatliq we güllinish ishlirida oynighan roli barghanséri ajizlighan. Ularning diqqiti köprek bir toplam yaki bir guruppining tereqqiyati we mewjutluqidiki ijtima’iy adalet mesililirige köprek tikilgen bolup, bir milletning hörlüki, siyasiy erkinliki, qanuniy we ijtima’iy hoquqliri qatarliq mesililerge bolghan chétishliqi unche küchlük bolmighan. Bu dewrdiki qehrimanlar, keng da’iridin alghanda, heqqaniyetchi süpitidiki qehrimanlar boldi. Shundaqla ular heqqaniyetchi-qehrimanliq rolini aldi.
Xuddi her bir ademning qelbide öz qehrimani bolghinidek, her bir xelqningmu xatiriside öz qehrimani bolidu. Xuddi her bir shexsning kimni qehriman dep qarishining ölchimi bolghinidek, bir xelqningmu kimni öz qehrimani dep qarap, tarixigha yézishining ölchimi bolidu. Xuddi her bir dewr özining qehrimanlirini yaratqinidek, qehrimanlarmu öz dewrini yaritidu.
Bu yerde shu nuqta alahide tekitlinishi kérekki, melum dewrning qandaq shexsni ulugh we qehriman dep qarishi intayin murekkep amillargha baghliq bolidu. Shuningdek, shexsning qehrimanliq heqqidiki ölchimimu shexssiz, tarixtin halqighan we mu’eyyen kultural ishinishlerdin üstün turidighan kolléktip angsizliq teripidin belgilinidu we uzaq waqitliq özgirish jeryanini bashtin kechüridu. Shuninggha köre, uyghurlarning qehrimanliq heqqidiki tuyghusi, chüshinishi we kulturi qedimqi dewrlerdin buyan kéliwatqan qehrimanliqning kolléktip angsizliqtiki tindurmisi arqiliq belgilinidu. Yuqirida, bu uzaq tarixiy jeryanni qisqiche körüp öttuq. Buningdin shuni körduqki, uyghurlarni qehrimanliq chüshenjisi mundaq üch katégoriye we üch xil rolning tesiri astida bop kelgen: qutquzghuchi-qehriman (qehrimanliq dewri), yétekligüchi-qehriman (xaqanliq dewri) we heqqaniyetchi-qehriman (mustemlike dewri).
Qutquzghuchi-qehriman kolléktipning yoshurun éngidiki yoqilishqa—yaki yoqluqqa—bolghan ontologiyilik (mewjutluq nuqtisidiki) qorqunch we wehimige bolghan inkasining mehsulidur. Qehriman obrazi—bolupmu ilahiy rohtin desteklen’gen romantik qehriman obrazi—arqiliq uyghurlar öz qorqunchini yükseldürüp, aliyjanab, mörüwetlik we izgü bir qimmetni turghuzghan. Shundaqla uni öz qowmining mewjutluqining yashash qiblinemisi qilghan.
Yétekligüchi-qehriman bolsa kolléktip iradining topliship yashash we güllinishte merkezleshtürülgen siyasiy qurulmigha bolghan éhtiyajigha qayturulghan inkastur. Shuning bilen bir waqitta, u uyghurlarning kolléktip yoshurun éngida tesewwurlinidighan weyran qilghuch amillardin—mesilen, bölünüsh, tajawuzliqqa uchrap munqerz bolush, ijtima’iy qalaymiqanchiliq élip kélidighan weyranchiliqtin—pewqul’adde qudretke we mes’uliyetchanliq rohigha ige bir rehberning yéteklishi arqiliq saqlinishqa we ijtima’iy tertipning ornitilishigha bolghan éhtiyajidin kélip chiqqan. Shu seweb, bu dewrdiki qehrimanning esli tipi «ata» obrazigha teqqaslan’ghan bolup, rehberler «elning béshi»–«elning atisi»–süpitide tesewwur qilin’ghan.
Heqqaniyetchi-qehriman bolsa kolléktip angsizliqtiki mundaq bir qorqunchqa qayturulghan inkastur: mustemlike sewebidin öz mewjutluqi we yashash muhitigha bolghan tewelik tuyghusidin yatlishish we igidarliq hoquqidin mehrum qélish. Bu dewrning diqqetni tartarliq yéri shuki, u mustemlike ré’alliqining xirislirigha qayturulghan kichik da’irilik inkasni körsitidu. U yene intayin murekkep muhitta qehrimansizliq we satqunluq terkibliri bilen ariliship yashashtek haletke qayturulidighan jiddiy qarshiliqnimu öz ichige alidu.
Yighip éytqanda, uyghurlarning qehrimanliq pisxikisining, keng menidin élip éytqanda, yuqiriqi üch xil katégoriyisi bar. Ular bizni uyghurlarning kolléktip yoshurun éngidiki qehrimanliqning esli tipliq endizisi bilen teminleydu. Emdi, bu endizilerning 1949-yilidin tartip hazizghiche bolghan özgirish jeryani we ularning tesirini qisqiche analiz qilip chiqayli.
1949-yili xitay sherqiy türkistanni bésiwalghandin buyan, uyghurlarning qehrimanliq chüshenjiside zor özgirishler yüz berdi. Xitay uyghurlarning kolléktip éngida némining qehrimanliq we némining satqunluq bolidighanliqigha qarita intayin segeklik bilen teshwiqat élip bardi. Bu teshwiqatlarning netijiside uyghurlarning yoshurun éngidiki qehrimanliq bilen satqunluq otturisida choqum ayrilishi kérek bolghan pasil xireleshti. Shundaqla, qehrimanliq arqiliq mu’eyyenleshtürülidighan ijtima’iy yaxshiliq bilen satqunluq arqiliq inkar qilinidighan rezillik otturisidiki pasilmu xireleshti. Bu hadise shundaq bir derijige bardiki, bir qisim uyghurlar satqunluqni sezmestin qilidighan we uni qehrimanliq dep chüshinidighan we hetta qehrimanlarni satqun dep qaraydighan halet shekillendi. Eksiche, satqunlar héchqandaq exlaqiy eyibleshke uchrimay, jem’iyet teripidin yeklenmey yashawerdi.
Töwende bu jeryanning qandaq tereqqiy qilghanliqigha qarap chiqayli. Xitayning uyghurlargha élip barghan ménge yuyush xaraktérliq teshwiqatidiki prinsipchanliqi eng küchlük bolghan bir terkib uning toxtimastin «shinjang» ning ezeldin jonggoning ayrilmas bir qismi bolup kelgenlikini qayta-qayta tekitleshtur. Yaqqal qarimaqqa, bu xitayning «shinjang» ni özining qoynidin bölüp chiqishqa urunidighan herqandaq shekildiki «wetenni parchilash qilmishi» gha hergiz yol qoymaydighan siyasiy meydanini tekitleshni körsitidu. Wehalenki, mesilige téximu ichkirilep qarighinimizda, xitayning ushbu jümle arqiliq otturigha chiqarghan siyasiy muddi’asini we neyrengwazliqini körüwalalaymiz. Bu neyrengwazliqning töwendikidek bir nechche xil menisi bar: biri, «shinjang» héchqachan junggoning ayrilmas bir qismi bolup baqmighanliqi üchün, uni tekrarlash arqiliq xuddi shundaqtek tesiratni shekillendürüsh—eger bir qismi bolghan bolsidi, uni xitayning bu qeder küchep teshwiq qilishigha hajet bolmaytti. Yeni bu yalghanni bilip turup qayta-qayta tekrarlash arqiliq rastqa chiqirish hiylisidur. Yene biri, téximu muhimi, xitay bu yalghanchiliq arqiliq yene shundaq bir tesiratnimu barliqqa keltürmekchiki, bu yerde xitay dep atilidighan, qedimdin mewjut we birliki héchqachan buzulmay kelgen bir dölet bar; Uning birlikini buzush tarixtin béri mumkin bolmighinidek, hazirmu mumkin emes. Siyasiy yalghanchiliq arqiliq qurashturup chiqilghan bu tesewwuriy dölet tarixtin halqighan bolup, ezeliylik xaraktérige ige. Shuning bilen bir waqitta, mezkur jümle jonggodin ibaret bu döletning ezeldin xitay millitining bolup kelgenlikini yoshurun otturigha chiqirip, xitaylarning yéqinqi ikki ming yilliq tarixida atalmish «az sanliqlar» dep qarilidighan milletler—mesilen tangghutlar, jurjitlar, mongghullar, uyghurlar we manjular—teripidin parakende qilinip kelgenliki we ularning bashqurushi astida bolghanliqidek tarixqa köz yumushtek ustiliq bar. Démek, bu tesewwuriy dölet hemmini öz ichige alidighan, hemmdin burun mewjut bolghan we hemmini bashqurushtek qanuniyliqqa ige.
Yene bir nuqtidin élip éytqanda, xitay bu teshwiqati arqiliq uyghurlargha burmilan’ghan shekildiki wetenperwerlik terbiyisi élip baridu. Herqandaq bir mustemlikichi milletning her waqit aldi bilen yoqitishni közleydighini mustemlike qilin’ghuchining qelbidiki weten söygüsidur. Mustemlikichilerge shu nerse ayanki, qachaniki weten söygüsi ajizlaydiken, weten tuyghusi menisizlishidiken, weten uqumi xirelishidiken, weten séghinchi öchüshke bashlaydiken, u weten asta-asta untulidu. U weten’ge shu wetenning esli igisi bolghanlar ige chiqmaydu. Mustemlikichi qilghuchi özi bésiwalghan wetenning bésiwélin’ghuchigha nisbeten yéngi bir weten ikenlikini yaki qoral yaki teshwiqat arqiliq bildürelmeydiken, hergiz eminlikke érishelmeydu.
Shu menidin, xitayning teshwiqati arqiliq yetmekchi bolghan nishani tajawuzchiliq arqiliq yutuwélin’ghan tupraqni uyghurlargha xuddi özining wetinidek hés qildurushtur—hetta bu mejburlash xaraktérliq bolsimu. Buning shundaq bir pisxik tesiri barki, u uyghularning éngida alliburun ishlitish cheklen’gen weten nami «sherqiy türkistan» ning ornigha «junggo» dégen yéngi weten namini dessitidu. Emma sherqiy türkistan héchqachan bu jümlide éytilghinidek «ezeldin junggoning ayrilmas» bir qismi emes. Eger shundaq bolsidi, bu zéminni xitay «shinjang» («yéngi chégra», «yéngi zémin») dep atimaytti yaki uni bashqiche atighan bolatti. Eger «shinjang» «yéngi chégra» dégen menini béridiken, bu hergizmu ezeldin «junggo» dep atilip kelgen mundaq döletning bir qismi bolmaydu. Logikiliq nuqtidin élip éytqanda, eger «junggo» «ezeldin» mewjut dölet bolsa, shinjang uning ayrilmas bir qismi bolmaydu, chünki «shinjang» dégen nam peqet 1884-yilidila qollinishqa bashlighan. Eger «shinjang» peqet 1884-yilila tonulushqa bashlighan tupraq bolsa, u halda bu yerde uni «ezeldin» öz ichige élip kelgen junggodek bir dölet mewjut bolmighan bolidu. Xulase shuki, bu yerde «ezeldin mewjut» «junggo» bolmighinidek, uninggha ezeldin tewe bolghan «shinjang» mu bolmighan.
Bizni bu yerde qiziqturiwatqini bu zitliq emes. Belki xitayning qandaq qilip, bu qeder ochuq-ashkara zitliqni héch teptartmastin bazargha sélip uyghurlarni uninggha ishendüreligenlikidur. Bu yerdiki zitliq xuddi xitaylarning qedimqi meseli bolghan «neyze bilen qalghan» ning ziddiyitige ((自相矛盾 gha oxshaydu. Her ikkiside özi dewatqan gepning bir-birige rep kelmey, zit chiqiwatqanliqini bilmeywatqanliqtek özini aldash xahishi bar. Wehalenki, «neyze bilen qalghan» meselide éytiliwatqini özini aldashning ülgisidek körünsimu, emma xitayning bu siyasiy prinsipi undaq emes. Chünki, xitay shuni obdan biliduki, «shinjang» ezeldin junggoning bir qismi emes. Peqet mustemlike ré’alliqini uyghurlargha téngish we ularning weten tuyghusini burmilash üchün bu aldamchiliq oyniliwatidu. Mesilining mahiyiti shuki, xitayning bu zitliqi özini aldash sheklini emes, belki bashqilarni aldash sheklini éliwatidu—u uyghularni aldash üchün ishlitiliwatidu. Put tirep turalmaydighan bundaq bir qipqizil sepsetini put tirep turghuzushning birdinbir aldinqi sherti shuki, uyghurlar yaki bu sepsetining tégini bilmeydu yaki uni qattiq eqliy soraqlashtin ötküzmeydu we yaki uni aghduruwételmeydu. Shunga, zitliqqa tolghan bu sepsete arqiliq uyghularni aldashqa bolidu.
Yene bir nuqtidin élip éytqanda, siyasiy teshwiqatta zit jümliler heddidin ziyade tekrarlansa we yaki qarimaqqa küchlüktek körünidighan deliller arqiliq otturigha chiqirilsa, kishiler ularni köp hallarda unche köp oylap kétishni xalimaydu. Chünki, ular biri zitliq arqiliq meydan’gha kélidighan chigish we bash-axiri qarimaqqa chiqmaydighan oylinish ichige kirip qélishni xalimaydu. Yene biri, qayta-qayta tekrarlan’ghan sepsete bezi hallarda kishilerge heqiqettek bilinidu, chünki sepsete satquchilar özi sétiwatqan nersining zitliqqa tolghanliqini shunga uninggha bashqilarni ishendürüshning qiyinliqini bilgechke, uni téximu köp aldamchiliqlar bilen yasap-tarap otturigha chiqirishqa mejbur bolidu. Bu mejburluq ularni téximu köp yalghan sözlitidu. Ular taki kishilerni teltöküs aldighuchilik toxtimastin yalghan sözleydu.
Gépimizge qaytip kelsek, mezkur teshwiqatning uyghurlarni ishendürüsh küchige hergiz sel qarashqa bolmaydu. U uyghurlarning méngisige shundaq bir «heqiqet» ni quyiduki, bu prinsiptin sheklinishke bolmighinidek, uninggha qarshi chiqishqimu bolmaydu. Uni muhakime qilishqimu bolmaydu—muhakime qilish uningdin gumanlinishning bir xil shekli. Uni peqet sözsiz qobul qilish kérek.
Shuning bilen bir waqitta, eger «shinjang» xitayning menggü ayrilmas bir qismi bolidiken, u halda uning tarixiy shexsliri qaytidin bahalinishi kérek. Kimiki xitaydin ibaret «weten» ning «muqeddes birliki» ni buzush üchün heriket qilidiken, u döletning asiysi bolidu; Kimiki uning üchün xizmet qilidiken, u sheksizki qehriman’gha aylinidu. Démek ushbu jümle uyghurlarni qehrimanni némige asaslinip turup bahalash heqqide hem qisqa hem intayin éniq ölchem bilen teminleydu. Bu ölchem uyghurlarni mundaq bir qarashqa yétekleydu: uyghurlarning hörlüki üchün küresh qilip kéliwatqanlar xitay dölitining birlikini buzghuchilar bolush süpiti bilen «satqun» dep qarilishi kérek; Eksiche, xitay dölitining birliki üchün töhpe qoshup, uyghurlarning erkinliki we musteqilliqigha qarshi turghuchilar qehriman dep qarilishi kérek.[i]
Bu xil qarash uyghurlargha shundaq bir pisxik qaymuqush élip kéliduki, ular özining azadliqi üchün özini béghishlighan qehrimanlirini «satqun», emma özining mehkumluqi üchün küch chiqarghanlarni «qehriman» déyishke mejburlandi. Némining qehrimanliq we némining satqunluq bolushi kérekliki heqqidiki tarixiy ölchem pütünley astin-üstün boldi. Uyghur jem’iyitide ijtima’iy yaxshiliq chüshenjisi arqiliq tebirlinip kelgen qehrimanliq heriketlirini bir en’eniwi ölchemde ölchesh qalaymiqanchiliqqa patti. Satqunluqqa bolghan tebi’iy sézimchanliq jiddiy töwenlidi.
Özining heqiqiy qehrimanliridin pexr hés qilishi hergiz righbetlendürülmeydighan uyghurlar xitaylarning léy ڧéng, xuang jigung we dong sunrüy qatarliq «qehriman» lirini bilip-bilmey xuddi özining qehrimanidek körüshtin özini qachuralmidi. Bezi uyghurlar héch oylinip olturmastin, dong sunrüyning «tillarda dastan» bolghudek «qehrimanliqliri» din söyünüsh hés qildi. Uyghur qehrimanliri barghanséri bir terepte qélip, uyghurlarning tesiratlirida xitayning edebiy eserler, kinolar we bashqa teshwiqat wasitiliri arqiliq yasap chiqqan «qehrimanliri» söyümlük körünidighan boldi. Ular xitayning qehrimanliridin söyünidighan we satqunlirigha xuddi xitaylargha öxshashla nepretlinidighan boldi.
Mustemlike qilin’ghuchi milletning yoqitidighini noqul halda zéminla emes, belki téximu iztirapliqi bu zéminni qoghdaydighan qehrimanliridur. Shundaq bolghanda, bundaq milletning kelgüsi pütünley xire bolidu. Eger bu milletning düshmenlirining özini halak qilishta qehriman dep atalghan shexsliri ular teripidinmu qehriman dep qaralsa, undaqta dost bilen düshmen otturisidiki perq yoqalghan bolidu. Uning üchün emdi qurbanliq bérip qehrimanliq qilishning héchqandaq hajiti qalmaydu.
Uyghurlarning béshidin ötküzgen bu tejribilerni téximu éniqraq chüshinish üchün, diqqitimizni töwendiki misalgha béreyli. Misalimiz 20-esir uyghur siyasiy tarixidiki eng murekkep shexslerning biri bolghan seypidin ezizi heqqide bolidu. Buninggha yene exmetjan qasimi, isa yüsüp alptékin we borhan shehidilerni tizish mumkin. Emma héchqaysiining sirliqliqi seypidin eziziningkige yetmeydu, chünki u ikkinchi jumhuriyetning xitay ishghaliyitige ötüshi we xitay teripidin téximu ilgiriligen halda mustemlike qilinishida hel qilghuch rol oynighan shexstur. Uningdin sirt, u bir pishqan siyasiyon, qelimi küchlük yazghuchi we herbiyliktin xewiri bar qomandandur. Shundaqla u maw zédong we ju énleylerning yüksek ishenjige érishken uyghurdur.
Aldi bilen shuni choqum éytish kérekki, seypidinning tarixiy töhpisige baha bérish unche asan emes. Mesilining qiyin nuqtisi shuki, nurghun uyghurlar uni 20-esirdiki intayin murekkep siyasiy muhitta öz eqil-parasitige tayinip we intayin cheklik siyasiy imkaniyettin chiqip turup uyghurlargha nurghun ishlarni qilip bergen qehriman dep qarisa, yene beziler uni uyghurlarni xitaygha satqan satqun dep qaraydu. Yene beziler uni xitayning qolida uyghurlarni bashqurush üchün ishlitilgen qorchaq dep qarisa, yene beziler uni tarixning xata waqtida xata mensepte olturup kechürgüsiz xataliq ötküzgen biteley rehber dep qaraydu. Undaqta, seypidin zadi kim?–u qehrimanmu yaki satqunmu?
Seypidinning hayati murekkep hayattur—uning hayati yétilgen bir uyghur siyasiyon aldi bilen qehriman yaki satqun atilishtin ilgiri béshidin kechürüp béqishi muqerrer bir hayattur. Yeni, uning hayati uning pisxikisi teripidin qanchilik bashqurulghan bolsa, tashqiy tesir teripidinmu shunchilik bashqurulghan hayattur. U özi muwapiq dep qarighan hayatni yashashni qanchilik arzu qilghinidek, bashqilar uningda yashatquzghan hayatnimu shunchilik yashighan shexstur. Mundaq déyishimizdiki seweb shuki, u aldi bilen mustemlikidin qutulush üchün küresh qilghan we axirida mustemlikige élin’ghan bir milletning rehbiridur. U bu milletning erkinliki üchün küresh qilghan, shundaqla bu erkinlikning xitay mustemlikichiliri teripidin weyran qilishigha qatnashqan we axirida ularning menpe’eti üchün ishligen. Bu yerde biraw shuni sorimay turalmayduki, undaqta, u esli néme üchün küresh qilghan? Uyghurlarning mustemlikidin qutulushi üchünmu yaki uning yéngiwashtin mustemlikige chüshüshi üchünmu?
Yuqirida körüp ötkinimizdek, uyghurlarning kolléktip yoshurun éngida qehriman mundaq üch xil alahiliklerni özide hazirlishi kérek. Bu noqul halda bir shexsning mushularni özide mujessemliyelishinila emes, belki xelqning mushu amillarni özide hazirliyalighanlarnila qehriman dep qaraydighanliqinimu körsitidu. Undaqta seypidinde bu süpetler barmu?
Seypidin, derheqiqet, uyghurlarning ikkinchi jumhuriyitide exmetjan qasimi we abdukérim abbasowdin kéyinki eng muhim rehbiridur. Bu nuqta, exmetjan qasimi bilen abdukérim abbasowning ölümidin kéyin téximu éniqlishidu—u sheksizki uyghurlarning ikkinchi jumhuriyitide muhim hoquq tutqan eng nopuzluq, tejribilik we xelqning ishenjige érishken rehbiridur. Shuningdek, u gomindang ishghaliyitige qarshi küresh qilghan inqilabchidur. Bu jehettin élip éytqanda, seypidinning uyghurlarning kolléktip angsizliqidiki qehrimanliq ölchimige chüshüsh éhtimalliqi bashqa herqandaq shexsningkidin yuqiri orunda turidu.
Wehalenki, biz seypidining rohiy dunyasigha özining bayanliri arqiliq téximu ichkirilep kirginimizde, uning intayin murekkep xaraktérge ige shexs ikenlikini bayqaymiz. Töwende biz ushbu qarishimizni uning merkiziy milletler neshriyati teripidin 1990-yili neshr qilin’ghan «ömür dastani» namliq eslimisining «tengritaghdiki güldürmama» dep mawzu qoyulghan 2-qismidiki bezi neqiller bilen izahlaymiz.
Aldi bilen, seypidinning özining eslimisi (bi’ograڧiyisi) , xuddi nurghun eslimilerge oxshash, mundaq bir qéchip qutulghusiz toqunushqa tolghan: özini yéziwatqan seypidin (hazirdiki seypidin) bilen özi teripidin yéziliwatqan seypidin (tarixtiki seypidin). Gerche bu ikkisi oxshash oqum bolsimu, emma bi’ograڧiye yéziqchiliqida ular otturisidiki perq we hetta toqunush téximu roshenlishidu. Seypidinning bi’ograڧiyisige qarisaq, aldinqisining kéyinkisige bolghan chongqur hésdashliqini bayqaymiz. U tarixtiki seypidindin héchqanche chong xataliq bayqimaydu; Eksiche, uning hemme qararlirini dégüdek aqlash terepdari bolidu. Uningda uyghurlarning 1949-yilining aldi-arqisidiki siyasiy tallashlargha qarita héchqandaq izahlash yoq—u peqet uyghurlarning xitay rehberlikide bolushini bashtin-axir tarixtiki eng aqilane tallash dep qaraydu. Shu seweb, uning bi’ograڧiyiside sherqiy türkistanning döletchilik ré’alliqi we idé’ali heqqide héchqandaq bayanlar yoq. Uningda qan bilen pütken bir jumhuriyetning qandaq qilip xitayning mustemlikisige aylan’ghanliqigha qarita héchqandaq sezgü shunga bu heqte héchqandaq bayan yoq. Uningda sowét ittipaqining sherqiy türkistanning siyasiy kelgüsining belgilinishige qarita oynighan intayin murekkep roli heqqide héchqandaq bayan yoq. Démek, uning bu eslimisini gherbning bi’ograڧiye en’enisidiki muhim amil bolghan rohning özini ashkarilash jeryani dep qarighandin köre, bir kommunistning siyasiy qarashlirining yene bir qétim tarixiy tertipte sistémiliq bayan qilinishi we özi bir ömür étiqad qilghan kommunistik partiyige tapshurulushi dégen tüzük.
Emdi mezkur bi’ograڧiyidiki bezi muhim amillarni körüp chiqayli. Seypidin 1944-yili ghuljida qurulghan «azadliq teshkilati» heqqide mundaq melumat béridu:
Ilidiki azadliq teshkilatining asasi abdukérim abbasow 1943-yili ghuljida qurghan «markisizm-léninizmni öginish guruppisi» we 1943-yili 9-ayda qurghan «sawaqdashlar uyushmisi» idi[…] bu teshkilatning merkiziy rehberlik komitétigha abdukérim abbasow, qasimjan qembiri, élixantöre, mehemmetjan mexsum, ghulam qadir, rehimjan sabir haji, abduru’up mexsum, jani yoldashow, nuridin beg, salman beg, ömerjan qatarliq kishiler yétekchilik qilghanidi. Bularning ichide abdukérim abbasow bilen qasimjan qembiri kommunistik anggha ige ilghar yashlarning, élixantöre we mehemmetjan mexsumlar yuqiri tebiqe diniy zatlarning, undin bashqilar chong sodiger, pomishshik we charwidarlarning wekili idi. «azadliq teshkilati» rehberlik yadrosi ene ashundaq murekkep bolushigha qarimay, ular gomindang eksiyetchi hakimiyitini yoqitidighan ortaq nishan astida birleshkenidi. (26-27,-betler)
Seypidin téximu ilgirilep, élixantöre bashliq «muti’essip» diniy küchlerning hemme ishqa chat kériwélishidin qutulush üchün, qandaq qilip 1945-yili sowét ittipaqi sotsiyalistik partiyisi bilen jonggo kommunistik partiyisining programma we nizamnamisige asaslan’ghan «xelq inqilawi partiyisi» ni abdukérim abbasow (re’is),seypidin ezizi, es’et is’haqow, seydulla seypullayow, muhemmet’imin iminow, enwer xanbaba, abdulla zakirow qatarliq yette kishilik hey’et bilen qurup chiqqanliqini sözleydu. Mana mushu partiyining tirishchanliqi netijiside, ular xitay kommunistik partiyisi bilen mexpiy munasiwet ornitidu. Gerche xitay kommunist partiyisi eyni waqitta ulargha unche chong siyasiy wede bérelmisimu, emma bu partiyining rehberliki uningdin bashtin-axir intayin zor ümid kütidu we hetta shinjangdiki milliy mesilini xitay kommunistlirining hel qilip béridighanliqigha qattiq ishinidu. Bu heqte seypidin mundaq yazidu: «xelq inqilawi partiyisi milliy mesilide öz pozitsiyisini desleptila ochuq élan qilmidi. U programmisida shinjangning milliy mesilisi shinjangdiki her millet xelqining telipi boyiche hel qilinidu, dep omumiy, müjmelrek bir prinsipni otturigha qoydi. U 1947-yilidin kéyinla shinjang jonggo gongchendangi rehberlik qilghan yéngi jonggoning bir qismi bolidu, shinjangdiki milliy mesile pütün jonggo inqilawining terkiwi qismi süpitide hel qilinidu, dégen prinsipni otturigha qoydi hem shu meqset üchün tirishchanliq bilen küresh qildi.» (119-,120-betler).
1946 -yili gomindangning milliy qurultiyi nenjingda échilghanda, mezkur partiyining tapshuruqi boyiche shinjangdin mezkur yighinda bétimdin kéyinki üch wilayet wekilliri süpitide barghan 8 kishilik wekilning biri bolghan abdukérim shinjangdiki yer asti kommunist partiyisining ezasi li teyyüyning yardimide dong biwu bilen körüshidu. Körüshüsh jeryanida abdukérim intayin estayidilliq bilen junggo kommunistik partiyisining xelq inqilawi partiyisige rehberlik qilishini ötünidu (203-bet), xizmetlirige yolyoruq alidu we yen’en bilen qerellik alaqiliship turush üchün bir radist soraydu.
Seypidin «üch wilayet inqilawi» ning tarixiy utuqlirini yekünligende mundaq deydu:
1946-yili 6-ayda élixantöre bashchiliqidiki yuqiri tebiqe kishiliri öch wilayet inqilawi hökümitining rehberlik ornidin chüshüp, exmetjan qasimining üch wilayet inqilawidiki rehberlik orni tiklendi. Shuning bilen üch wilayet inqilawining gomindang eksiyetchi hökümranliqigha qarshi turush, jahan’girlikke qarshi turush, siyasiy démokratiyini, milliy barawerlikni qolgha keltürüshtin ibaret nishani toghra yol bilen téximu téz emelge ashurulushqa bashlidi. Üch wilayet inqilawi junggo térritoriyisi bolghan shinjangdiki her millet xelq ammisining gomindang eksiyetchilirining mustebit hökümranliqigha qarshi élip bériliwatqan inqilawi urushi ikenliki, u wetenning birlikini parchilash emes, wetenning birlikini mustehkemlesh üchün boluwatqan küresh ikenliki ochuq ipadilendi. (349-bet. Tekitlime qoshuldi).
Axirida uning exmetjan qasimi qatarliq ikkinchi jumhuriyet wekillirining 1949-yili 24-awghust junggo xelq siyasiy meslihet kéngishige qatnishish üchün béyjinggha uchush sepiride qaza bolghanliqini sherqiy türkistan xelqige uqturush mesilisidiki pozitsiyisini körüp baqayli.
Mezkur qazani ghuljidiki sowét wekilliri seypidin’ge 3- séntebir küni uqturghan bolsimu, bu uchur mutleq köp qisim sherqiy türkistan wekilliri, siyasiyonliri we emeldarliridin mexpiy tutulidu. Seypidin bu heqtiki xewerni héchkimge démestin, özi bilen yene ikki «üch wilayet» wekilini élip béyjinggha poyizda baridu we sherqiy türkistanning junggoning bir mustemlike ölkisi bolushtek xizmetni tamamlashqa qatnishidu. Béyjingdiki waqtida u maw zédong we ju énleyler bilen körüshidu hemde «shinjang» ning kelgüsini junggo kommunistik partiyisining rehberlikige ötküzüp bérish ishini söhbetlishidu. Bu jeryanda u «shinjang» xelqining siyasiy arzu-armanlirini siyasiy meslihet kéngishi yighinida xitaylargha mundaq bildüridu:
Biz toluq azad bolmighan shinjangning azad bolghan rayonidin kelgen wekiller bolghanliqimiz üchün bolsa kérek, méning sözüm qizghin qarshi élindi[…] men aldi bilen yighinning échilghanliqini tebrikligendin kéyin, shinjang xelqining azadliqqa teshna ikenlikini sözlep, shinjang xelqige wakaliten junggo kommunistik partiyisining rehberlikini qet’iy qobul qilidighanliqimizni, xelq azadliq armiyisining shinjanggha bérishini qizghin qarshi alidighanliqimizni sözlidim. Bu waqitta pütün zalda qizghin alqish yangridi. (489-,490-betler. Tekitlime qoshuldi).
Xitay azadliq armiyisining shinjanggha tajawuz qilip kirishini ochuq-ashkara chaqiriq qilghan seypidin ayropilan weqesini sherqiy türkistan xelqige kéchiktürüp uqturush heqqide ju énleyge mundaq meslihet béridu:
Mejlisning ikkinchi küni chong mejlis échilish aldida yoldash ju énley manga mejliste exmet ependimlerning qurban bolghanliqini élan qilip, shinjanggha bir teziye télégrammisi yollash pikrini éytti, men yoldash ju énleyge hazirche bu ishni qilmay tursaq, ularning wapatini biz barghuche mexpiy tutup tursaq dédim we sewebini éyttim. Ju’énley qoshuldi. (490-bet)
Diqqetni chékerlik nuqta shuki, seypidin öz bi’ograڧiyiside mezkur uchurni mexpiy tutushning sewebini ju énleyge éytqanliqini qeyt qilidu-yu, emma uni kitabxanlardin sir tutidu. Meyli seypidin buni kitabxanlargha bi’ograڧiyiside désun-démisun, uning bu yerdiki meqsiti bu tragédiyilik xewer tüpeyli sherqiy türkistan xelqining bolupmu sherqiy türkistan milliy armiyisining qozghilip kétishi we uning hetta özi «shinjang» gha bérishqa teklip qilghan xitay azadliq armiyisi bilen toqunushup qélishning aldini élish idi. Uning axirqi meqsiti elwette sherqiy türkistanni üzül-késil halda xitayning bir mustemlikisige aylandurush yolidiki herqandaq tosalghuni süpürüp tashlash idi. Netijide, bu xewer ju énley teripidin sherqiy türkistan hökümitige télégramma arqiliq 1949-yili 28-noyabir küni uqturilidu—bu tragédiye yüz bérip, saq ikki aydin kéyin xelq andin bu xewerdin waqip bolidu. Emma, bu waqitta xitay armiyisi allburun sherqiy türkistan’gha tajawuz qilip, herbiy kontrolluqni ornitip bolghanidi.
Seypidinning tarixiy roligha baha bérishning qiyin nuqtisi shuki, u aldi bilen bir qehrimanda bolushqa tégishlik roh bilen, eyni waqittiki gomidang hökümitining zulumigha qarshi urushqa kökrikini kérip kireligen we uninggha rehberlik qilalighan bir siyasiyondur. Uning küresh qilghini deslipide öz xelqini zulumdin qutuldurush bolghan. Uni bu jehettin xelqni qutuldurush we adaletlik jem’iyet berpa qilishqa tirishish üchün qehrimanliq körsetti déyishke bolidu. Wehalenki, uning siyasiy jehette étiqad qilghini xuddi minglighan, onminglighan bashqa uyghurlargha oxshash kommunizm idé’ologiyisidur. Uning sherqiy türkistan ikkinchi jumhuriyitining rehberlik qatlimida éghir idé’ologiyilik bölünüsh keltürüp chiqarghan «xelq inqilawi partiyisi» diki roli nahayiti chong. U bu idé’ologiye üchün özini bir ömür béghishlidi. Wehalenki, mesilining sezgür nuqtisi shuki, u kommunizmla uyghurlarni qutquzidighan birdinbir meslek dep qarighan-yu, emma u uyghurlarni kimning qandaq «azad» qilidighanliqi bilen hésabliship ketmigen. Hésablashqan teqdirdimu, uning halaketlik aqiwitini özi nepretlen’gen we öz eslimiside kemsitip, «diniy rohani» dep atighan élixantörichilik aldin körelmigen. U idé’ologiye ortaqliqi sewebidin xitay kommunistliri bilen zich birlisheligen-yu, emma milliy azadliq mesiliside öz qérindashliri bilen birlishelmigen. Uning tarixtiki eng chong xataliqlirining biri tarixiy düshmini bilen siyasiy ghayide birlishishni milliy menpe’ette öz qérindashliri bilen birlishishtin üstün körgenlikidur.
S.w. Wéjwud xanim shexsning tarixtiki roli heqqide töwendikidek yazidu: «men üchün, kishilerning shexs süpitidiki qilmishi ularning guruppa yaki siniplar süpitidiki qilmishigha qarighanda téximu qiziqarliqtur. Tarix bu birtereplimilik arqiliq yézilidu… Bu kitab …bu kishilerning qandaq hés qilghanliqini we ularning tarixta némishqa ashundaq heriket qilghanliqining sewebini chüshinishke urunushtur.»[ii] wéjwudning yuqiriqi qarishida 20-esirning bashliridiki gherb tarixchiliq ilmide bir mehel alqishlan’ghan «tarix büyük shexslerning terjimihalidur» dégen qarashqa qarita hésdashliq bar. Buningda shundaq idiye otturigha qoyuliduki, tarixni algha siljitidighan küch xelq, alaman yaki puqralar emes, belki gigantlardur. Uningda xelqning iradisi emes, belki gigantning iradisi muhim türtkidur. Gigantning tesewwuri, idiyisi we yiraqni körerliki tarixiy özgirishning achquchidur. Adettiki xelq bolsa bu gigantning iradisining emelge éshishi üchün xizmet qilidu, xalas.
Emma, herqandaq bir gigant mu’eyyen bir ijtima’iy, siyasiy, iqtisadiy we kultural muhittin ayrilip yashimaydu. U öz dewrining mehsulidur. U öz dewrini qandaq özgertse, uning dewrimu uni shundaq özgertidu. Bu heqte xégél mundaq deydu: «dewrning büyük adimi özining dewrining iradisini sözge aylanduridighan, uning iradisining néme ikenlikini éytidighan we uni emelge ashuridighan shexstur. Uning qilidighini öz dewrining yüriki we mahiyitidur; U öz dewrini ré’allashturidu.»[iii]
Seypidinning misaligha kelsek, eger u 20 -esir uyghur siyasiy tarixidiki büyük shexs dep qaralghinida, u aldi bilen özining iradisi arqiliq emelge ashqan bir yürüsh nutuqlarning, heriketlerning we hadisilerning yighindisidur. Shuning bilen birge, u özi yashawatqan dewrning teqezzasi, rohi we meniwiyitining inkasidur. Seypidinning hayatidin köridighinimiz siyasiy meslek bolmish kommunizm üchün milletning siyasiy kélechikini tégishiwetken nurghun uyghur siyasiyonlirining hayatining ixcham körünishidur. Bolupmu, milliy musteqilliq üchün qurulghan bir jumhuriyetning siyasiy ghayisige asiyliq qilishtur, hetta uning we ularning meqsiti gerche öz xelqini azadliqqa érishtürüsh bolsimu. Shu nerse qattiq tekitlinishi kérekki, u gomindang eksiyetchilirige bir tajawuzchi milliy top süpitide emes, belki kommunizm bilen qarshilishiwatqan yat bir meslekning sahibliri süpitidila qarshi turidu. Uning üchün, «shinjang» ni igiliwalghuchi meyli qizil xitay yaki qara xtay bolsun hemmisi oxshash—peqet u kommunizmgha ishensila, «shinjang» ni idare qilsa bolidu.
Bu yerde yene bashqa nuqtinezerlernimu nezerdin saqit qilmasliq kérek. Buning tipik misali shuki, uyghurlarning teqdiri alliburun yalta yighinida békitilip bolun’ghan. Uningdin kéyin uyghurdin chiqqan herqandaq bir tarixiy shexsning bu siyasiy teqdirni ögertish qolidin kelmeydu. Bu nuqti’iynezerning otturigha qoyidighini tarix ilmidiki meshhur erkin irade bilen aldin’ala belgileshchilik (détérminizm) otturisidiki toqunushtur—aldinqi qarash insan herikitige türtke bolidighan sewebni inkar qilsa, kéyinkisi bolsa insan herikitining choqum bir yaki bir nechche sewebi bolidu; Oxshash seweb bar bolghan ehwal astida, oxshash netijide barliqqa kélidu (eger aldinqi seweb(ler) de birer özgirish yüz bermisila), dep qaraydu.
Eger biz yalta kélishimi sherqiy türkistanning teqdirini alliburun belgiligen dep qarisaq, hélighu bir seypidinken, ming seypidinmu héch ish qilalmaydu. Chünki uyghurlarning xitaygha mustemlike qilinishi alliburun belgilinip bolun’ghachqa, herqandaq heriketning meghlubiyet bilen axirlishidighanliqi alliburun belgilen’gen. Wehalenki, gerche seypidin hemme adem ortaq halda boy sun’ghan ashu siyasiy shara’itta heriket qilghan bolsimu, hetta uning hemme qararliri—xuddi bashqa herqandaq uyghurningkige oxshash—aldin belgilen’gen ashu shara’it teripidin cheklime astigha élin’ghan bolsimu, u yenila mundaq bir nuqtida özini uningdin yiraq tutalaytti: uning erkin iradisi. Yeni eyni waqitta we eyni bir kontékistte seypidindin ibaret bu rehberning erkin iradisi hélihem mewjut idi—exmetjanlarning ölümidin kéyinki uyghurlardin chiqqan birdinbir rehber süpitidiki seypidinning erkin iradisi téxi mustemlike qilinmighanidi. Bu erkin irade uninggha nurghun mumkinchiliklerni teminliyeleytti—u xuddi özi bir ömür siyasiy jehette nepretlen’gen isa yüsüp alptékin’ge yaki memtimin bughragha oxshash chet’elge qéchip chiqip kétip, özining xitaygha bolghan qarshiliqini dawamlashturalaytti. Yaki u exmetjan qasimilarning ölüm xewiri seweblik tewrep kétishi mumkin bolghan sherqiy türkistan milliy armiyisi heqqide ju énleyni agahlandurup yürmey, eksiche del shuni tutqa qilip xelqni qozghap we uninggha yétekchilik qilip, xitaylargha qarshi turalaytti. Bu qarshiliq héch bolmisa xitaylarni uyghurlar bilen yene bir qétim bétim tüzgüzüp, uyghurlarning haqaretlik halda mustemlike qilinishini az-tola yenggillitetti. Yaki u béyjinggha bérip xitay armiyisini xuddi appaq xoja ghaldan qoshunini sherqiy türkistan’gha bashlap kelgendek bashlap kelmey, u yerge bérishni ret qilip, ghuljini baza qilip, xitaygha bésim ishlitip, ularni madara qilishqa, söhbet ötküzüshke zorliyalaytti. Yaki u sabit damollamgha oxshash özi qatnashqan we rehberlik qilghan inqilabning menpe’eti üchün ölüm yolini talliyalaytti. Gerche, bu tallashlar uyghurlarning choqum xitayning mustemlikisi bolushtek tarixiy yüzlinish we chong döletler otturisidiki gé’o-siyasiy menpe’et munasiwiti teripidin alliburun belgilen’gen siyasiy orunlashturushni özgertelmisimu.
Ilgirilep éytsaq, gerche uyghurlarning siyasiy shara’iti aldin’ala békitilgen teqdirdimu, seypidinning erkin iradisi arqiliq meydan’gha kélidighan shara’it téxi békitilmigen idi—yaki mundaqche éytqanda, uning yuqiriqi tallashlarning birersinimu qarar qilalmasliqi yalta yighinida békitilmigen idi. U kommunizmgha qanchlik erkin—zorluqsiz—ishen’geniken, xitay bilen shunche erkin—zorluqsiz—xizmet birliki élip baralighaniken, démek bashqa mumkinchiliklernimu shundaq erkin talliyalishi kérek idi.
U 1949-yili 24-séntebirdin kéyinki armiyining birdinbir qomandani bolush süpitide bilen, uyghurlarning siyasiy teqdirini özgertelmisimu, uning yamanlishishining aldini az-tola alatti. Héch bolmisa, u milliy armiyige qomandanliq qilip, xitay bilen éliship, öz wetini sherqiy türkistanni qan kéchip qoghdiyalaytti we xitaylarning uni «tinchliq bilen azad qilishi» gha yol qoymighan bolatti. U zaman, sherqiy türkistanning hazirqi zaman siyasiy tarixi bashqiche yézilghan bolatti: shinjang héchqachan xitay teripidin tinch yol bilen azad qilinmighan bolatti. U zaman, sherqiy türkistan xelqi tarixta xitayning tajawuzchiliqini we hökümranliqini özi xalap qobul qilghan shekilde otturigha chiqmaytti, shundaqla sherqiy türkistan jumhuriyiti inqilawi, xuddi maw zédong dégendek, xitayning démokratik inqilawining bir qismi bolmaytti. Téximu muhimi, u zaman, xitaylar pétinip turup, «shinjang ezeldin xitayning ayrilmas bir qismi» déyelmigen bolatti.
Epsus, minglarche epsus, bularning héchqaysisi tarixta yüz bermidi. Tarix, xuddi marks éytqandek, qiyas emes belki emeliyettur. Seypidinning qilghini uning tarixta qaldurghan izi boldi—uning bi’ograڧiyiside héchqandaq gunah tuyghusisiz yézilghanlirimu hem shundaq boldi.
Bir milletning rehbiri urush waqtida urush qomandani bolup ghelibini qolgha keltürgüchi bolsa, tinchliq dewride shu milletning güllinishining yolbashchisi, ijtima’iy parawanliqini barliqqa keltürgüchi, tinch-asayishliqining qoghdighuchisi, qanun-tertipilirining ijrachisi we exlaqiy qimmetlirining himayichisidur. Eger bular orundalmaydiken, u halda bundaq rehber xelqning ümidini yerde qoyghan bolidu. Shuning üchün öz rehbirige tarixining muhim peytliride erkin qara chiqirish hoquqini bergen xelq oxshash usulda bu qararning mes’uliyitinimu sürüshtüreleydu.
Eyni waqitta, uyghurlarning hayatigha héchkim seypidindek ige bolalmaytti, uni héchkim uningdek kontrol qilalmaytti—eng nopuzluq siyasiyon bolush süpiti bilen, seypidin milyonlighan xelqni otqa tashliyalaytti yaki sugha bashliyalaytti. Emma uning bashlighini emeliyette xitayning mustemlikisi boldi. Eger uningdin bashqa biri u qilghanni qilsa, u tarix teripidin u qeder jiddiy sürüshtürülmeydu. Chünki u shexs uyghurlarning seypidindek tallighan rehbiri emes. Xelqmu hem özining pütkül arzu-ümidlirini u shexstin kütken emes. U shexsmu özini bundaq bir mes’uliyette körgen emes. Shunga, uning satqunluqi unche küchlük tesir qozghiyalmaydu. Shunga, seypidinning nopuzi héchkimde bolmighaniken, uning erkin tallishi arqiliq meydan’gha kelgen mes’uliyetmu héchkimde bolmaydu. Bu nuqtidin, seypidinning qismitining étikiliq menisi uning öz xelqige bolghan mes’uliyettin tarixning eng halqiliq minutlirida waz kechkenlikige mujessemleshken.
Bu tarixiy purset ötüp ketkendin kéyin, seypidin heqqidiki xelq arisida tarqilip yürgen bashqa tarixiy hékayiler uninggha bérilidighan bahalargha anche chong tesir körsitelmeydu. Mesilen, bezi kishiler uni töwendiki hékayiler bilen yad étidu. Hékayining birinchisi shuki, u ju énley «shinjang aptonom rayoni» qurush teklipini muzakire qilghanda, aptonomiyining taghlargha we deryalargha emes, belki shu rayonda yashawatqan xelqqe bérilidighanliqini; Shu seweb, «shinjang» gha aptonomiye hoquqi bérilidiken, u choqum ashu zémindiki köp sanliqni teshkil qilidighan uyghurlargha bérilishi kéreklikide ching turghan. Emma, mustemlike qilin’ghan wetenning halini aptonomiye élish özgertelemdu? Ikkinchi jumhuriyet kommunist xitaylarning aptonomiye saxawiti üchün qan tökkenmidi?
Ikkinchi hékaye: éytishlargha qarighanda, medeniyet inqilawi waqtida seypidin yéza-qishlaqlardiki uyghurlarghiche qoral tarqitip, ularning xitay hakimiyitige qarshi turushigha astirttin küchigen. Emma, u bundaq bir qarshiliqqa, urushqa özidek bir rehberning bashchiliq qilishini estin chiqarmasliqi kérek idighu? Undaq iken, qural tarqitip xelqni qozghashni közligen rehber némishqa uninggha rehberlik qilishtin bash tartidu? Mustemlike astidiki chéchenlerning ruslargha qarshi urushigha ularning rehbiri jewher dudayéڧ yétekchilik qilghandek, uyghurlarning medeniyet inqilabida xitaygha qarshi élip bérilidighan qarshiliqigha seypidin yétekchilik qilishi kérek idighu?!
Üchinchi hékaye: seypidin «sultan sutuq bughraxan» romanini yézip, uyghurlarning tarixiy eserler yéziqchiliqidiki bir boshluqni toshquzdi we özi ötküzgen tarixiy xataliqlargha melum pisxik boshinish izdidi. Shuni étirap qilish kérekki, ushbu romanning uyghur eebiyatidiki ornini kem mölcherleshke bolmaydu. Wehalenki, meyli seypidin bundaq romandin yüzni yaki mingni yazsun, bu uning tarixiy xataliqini kechürüshke héch seweb bolalmaydu. Chünki tarix seypidindin ibaret bir siyasiy rehberni uyghurlargha yétekchilik qilishqa tallidiki, hergizmu uni bir yazghuchi süpitide tallimidi. Uyghurlar seypidindin ibaret bir siyasiyondin ümid küttiki, hergizmu seypidindin ibaret bir bolghusi yazghuchidin ümid kütmidi. Ikkinchisi, xelqning kütkini sultan sutuq bughraxanning tarixining yézilishi emes belki özining tarixning özi ishen’gen rehbiri teripidin xorluqtin we nomustin xaliy halda yézilishidur. Yene shu tarixning halqiliq minutlirida sultan sutuq bughraxanning tarixini yaxshi yazghan seypidin özining tarixini xata yaratti.
Seypidinning qehriman yaki satqun ikenlikidin ibaret bu mesilining shunche uzundin buyan talash-tartish qilinishi mesilining intayin murekkeplikini bildürüpla qalmastin, belki yene uyghurlarning qehrimanliq heqqidiki qarishining qanchilik murekkep bir shara’itqa kirip qalghanliqinimu chüshendüridu. Bu murekkeplikni mundaq chüshinishkimu bolidu: bashqilar teripidin allburun belgilen’gen siyasiy shara’itta shexsning erkinliki néme bolushi kérek? Uning erkin tallishichu? Emdi yalta yighinida uyghur mesilisining alliburun belgilinip bolghanliqigha tedbiq qilip baqayli. Eger sherqiy türkistanning teqdiri alliburun yalta yighinida belgilinip bolun’ghan bolsa, uni özgertish üchün qanche küchigen bilen bikar. Eger bu qarashni téximu ilgiriletsek shundaq yekün’ge érishimizki, eger uni özgertish mumkin bolmighaniken, uni qobul qilmaqtin bashqa ilaj yoq. Shunga, xitayning mustemlikisini qobul qilghinimiz tüzük. Qehrimanliq qarishining yatlishishi bilen uyghurlar arisida shundaq bir ümidsiz qarashni barliqqa keltürdiki, xitaygha qarshi turush «tuxumni tashqa urush» qa barawerdur. Kimiki ajiz tuxumni tashqa urmaqchi bolidiken, u eqlidin azghuchidur. Shunga, «singgen nanni yéyish» aqilaniliqtur.
Bu nuqtidin élip éytqanda, seypidinning we seypidin kebi nechche minglighan uyghur kommunistlirining qarari choqum toghra chüshinilishi we küchürümge érishishi kérek. Eger seypidinni kechürüsh toghra kelse, seypidindek xitay bilen birliship uyghularni basturushqa qatnashqan barliq uyghur kadirlirinimu oxshashla kechürüsh kérek. Eger hemmeylen kechürülse, u halda héchkim tarixta xataliq ötküzmigen bolidu. Ushbu qarash bizni shundaq bir bimene nuqtigha yétekleyduki, uyghurlarning shara’iti pütünley ular özliri kontrol qilalmaydighan tashqi shara’it teripidin belgilen’gen, shunga ular qarar qilishta erkin emes; Ular qarar qilishta erkin bolmighaniken, ular özining qararigha mes’ul bolmasliqi kérek. Eger bu nuqta qobul qilinsa, sheksizki, uyghurlardin héchkimning tarixiy mes’uliyitini sürüshtürgili bolmaydu. We hetta, héchkimni satqun dep eyibleshkimu bolmaydu, chünki ular qara chiqirishta erkin bolmighan.
Uyghurlarning mustemlike shara’iti ularning erkin qarar qilish erkinlikige cheklime qoyghan teqdirdimu, ularning mu’eyyen mesililerde qarar chiqirish (we yaki qarar chiqarmasliq) qabiliyiti bar bolghan bolidu. Eger bir uyghur xitayning qorali aldida yaki qiyin-qistaqliri astida qarar élishqa mejburlansa, u öz qararining mes’uliyitige qalmaydu. Emma u erksiz bolghan teqdirdimu yenila erkin qarar qilish qabiliyitige ige. Shu seweb, erksiz turupmu erkin qarar bérelesh qabiliyitining mewjutluqi satqunlarning herqandaq shara’itta kechürüm qilinmaydighanliqini bildüridu. Bu heqte biz töwende seypidin bilen abliz mexsum otturisida qisqiche sélishturma élip barimiz.
Shu nerse aldin éytilishi kérekki, bir yurttin chiqqan bu ikki tarixiy shexsning yashishi kérek bolghan shara’itida héchqanche chong perq yoq—her ikkisi mahiyette «erksiz», gerche biri hoquqta, yene biri hoquqsiz bolsimu. Emma ularning tallighan hayat yoli bir- biridin tüptin perqlinidu. Biri kommunizm idé’ologiyisini milletning menpe’etidin üstün orun’gha qoydi; Yene biri milletning menpe’etini herqandaq idé’ologiyidin üstün orun’gha qoydi. Netijide, biri xitayning teyyarlap bergen textide 30 yildek dewran sürdi, yene biri bash egmey küresh qilip, hayatining newqiran chaghlirini öz düshmini bolghan xitayning türmiside ötküzdi. Biri özining xojayinliri teripidin eng axiri tashliwétildi; Yene biri öz xelqining qelbining hörmet töridin orun aldi—heqiqiy qehriman ataldi.
Seypidin mesilisining ademning könglini her waqit parakende qilidighan yene bir nuqtisi shuki, xitaygha el bolghini bir shexs süpitidiki seypidinla emes, belki téximu muhimi uyghularning eyni waqitta közge körün’gen bir rehbiridur. Xitayning aldi bilen el qilghini del uyghurlarni yétekleydu dep qaralghan rehbiridur. Achchiq heqiqet shuki, bir rehberning düshmen’ge bash égishi uning pütkül armiyisining yérim meghlub bolghanliqigha barawer bolidu. Bu nuqta bizning maqalimizning birinchi neqilide shunchilik danaliq bilen éytilghan: «düshmenning kallisi bilen uning rehberlirining iradisi ularning qoshunlirining bedinidinmu muhim bolghan qaraqtur» (b.s.grifis). Mustemlikichilerning eng aldi bilen qarigha alidighini mustemlike qilin’ghuchilarning eskiri emes belki ularning rehbirining méngisidur. Shuningdek, xitayning qarigha alghinimu aldi bilen uyghurlarning rehberliridin exmetjan qasimi qatarliqlar we axirida seypidindur. Bu rehberler halak qilin’ghandin kéyin, xitay üchün uning eskerlirining bedinini halak qilmaq unche teske chüshmidi.
Yighip éytqanda, seypidin siyasiy idé’ologiye teripidin alliburun tallan’ghan, shunga erkin iradisini yoqatqan tragédiyilik we ziddiyetke tolghan sexstur—derheqiqet, uning wujudida bir qehrimanliq bar. Emma u xelqning özidin kütken ümidini ret qilghan qehrimandur—yeni, u bir qehriman satqundur. Uning satqini weten emes, tupraq emes yaki xelqning bayliqi emes. Uning satqini heqiqiy azadliqqa teshna xelqining özidin kütken ümididur. Mesilining échinishliq teripi shuki, u özini qehriman dep qarash seweblik özining satqunluqini bilmey ötken bir siyasiy meghlubiyetchidur.
Emdi diqqitimizni xitaylarning qandaq qilip uyghurlarning qehrimanliq qarashlirini özgertishke tirishqanliqini körüp baqayli. 1949-yilidin kéyin xitaylargha nisbeten tinchsiz sherqiy türkistanni üzül-késil tinchlandurushtiki eng chong xiris sherqiy türkistan ikkinchi jumhuriyitide muhim rollarni oynighan uyghur siyasiyonlarni bir terep qilish boldi. Buning muhim nishani shu boldiki, xitayning muweppeqiyetlik ménge yuyushi arqiliq uyghurlar öz qehrimanlirini satqun’gha, satqunlirini bolsa qehriman’gha chiqirishni bashlidi. Xitay hakimiyitining uyghur bayliridin kéyin qol salghini uyghurlarning ikkichi jumhuriyitidin kelgen siyasiyonlardur. 1955-yilidiki «ellik birchiler» herikitidin kéyin, xitay hakimiyiti uyghurlarning siyasiyonlirigha «yerlik milletchilikke zerbe bérish» nami bilen qarshi turushqa bashlidi. Bularning ichide, yeni ikkinchi jumhuriyette xizmet qilghanlarning ichide, téximu köprek aptonomiye yaki musteqilliq telep qilghanlar mana mushu yerlik milletchilikke qarshi turush borinigha uchridi. Xitaylarning telipige kön’genler bolsa, saq qaldi we hetta az-tola emelge érishti.
1957-yili élip bérilghan «yerlik milletchilikke zerbe bérish» herikiti we uninggha uliship kelgen medeniyet inqilawi ikkinchi sherqiy türkistan jumhuriyitidin kéyinki toptoghra bir ewlad ümidlik we qabil uyghur milletchilirini yoqatti. Uyghurlar tarixtin béri özining erkinliki üchün qatmu qat bedel bérip kéliwatidu. Wehalenki, 1949-yilidin kéyin töligen bedili tarixning herqandaq waqtidikige qarighanda éghir boldi. Chünki, bu bedel uyghurlar ölirining özlük-éngigha—özining kim ikenliki, dunyadiki orni we bashqilar bilen bolghan munasiwiti heqqide bir qeder éniq qarashqa—ige bolghan waqtida yüz berdi. Téximu muhimi, uni basturushning kölimi téximu keng, wasitisi téximu rezil we ünümi téximu zor boldi.
Herqandaq bir millet erkinlik üchün qurban béridu, eger u insaniyliqtin waz kechmigen bolsila. Bu qurbanliqni aldi bilen her zaman uning qehrimanliri béridu. Emma, bir milletning—jümlidin uyghurdek bir milletning—erkinlik üchün béridighan qurbanliqi dawamliq türde özlirining közge körün’gen qehrimanliri bolsa, yene kélip bundaq qurbanliq esirler boyi toxtimastin dawamlashsa, buning aqiwiti qiyas qilghusiz derijide qorqunchluq bolidu. 18-esirning axirliridin tartip, uyghur xelqi özining qehrimanlirini qurban qilip keldi—kimiki heqqaniyet üchün kökrek kérip chiqidiken, shu qaraqqa élindi, xorlandi, teqip astigha élindi we axirida öltürüldi we hetta uruq-jemeti boyi qetl qilindi. Bu 1949-yilidin kéyin téximu ewjige chiqti. Bir milletning qurbanliqi nechche ewlad dawamlishiwerse, uning wujudiki qehrimanliqqa a’it barliq aktip amillar yigileydu we hetta yoqaydu—yeni u hayat qélish prinsipigha boy sunidu—madarachiliq, janbaqtiliq we satqunluq jem’iyet ezaliri teripidin yoshurun étirap qilinidighan heriket ölchimige özgiridu.
Insanning pisxikisi shadliqni (rahetni) qoghlishidighan we azabtin (aghriqtin) qachidighan xahishqa ige. Eger qehrimanliq hoquqchiliq we hakimmutleq jem’iyet teripidin teqip astigha élinsa we hetta jazalansa, bundaq tüzüm astida yashawatqanlarning yoshurun éngida qehrimanliq terghib qilinmaydighan heriket qatarigha kirgüzilidu. Eger qehrimanliq azab élip kélidiken, insan pisxkisi elwette uni chekleydu. Kishiler özliri bilip-bilmey qehrimanliqqa qarita selbiy menilerni yükleshke bashlaydu we shu arqiliq öz wizhdanigha (we bashqilargha) yoshurun aqlash élip baridu. Eger mutleq köp qisim kishiler mushu xil xahishta özlirining qorqunchini we buningdin kélip chiqqan qehrimansizliqlirini we hetta satqunluqlirini aqlashqa chüshse, kolléktip janbaqtiliq mizani normallishidu.
Janbaqtiliq normallashqan jem’iyette kishiler bir-birining hayat qélish wasitilirini astirttin qollaydu—shu arqiliq özining hayat qélish istikini qanduridu we uning wasitisini hem özige hem özgige yoshurun chüshendüridu. Uningda yat we hetta qarshi bolghan heriketni birlikte ret qilidu yaki uni yekleydu. Shunga, janbaqtiliq normallashqan jem’iyette qehrimanliq bire- bire yüz béridighan we chüshiniksiz bolghan özini qurban qilish dep qarilidu; Qehrimanlar bolsa ré’alistik bolmighan nishan üchün bihude qurban bergen az sanliq «exmeqler» ge aylinidu. Bundaq qehrimanlarning hayati mundaq qosh paji’ege muptila bolidu: özi qarshi turiwatqan sistéma teripidin shepqetsizlerche jazalinish we özi wekillik qilghan top yaki qowm teripidin nomussizlarche tashliwétilish, xata chüshinilish we hetta «az sanliqlar» süpitide zerbe bérilish. Eger ularning mewjutluqi, her bir herikiti, her bir oyi we her bir sözi hem hakimmutleq sistémigha tehlike shekillendüridiken hem özi wekillik qiliwatqan topning ezalirining wizhdanini ongaysizlanduridiken, bundaq qehrimanlarning düshmini herwaqit ikki bolidu—biri özi qarshi turiwatqan sistéma; Yene biri özi wekillik qiliwatqan top. Shunga ularning töleydighan bedilimu qosh bolidu—hem sistéma teripidin hem öz topi teripidin jazalinish.
Qehrimansizliq normallashqan jem’iyette aldirap bir qehrimanni tapqili bolmighinidek, aldirap bir satqunnimu tapqili bolmaydu. Yeni janbaqtiliq köpchilik jem’iyet ezalirining yashash mizanigha aylan’ghan jem’iyet qehrimanliqni righbetlendürmeydu. Chünki bu ularning tüpki yashash prinsipini ret qilidu, wizhdanini aramsizlashturidu; Ularda satqunluq heqqidiki jiddiylikmu unche chong bolmaydu, chünki satqunluqni körsitip bérish we uni yeklesh üchün üchün némining qehrimanliq ikenlikini aldin körsitish kérek. Kimning qehriman ikenlikini körsitip bérish üchün shu jem’iyetning qehrimanliq heqqidiki ölchimi bolushi kérek. Ölchem xireleshken dewrde—bolupmu mustemlike dewride—buni ishqa ashurush besi müshkül bolidu. Netijide, köpchilik bir- birining satqunluqigha süküt qilidu, bir- birini qoghdaydu we qehrimanliqni özliri bilip-bilmey chekleydu. Bu shundaq bir bimene haletni shekillendüriduki, ularning qehrimanliqning yüz bérishige bolghan qorqunchi öz düshminining qorqunchidin éship ketse kétiduki, hergiz uningdin qélishmaydu.
Uyghur jem’iyitide 1949-yilidin tartip taki 1985-yilighiche körülgen ehwal del yuqiriqi bayan qilin’ghandek bop kelgen. Buningdiki eng échinishliq amillarning biri hemme söyidighan qehrimanning yoqluqigha oxshashla hemme nepretlinidighan satquningmu bolmasliqidur. Bu hergizmu uyghurlarni bu mezgilide qehriman yaki satqunning meydan’gha kelmigenlikini bildürmeydu. Eksiche u hemme étirap qilidighan qehrimanning we hemme inkar qilidighan satqunning kolléktip tuyghuda bir ölchemge chüshken halda barliqqa kélishining qiyinliqini körsitidu.
Bu halet uyghurlarning 1985-yili 12-dékabirdiki oqughuchilar herikiti bilen tewrinishke bashlidi. Mezkur oqughuchilar herikitining muhim alahidikliki shuki, u kolléktip qehrimanliq herikiti bolush süpiti bilen,xitayning neyrengwazliq siyasiti arqiliq uyghurlarni mustemlike qilishining meghlub bolghanliqini tentenilik jakarlidi. Xitayning uzun yilliq ménge yuyushining tesirige bir qeder az uchrighan bu bir ewlad qorqumsiz we mes’uliyetchan uyghur oqughuchiliri uyghurlarning xitay mustemlikisige qarshiliq herikitining ammiwi kölimini yéngi bir shekilge élip kiripla qalmastin, belki yene uyghurlarning wujudida ta qedimdin yoqalmay kelgen qehrimanliq rohini partlash xaraktérliq namayan qildi. Uyghurlarning qarshiliq herikiti, xuddi xitay teshwiq qilip kelginidek, bir ochum niyiti alilarning «wetenning birliki» ni bölüshke urunush xaraktérliq zeherxende herikiti emes, belki uyghurlarning kelgüsi ümidi dep qaralghan uyghur yashlirining özining mewjut ré’alliqidin chiqip turup erkinlik izdishining namayende xaraktérliq ülgisi bop qaldi. Mezkur heriket arqiliq nechche on yilliq mustemlike hayatida démi ichige chüshüp ketken bu xelq tunji qétim özining qehrimanlirini kördi, ular heqqide anglidi we ular bilen sözleshti: ular özining tarixtiki qehrimanliq dewrige qaytqandek boldi.
Ushbu oqughuchilar herikitidin kéyin uliship kelgen barin inqilawi, ghulja weqesi we 5-iyul qarshiliq heriketlirining hemmiside uyghurlar nurghun bedellerlerni tölidi, qan tökti, jan berdi, emma özidiki yoqalmas bir ümidni özlirige, özlirining düshminige we dunyagha jakarlidi.
Shuning bilen bir waqitta, xitay mustemlikichiliri uyghurlarning méngisini yuyushni bir minutmu toxtitp qoymidi. Xitaylar uyghurlarning eng muhim kolléktip rohiy tüwrükining biri bolghan qehrimanliq qarashlirini astin-üstün qilipla qalmay belki yene ularning özlük obrazinimu (özige qandaq qarishinimu) özgertiwetti.emde biz uyghurlarning özlük-obrazining 1949-yilidin kéyin qandaq özgergenliki we ularning tesirlirini muhakime qilimiz.
*****

[i]wehalenki, xitay uyghurlarning qehrimanliq qarishini burmilashta qanchilik ustatliq qilmisun, u yenila özining urunushida saqlan’ghili bolmas mundaq bir boshluqni qanche qilipmu yapalmidi: yeni, xuddi xitay kommunistliridin bolghan maw zédong éytip ötkendek, «düshminimning düshmini méning dostumdur.» bu démek, xitay uyghurlardin kimni satqun dep qaraydiken, u uyghurlarning qehrimani; Eksiche bolghinida, uyghurlarning satquni bolushi kérek. Xitayning qehrimanliq heqqidiki ménge yuyush teshwiqatlirining tesiridin özini saqlap qalalighan nurghun uyghurlar yuqiriqi usul boyiche öz qelbidiki qehrimanlirini bahalap kéliwerdi. Qiziqarliq netije shu boldiki, xitay bashtin axir uyghurlarning qehrimani dep qarilishi kérek bolghan töwendiki üch tarixiy shexsni satqun dep qaridi we ular heqqdiki uchurlarni intayin éhtiyatchanliq bilen kontrol qilip turdi: yaqupbeg, sabit damollam we élixantöre.
[ii] s.w. Wéjwud,«padishahning tinchliqi—1637-1641 (ulugh qarshiliq)» , pén’gwin kitabliri (in’glizche), 55-yil, 17-bet)
[iii] xégél, «heq-hoquq pelsepisi» (in’glizche), kembrij uniwérsitéti neshriyati, 1990-yil, 225-bet.