Mehmut Qeshqiri

 

Qedem izi birawning mangghanliqini körsitidu.

— mehmud kashgheriy

Dunya türkologiye ilmi we sélishturma tilshunasliqning asaschisi mehmud binni

Hüseyin kashgheriy 11 – esirde yashap we ijad qilip ötken memlikitimizning meshhur énsiklopédik alimi we dunya étirap qilghan ataqliq uyghur alimi, tilshunasi we edibidur.

Ulugh uyghur alimi mehmud kashgheriyning tughulghan yili heqqide éniq tarixiy melumat yoq, shundaqtimu uning özining meshhur esiri ‹‹türkiy tillar diwani›› heqqide éytqan: ‹‹bu kitab méning ömrümni axirigha yetküzdi›› dégen sözige we xelq ichide tarqalghan riwayetlerge asaslan’ghanda, u texminen 1008 – yili etrapida tughulghan.

Mehmud kashgheriyning yurti, hayati we qeyerde wapat bolghanliqimu pütkül jahan ilim dunyasigha taki hazirghiche toluq éniq bolmay kéliwatqan bir mesile idi. Bu heqte xilmuxil köz qarash we munaziriler bolup kelgenidi. Mehmud kashgheriy özi ‹‹türkiy tillar diwani›› da körsitip ötken yip uchlirigha, uzun yilliq, etrapliq, qayta – qayta emeliy we ilmiy tekshürüshlerge, xelq ammisi we xelq ichidiki meshhur ölimalar teminligen qimmetlik yazma höjjetlerge asasen, ulugh uyghur alimi mehmud kashgheriyning qaraxaniylar sulalisining paytexti qeshqerge tewe opal yézisining azigh kentide tughulghanliqi éniqlandi. Alim özining qeshqerde tughulup öskenlikini ipadilesh üchün, öz ismining axirigha ‹‹kashgher››(qeshqerning eyni dewrdiki atilishi) dégen edebiy texellusni qoshup ishletken.

Mehmud kashgheriyning atisi hüseyin ibni muhemmed qaraxaniylarning xan jemetidin bolup, öz hayatida atisining ornigha barsghan’gha hakim bolghan meripetperwer kishi idi. Uning anisi bubi rabi’e öz zamanisigha nisbeten aliy melumatliq, zérek ayal bolup, oghli mehmudni kichikidin etrapliq maharetke ige qilip terbiyeleshke tirishqan.

Mehmud kashgheriy bashlan’ghuch melumatni a’iliside we opal azighda alghan, ottura we aliy melumatni qeshqerdiki sheyx imam zahid hüseyin ibni xelef kashgheriy mudderslik qilghan ‹‹medrese’i hamidiye›› de we shu chaghlarda pütün sherq dunyasigha meshhur bolghan ‹‹medrese’i sajiye›› de alghan. Bu aliy bilim yurtlirida islam eqidilirini öginipla qalmay, belki tilshunasliq, ilmiy mentiqe (logika), tarix, jughrapiye, ilmiy nujum (astronomiye), tébabetchilik qatarliq ilimlerni igiligen.

Shu chaghdiki ijtima’iy shara’ittin élip qarighanda, mehmud kashgheriy yashighan dewr qaraxaniylarda ilim – meripet yükselgen dewr bolup, alimning bowisi muhemmed bin yüsüp we bolupmu uningdin kéyinki hesen bin sulayman qatarliqlar qaraxaniylar hakimiyitide ilim – meripetning hamiysi bolghan shexsler idi. Bundaq shert – shara’it mehmud kashgheriyning ilim hasil qilishi üchün toluq imkaniyet bergenidi.

A’iliwi hayatidin élip éytqanda, alimning ana terep bowisi xoja seypidin oqumushluq kishi bolghan. Shunga u özining birdinbir perzenti bolghan bubi rabi’eni kichikidin tartipla exlaqliq, oqumushluq qilip terbiyeligen. Mundaq a’ilide dunyagha kelgen mehmud kichikidin hem qelem hem elem terbiyesini alghanidi. Lékin u bir serkerde (qomandan) bolush arzu – istikide bolmay, belki ilim öginish arzu – istikide bolghan. Shunga u bala waqtidin tartipla öginishke tirishqan, pütün eqil – parasitini ilim igileshke serp qilghan, ilim – pen’ge chongqur muhebbet baghlighan, kéche – kündüz, harmay – talmay tiriship ögen’gen we özining pütün hayatini mana mushundaq menggü ölmes ilmiy ishqa atighan. Alimning on nechche yil qir – sehralarni kézip, japa – musheqqetke chidap tetqiq qilish rohi, ‹‹diwan›› da misal keltürülgen xelq qoshaqliri bilen xelq maqal – temsilliri arqiliq ipadilen’gen güzel insaniy xisliti we exlaq – peziliti aldi bilen uning a’ilisining, bolupmu anisi bubi rabi’edin singgen terbiyening netijisi, shuning bilen bille téximu muhimraqi uning özining ilim – pen’ge chongqur ishtiyaq baghlap, jasaret bilen tiriship ögen’genliki we japaliq emgek qilghanliqining netijisidur.

Ulugh alim mehmud kashgheriy nurghun ilimlerni öginish bilen bille ereb, pars tillirinimu puxta ögen’gen. U yene shu chaghda omumiy adet we mejburiyet hésablan’ghan at minish, oqya étish, neyziwazliq qatarliq jeng maharetlirini öginip, chéwer chewendaz we usta mergenlerdin bolup yétishken.

Alimning atisi hüseyin ibni muhemmed 1058 – yili ordida yüz bergen bir qétimliq qirghinchiliqta öltürülgen, lékin bextke yarisha, alim bu qirghinchiliq ichide aman qalghan, shuningdin kéyin, mehmud kashgheriy öz yurtidin ayrilip, türkiy xelqler yashawatqan nurghunlighan sheherlerni, yéza – qishlaqlarni, bipayan yaylaq we dala – qirlarni arilap 15 yil tekshürüsh élip barghan we türk, türkmen, oghuz, chinggil, basmil, yaghma, qirghiz qatarliq türkiy qebililerning tili we uning perqlirini, itnografiyisi (kélip chiqish menbesi) ni, tarixini, jughrapiyelik jaylishishini, medeniyiti we örp – adetlirini tepsiliy tekshürüp chiqip, özi yazmaqchi bolghan ‹‹türkiy tillar diwani›› üchün matériyal toplighan. Axir u 1072 – yili salchuq türklirining hamiyliqidiki ereb islam xelipisining paytexti baghdatqa yétip bérip, 1074 – yilighiche bolghan ikki yil ichide retlep yézip ‹‹türkiy tillar diwani›› ning deslepki nusxisini pütküzüp chiqishqa muweppeq bolghan. 1074 – yilidin 1076 – yilighiche bolghan waqit ichide bu kitabni qayta tekshürüp, tüzitip, toluqlighandin kéyin, abbasiylar xelipisining 27 – si obulqasim abdulla binni muhemmedil muqtedi bi’emrullagha teqdim qilghan.

Alim mehmud kashgheriyning sirtqa chiqip kétishi miladiye 1058 – , 1059 – yillirigha toghra kélidu. U 1080 – yilliri etrapida baghdattin qeshqerge qaytip kélip, yene kindik qéni tökülgen ana makani opalgha orunlashqan. U opalgha qaytip kelgendin kéyin, ‹‹medrese’i mehmudiye›› dep atalghan bir medrise bina qilip, özi mudderslik qilghan we her qaysi tereplerdin alahide melumatliq nurghun nurghun shagirtlarni, iz basarlarni terbiyelep yétishtürgen. Shunga kishiler uni ‹‹ilimge höddikar pirim››, ‹‹ilim ögen’güchilerning piri›› dep atighan. U pütün jaygha ilim – meripet tarqitip, 1105 – yili etrapida öz ana yurti opalda texminen 97 yéshida wapat bolghan.

Alim wapat bolghinigha gerche 900 yilghan yéqin waqit ötken bolsimu, téxi uning qeyerde tughulup, qeyerde wapat bolghanliqi we qebrisining qeyerde ikenliki jahan ilim ehlige éniq melum bolmay kelgenidi.

1982 –, 1983 – yilidiki etrapliq ilmiy tekshürüshler arqiliq axir qeshqer opal yézisidiki ‹‹hezriti mollam›› mazirining del mehmud kashgheriyning maziri ikenliki toluq ispatlandi. Bu arxé’ologiye ilmi sahesidiki chong bir netije we pütün dunya türkologliri ichide chong tesir qozghighan, keng jama’etchilikni cheksiz xushal qilghan bir chong weqe we yéngiliq boldi.

Uyghur xelqi qeshqer opal yézisidiki ‹‹hezriti mollam›› qebrisi dégen nam bilen atilip kéliwatqan mehmud kashgheriy qebrisige chongqur hörmet bilen qarap, uninggha omumen alghanda, bir diniy ölima qebrisi süpitide tawap qilip kéliwatqan bolsimu, mahiyette bu yenila xelqimizning ulugh alim mehmud kashgheriyge bolghan chongqur muhebbiti, hörmitini ipadileydu we uni 1000 yildin buyan untumay eslep kéliwatqanliqini ispatlaydu.

Emdilikte bu ulugh alimning yurti we qebrisi téximu zor hörmet bilen tilgha élinmaqta we memlikitimiz xelqining, dölet erbablirining, ilim – pen xadimlirining we chet ellik dostlarning hörmet bilen ziyaret qilidighan jayigha aylanmaqta.

( mezkur terjimihal azad mirqasim tüzgen ‹‹toluq ottura mektep edebiyat dersliki›› din élindi)

*******

Yüsüp Has Hajip

 

※ insan balisining qedir – qimmiti eqil we bilim bilen bolidu.

※ bilimlik kishi qimmetlik dinardur, bilimsiz nadanlar qimmetsiz yarmaqtur.

※ adem bilimi bilen tonulidu, bilimsizler tirik turup közge körünmeydu.

※ bilimlikler ölsimu nami tirik bolidu, bilimsizler tirik bolsimu nami ölük bolidu.

※ ata – anang sendin razi bolsa, tengrimu sendin razi bolidu.

— yüsüp xas hajip

Büyük mutepekkur, ulugh peylasop, alim we sha’ir, dölet erbabi , chong hejimdiki didaktikiliq dastan — ‹‹qutadghubilik›› ning mu’ellipi, Uyghur  alimi Yüsüp Xas Hajip 11 – esirning otturilirida qaraxaniylar paytextliridin biri bolghan balasaghun shehiride tughulghan we qeshqerde yashap ilim tehsil qilghan hem ijadiyet bilen shughullan’ghan. Yüsüp xas hajipning qaysi yili tughulup, qaysi yili wapat bolghanliqi heqqide téxi hazirghiche éniq tarixiy melumat yoq. Lékin ‹‹qutadghubilik›› tiki bezi béyitlardin yüsüp xas hajipning hayatigha a’it bezi yip uchigha ige bolimiz.

Yil atmish iki erdi turt yüz bile,

Bityu tekettim bu söz ülgüle.

(mezmuni: töt yüz atmish ikkinchi yil idi,

Bu sözlerni tallap, yézip tamamlidim.)

Tukel on sekkiz ayda aydim bu söz,

Ödürdüm men etnote kettim tura.

(mezmuni: bu sözlerni on sekkiz ayda sözlep tügettim,

Sözlerni tallap, ayrip, térip retlidim.)

Bu béyitlardiki uchurdin qarighanda dastanning yézilghan waqti hijiriyening 462 – yili (miladiye 1069 — 1070 – yilliri) gha toghra kélidu.

Tegordi manga elgin elig yashim,

Qoghu qildi quzghun tusi teg bashim.

(mezmuni: tegküzdi manga qolin ellik yéshim,

Qoghu(aq qu) qildi quzghun tüsidek béshim.)

Bu misralardin mu’ellipning ‹‹qutadghubilik›› dastanini yéziwatqan chaghlirida 50 yashlardin ashqanliqi, dastanni yézip bolghan waqti bilen sélishturup qarighanda, texminen miladiye 1018 – yaki 1018 – yili tughulghanliqi melum bolidu. Dastanni yézip bolghandin kéyin, mu’ellip uni qaraxaniylar hökümdari tawghach bughra qaraxan ebu’eli hesen’ge teqdim qilghan, shuning bilen hesen bughraxan mu’ellipke xas hajipliq (arichi, wekaletchi, xanning eng yéqin meslihetchisi dégen menilerdiki erebche söz) unwanini bergen.

‹‹qutadghubilik›› dastanining esli qolyazmisi téxi tépilghini yoq. Hazir ilim dunyasigha melum bolghini öz zamanisidin xéli kéyin bashqilar teripidin köchürülgen üch qolyazmisi yétip kelgen. Bulardin biri kona uyghur yéziqi bilen köchürülgen wina nusxisi (1939 – yili hiratta köchürülgen hirat yaki wina nusxisi), ikkinchisi ereb yéziqi bilen (14 – esirning birinchi yérimida) köchürülgen qahire yaki misir nusxisi, üchinchisi 12 – esirning axiri we 13 – esirning bashlirida köchürülgen eng qedimiy we toluq nusxa bolghan ereb yéziqidiki nemen’gen yaki ferghane nusxisidur.

‹‹qutadghubilik›› — bext keltürgüchi bilim dégen menini bildüridu.

‹‹qutadghubilik›› 82 bab, 6644 béyit (13288 misra) tin terkib tapqan chong hejimdiki didaktikiliq dastan bolup, bashtin – axir aruz weznining mesniwi shekli bilen yézilghan. Eserde aptor asasen döletni bashqurush yollirini we özining pelsepiwi, exlaqiy qarashlirini özige xas bir xil bedi’iy usulda, yeni adalet we qanun’gha simwol qilin’ghan padishah küntughdi, bext – sa’adetke simwol qilin’ghan wezir aytoldi, eqil – idrakqa simwol qilin’ghan ögdülmish, qana’etke simwol qilin’ghan odghurmishtin ibaret simwolluq obrazlar wastiside körkem edebiy til bilen bayan qilidu.

( mezkur terjimihal azad mirqasim tüzgen ‹‹toluq ottura mektep edebiyat dersliki›› din qisqartip élindi)

 

 *****

 

Elishir Newayi

(1441 — 1501)

Adem hayaliq we edeplik bolsa hörmet köridu. Edep hörmetsizlikning ishikini yapidu we ademni mesxire qilish, kemsitishtin saqlaydu. Edep ademning tebi’itige insaniy pezilet bexsh étidu we kishilerning mijezige aram béridu. Her zaman edeplik bol, edeptin dostluq julalinidu, muhebbet zinnet tapidu.       — elishir newayi

Ulugh mutepekkur sha’ir, türkiy xelqler edebiyati jümlidin Uyghur  edebiy tilining yaritilishi hemde alemshumul rawajigha yüksek ejir singdürgen mir elishir newayi miladi 1441–yili 9–féwralda hérat shehiride dunyagha kelgen. Uning dadisi ghiyasidin kichik obulqasim babur xanliqida saray (orda) xadimliridin biri idi. U sebzewar dégen kichik sheherge hakimmu bolghan.

Elishir bala waqtidila zamanning eng medeniyetlik we bilimlik kishiliri murebbilik we mu’ellimlik qilip, uninggha etrapliq telim–terbiye béridu, shunga u ösmürlük chéghidila sen’et we edebiyatqa méhir qoyup, ferididin ettar, qasim enwar qatarliq kilassik sha’irlarning shé’irlirini yadlap, bashqilargha pasahetlik ahangda oqup bérishni adet qilghanliqini özi hékaye qilidu.

Elishir mektep yéshigha yétip mektepke kirgende hüseyin bayqara bilen bille oquydu. 1449–yili elishir sekkiz yash mezgilide padishah shahruh mirza wapat bolidu. Shah wapatidin kéyin memlikette hakimiyet talishish ehwali yüz bérip, paytext hérat qalaymiqanlishidu. Shu sewebtin elishirning dadisi ghiyasidin kichik a’ilisi bilen hérattin waqitliq iraqqa (baghdatqa) köchüp kétishke mejbur bolidu.

1452–yili obulqasim babur hératni igilep, tertip ornatqandin kéyinla, ghiyasidin a’ilisi bilen hératqa qaytip kélidu. Yash elishir yene oqushni dawamlashturup, edebiyatni chongqurlap öginishke kirishidu. Shuning bilen bille muzika dersi alidu, xettatliq bilenmu shughullinidu. Türkiy, parsiy sha’irlirining eserlirini hewes bilen oquydu.

1456–yili meshhed shehirige baridu we u yerde xurasan padishahi obulqasim baburning xizmitige kiridu. Meshhedde elishirning sha’irliq talanti köpchilikke tonulushqa bashlaydu. Özi sha’ir bolghan obulqasim babur we bashqa dangliq sha’irlar elishirning bedi’iy zéhni we qabiliyitige yuqiri baha bérishidu.

Bu yash sha’irning ikki tilda, yeni pars we türkiy tillarda shé’ir yazghanliqini körüp, kishiler uni ‹‹zullisaneyn›› (ikki tilliq) sha’ir dep atashqa bashlaydu. Bu ehwalda elishir türkiy tilida yazghan shé’irlirida ‹‹newayi››, pars tilida yazghan shé’irlirida ‹‹pani›› dégen texelluslarni qollinidu. Shuningdin bashlap elishir türkiy xelqler ichide ‹‹newayi›› dégen nam bilen meshhur bolidu.

Meshhedde turghan mezgilde elishir edebiy ijadiyettin bashqa, pelsepe, riyaziyat (matématika), pelekiyat (astronomiye) qatarliq ilimlernimu öginip, öz dewrining xelq ichide nopuzluq alimliridin biri süpitide tonulushqa bashlaydu.

1457–yili obulqasim babur wapat bolghandin kéyin, meshhedde turuwatqan elishir shé’iriyet ijadiyiti bilen keng shughullinidu. Bu chaghda, elishirning newayi texellusi bilen yazghan türkiy tilidiki güzel shé’irliri pütün elge tarqilip, keng ijtima’iy tesir peyda qilidu. Newayining xelq ichidiki inawiti ashqanséri meshhedde we elning bashqa rayonlirida yashawatqan türkiy, parsiy qewm – qebililer ichide newayining qaysi qewm – qebilige mensup ikenliki, qaysi qewmdin kélip chiqqanliqi üstide qizghin talash – tartishlar ewj alidu. Bu eyni zamanda newayining qaysi qewm – életke mensupluqi üstidiki ijtima’iy munazire bolup, jem’iyette ghulghula peyda qilghaniliqi üchün, bu mesile üstide newayi özining pozitsiye bildürüshige toghra kelgen we bu heqte newayi öz nesebi heqqide töwendikiche pozitsiye bildürgen:

*1*

Eger bir qewm ger yüz, yoqse mingdur,

Mu’eyyen türk ulusi xud méningdur.

(menisi: birer qewmning sani nechche yüz yaki nechche ming bolushidin qet’iynezer, peqet türk millitila méning neslimdur.)

*2*

Halal ana sütidektur, ger öz begim tutse

Tebük qilip, yükinip tostegan ichideqimiz.

(menisi: eger öz bek qebilisi manga tazim qilip yükinip turup, bir qacha qimiz tutsa, uni halal ana sütidek bilip ichiwetken bolattim.)

*3*

Shah taju xik tikim men tamasha qilgheli,

Öz begim bashide qalpaq, eginde shirda ghubes!

(menisi: béshigha qalpaq, uchisigha tére kiyim kiygen öz bek men üchün béshigha taj, uchisigha shahane libas kiygendek körünidu.)

*4*

Senemler hösnidin meqsud

Yar olmish newayige:

Eger barlas, eger terxan,

Eger arlat, eger sulduz.

(menisi: barlas, terxan, arlat, sulduz qebililirimu newayi üchün güzel hösinlik körünidu.)

*5*

Men tilep hösn weli shah eslu – neseb

Mén’ge loli bilen hindu, anga qongghiraq – qiyat.

(menisi: eger shah bolush üchün esli – nesebi kérek bolsa, manga loli (ségan) yaki hindi, qongghirat, qiyat bolsimu boliwéridu).

Newayining yuqiriqi metle’iliridin (shé’iriy parchiliridin) körüwélishqa boliduki, newayi öz nesebi (milliy kélip chiqish) heqqide özining türk neslige mensup ikenlikini éniq bildürüp ötken. Newayi yashighan dewrde türkiy til sistémisidiki étnik goruh qebile we élet halitide bolup, téxi birlikke kelgen bir pütün étnik goruh (millet)ni shekillendürmigen idi.

Newayi edebiy ijadiyettin bashqa, tarix we pelsepe ilmi jehettimu zamanning bilimlik mutepekkurliridin biri bolghanliqi üchün, özining kélip chiqishi, millet teweliki mesiliside yuqiriqidek ilmiy köz qarashlirini eks ettürgen. Newayining ilmiy bahasigha hörmet qilish we boysunush arqiliq shuni jezmleshtürüsh kérekki, mir elishir newayi türkiy tilliq xelqler kilassik edebiyatining giganit namayendisi we türkiy edebiy tilining yaratquchilirining biridur.

1469–yili 3–ayda newayining sawaqdishi we dosti hüseyin bayqara hirat shehirini igileydu we memliketning köp qismini zebt qilghandin kéyin témori dölitining padishahi bolidu. Bu chaghda newayi hiratqa qaytip kélip, sawaqdishi hüseyin bayqarani tebriklep meshhur ‹‹hilaliye›› namliq qesidisini yazidu. Hüseyin bayqara newayini qizghin qarshi élip öz sariyining ‹‹möhürdarliq›› wezipisige teyinleydu. Zérek we xelqperwer newayi orda–saray ishlirini tertipke sélip, elde adalet jari qilidighan tedbirlerni qollinidu.

Yuqiriqi ilmiy pirinsip boyiche éytqanda we newayining esli nesebi heqqide özi étrap qilghan heqiqetke asaslan’ghanda, hezriti mir elishir newayi 15–esirde yashap ijad qilghan we türkiy qewmdin kélip chiqqan mutepekkur edibtur.

Elishir newayi 1501–yili 3–yanwarda hérat shehiride wapat boldi. Newayi wapatining hérat xelqi üchün qanchilik qayghuluq waqi’e bolghanliqi, merhumning jinazisi qandaq uzutulghanliqi heqqide shuni éytish mumkinki, pütün hérat xelqi newayi wapati üchün yette kün haza tutqan.

Newayi wapatidin kéyin, 1502–yili hérat shehirining güzel yéride newayining meqberisi tiklen’gen. Bu meqbere qebrigah, xasxane (qur’an oqup du’a qilidighan öy), xaniqah, jame, istiqametxana qatarliq bir nechche xil insha’atlardin terkib tapqan bolup, uni padishah we sha’irning yéqin dosti hüseyin bayqara (1468— 1507) yasatqan.

( mezkur terjimihal qadir ekberning ‹‹shinjang ijtima’iy penler munbiri›› zhurnilining 2006–yilliq 4–sanidiki ‹‹newayining hayati we wapatidin kéyin meqberisining tiklinishi›› mawzuluq maqalisidin qisqartip teyyarlandi )

Isma’il Yaqit (Türkiye)

Bu maqale 2005- yili 10- ayda enqerede ötküzülgen ‹‹6-qétimliq xelqara türk medeniyet kon’grési ››da oqulghan shu namliq maqaligha asasen yüsüpjan yasin teripidin uyghurchigha örüldi.
Ibn sinaning yawrupa pelsepisige körsetken tesiri
Sherqliqler «esh-sheyxor re’is», gherblikler «awisénna» dégen nam bilen tilgha alidighan meshhur hékim we peylasop ibn sinaning edebiyattiki toluq ismi ebu éli hüseyin bin abdullah bin sina. Ibn sina miladiye 980-yili buxara etrapidiki afshanda dunyagha kelgen. 1037-hemedanda wapat bolghan. Baliliq chaghliridila diniy ilimler bilen birlikte gramatika, gé’ométiriye, mentiqe, fizika we tibabet qatarliq emeliy penlerni öginip, tézla dangq chiqarghan. Farabining eserliridin paydilinish arqiliq aristotél pelsepisidiki tüp mesililerni yéship, ottura esirde hem sherqte, hem gherbte tonulghan eng meshhur hékim we peylasopqa aylan’ghan.

Hayati nahayiti éghirchiliq ichide ötken ibn sinaning bir munche esiri bar. Eserlirining köp qismi külliyat halitide künimizgiche yétip kelgen. Maqale sheklidiki risaliliri bilen qoshqanda eserlirining sanining 250 etrapida ikenliki tilgha élinsimu, bulardin 130 parchigha yéqin eserning özige a’it ikenliki qobul qilinmaqta.

Ibn sina antik pelsepe en’enisini islam tepekkuri sahesige élip kirgen we öz gheyritige tayinip heqiqiy bir séntiz yaratqan peylasop. Gherblikler islam dunyasidin terjime arqiliq tunughan tunji peylasop ibn sinadur. Eskertip qoyidighan bir nuqta barki, gherb eng deslepte uning hékimlik salahiyitini bildi, kéyin uning pelsepisini ögendi.

Laténche terjimiler heqqide

Gherb dunyasida 12- we 13-esirlerde tolédo we salérnoda qurulghan terjime mektepliri arqiliq islam pelsepisining muhim eserliri latinchige terjime qilindi. Ibn sinaning eserlirimu ottura esir latin yawrupasida ashu waqitta terjime qilin’ghan eserlerning aldinqi qatarida turidu. Bolupmu tolédoda terjime qilin’ghan eserliri kéyinche gherb uniwérsitétlirining asasliq derslik kitabigha aylinip uzun mezgil oqutulghan. Latinchige qilin’ghan ixcham terjimisi edebiyat saheside juhannés héspalénsis yaki ibn dawud dégen nam bilen uchraydighan ispaniyilik jon teripidin ishlendi. Bu kishi tolédo uniwérsitétining rohaniy bashliqi raymondning tekliwi bilen dominiku gundissalinus bilen birlikte awwal ibn sinaning «nefes» namliq kitabini terjime qildi. Yene ashu kishi «shifa» ning fizika we mitafizikigha a’it qisimlirini terjime qilip, uni «opéra» (mejmu’e) dégen nam bilen neshir qildi. Bu eser wénitsiyide üch qétim (1945-, 1500-, 1508-yilliri) bésildi. Wati’ér ibn sinaning mentiqige a’it esirini terjime qilip, 1658-yili parizhda élan qildi. Dominiku gundissalinus «nejat» namliq esirining mitafizikiliq qismi bilen «hékmet we tebi’etke da’ir toqquz risale» ni, «asman we ka’inat» namliq esirini, axirida «shifa» nimu terjime qilip, bularni <>(«toluq eser» dégen menide –t ) dégen namda neshir qildi.

Srémonaliq kirardmu ibn sinaning bezi eserlirini terjime qildi. Bolupmu «el qanun fit-tép» namliq esirini latinchige terjime qildi. Ibn sinani eng meshhur hékimler katégoriyisige yükseldürgen bu eser nurghun terjimanlar teripidin köp qétim latinchige terjime qilinip neshir qilindi. 1593-yili italiyide ereb yéziqida esli nusxisimu bésildi. Bu chaghda osmanlilarda téxi metbe’e yoq idi. «el qanun fit-tép» namliq bu eser metbe’e ijad qilin’ghandin kéyin, «injil» din qalsa eng köp bésilghan kitabqa aylandi.

Buningdin bashqa andrés alpagus, fransiskus d.makérata qatarliq terjimanlarmu ibn sinaning bezi eserlirini terjime qildi. Shuning bilen birlikte ibn sinagha a’it bolmighan, emma uninggha béghishlan’ghan bezi gumanliq eserlermu terjime qilindi. Netijide gherbte ibn sinaning öz pelsepe eserliridin altisining toluq terjimisi, ikkisining qismen terjimisi meydan’gha keldi. Bu terjimilerning texminen 120 xil qol yazma nusxisi gherbning türlük kutupxanilirida künimizge qeder saqlinip kelmekte.

Ibn sinaning tesirige omumiy nezer

Yuqiridimu körsitip ötkinimizdek, latinchige eng awwal terjime qilin’ghan pelsepiwiy eser ibn sinaning «mitafizika» dégen kitabi idi. Bu kitab gherbke «aristotél mitafizikisi»din yérim esir burun melum boldi. Hetta «aristotél mitafizikisi»ning kéyinki ikki qismi bolsa, ibn sinaning bashqa eserliridin nahayiti kéyin («shifa» ning terjimisidin bir eser kéyin) gherbliklerning qoligha ulashti. Shu seweblik gherblikler ibn sina pelsepisi bilen uchrashqandin kéyin, uning eserliride ismi tilgha élinidighan aristotél, platon we bashqa grék peylasoplirini tonush pursitige érishti.

Ibn sinaning eserliri latinchige terjime qilin’ghandin kéyin, gherbte yézilghan bir munche eserlerde ibn sinaning pikirlirining tesiri we uning esiridin élin’ghan istatlar derhal körülüshke bashlidi. Mesilen, ibn sinaning eserlirining terjimisige qushuwétilgen we uning nami bilen atalghan 《de Intelligentiis》dégen eser dénis, st agustin, skot we érigén qatarliqlarning eserliri bilen bille ibn sinaning eqilining türliri heqqidiki sherhiylirige orun berdi. Ibn sinaning eserliridin élin’ghan istatlar heqqide go’ichon m. Foréstning körsetkenlirige asasen st tomasning 《De ente et essential》namliq esiride 19, «té’ologiye tizisliri» dégen esirining ikkinchi we üchinchi bölümliridin bashqa tomistik eserlirining hemmiside ibn sinaning eserliridin jem’iy 251 istat alghanliqini tilgha alidu.

Ibn sina arqiliq gherbke ötken pelsepe aldi bilen xristi’an té’ologiyisi bilen tuqunushti. Poplarning bir qismi aristotélning pikirlirini yérim butpereslik, ibn sinaning pikirlirini yérim kufirliq dep chüshendi. Buninggha muqabil beziliri ibn sina pelsepisini özleshtürwétish arzusida boldi. Go’ichonning melumatigha asaslan’ghanda, bu keypiyat gherbte her waqittikidin bekrek bir oyghinish weziyitini yaratqinidek, yene tetqiqat sahesini kéngeytip, uqumlarni béyitip we munazire sewiyisini nahayiti yuqiri basquchqa chiqarghan idi. Uning qarishiche,ibn sinaning gherbke körsetken tesiri üch basquch boyiche otturigha chiqti.

1-basquch, terjime dewridin bashlap uwérgnliq ju’ilé’um qarshi chiqqan waqitqa qeder bolghan mezgil. Bu texminen 1230-yiligha qeder dawam qildi.

2-basquch, aristotél tetqiq qilinishqa bashlighan waqittin tartip büyük albért (albért magnus –t) ning toplimi barliqqa kelgiche bolghan mezgil. Texminen 1230-1260-yillar arisigha toghra kélidu.

3-basquch, ibn sina sit. Tomasning eserliride muhim orunni igiligendin kéyinki mezgil. Bu texminen 1250-yilidin kéyinki basquch.

Ibn sinaning tesiri bu basquchlar dawamida qedemmu qedem otturigha chiqti. Uning yéngi platonchi teripi arqiliq körsetken tesiri arstotélchi teripi arqiliq körsetken tesiridin téximu teyyar bir asasqa érishti. Hetta uning tengri bilen alemning menbesi heqqidiki qarashliri arqiliq aristotélning qarashlirini toluqlighanliqigha ishinildi. Perishtilerning, axiretning barliqidin we rohning ölümsizlikidin söz achidighan qarashliri iman bilen eqil arisida korélasyun yaratqan bir pelsepiwiy pütünlük dep qarilip qiziqish qozghidi.

Ibn sinaning gherb pelsepisige körsetken tesiri heqqide izden’genler uning tesirige köpinche «épistémologiye» (bilim nezeriyisi), «igzisténs» (mewjutluq) we «indiwidu’alizm» (xasliq) da’iriside turup nezer tashlidi. Heqiqeten, u pelsepining bu tüp nezeriyiliride chongqur tesir peyda qildi. Ibn sina sherqte we gherbte bir «mewjutluq peylasopi» süpitide bilinsimu, uning tesiri xususida xronologiyilik halda eng aldinqi orun’gha qoyulidighini bilim nezeriyisi jehette körsetken tesiridur. Chünki ibn sinaning yéngi platonchiliqi bilen st agustinning yéngi paltonchiliqi bir munche tereptin oxshaydu. Biraq, st agustin ilahiyetshunas bir peylasop bolghan bolsa, ibn sina peqet bir peylasop idi. U st agustin’gha qarighanda téximu sistémiliq we téximu addiy bir nezeriyini sun’ghan idi. Shunga, uni st agustinning takammullashqan bir shekli süpitide körimiz. Del mushu seweblerdin ibn sina st agustinchi bolghan fransiskén mektipide chongqur tesir peyda qildi.

Xronologiyilik jehette ikkinchi orunda turidighan, emma tesiri nuqtisidin aldinqisidinmu qélishmaydighini bolsa uning «mewjutluq nezeriyisi» jehette körsetken tesiridur. Emeliyettimu uning bu xusustiki tesirlirini uzun yillar tetqiq qilghan anna mariya go’ichon «ibn sina mewjutluq nezeriyisi bilen shundaq bir tesir körsettiki, latin skolastikliri arisida mushu témida uningdin paydilanmighan birmu mitafizikichi yoq. Bu nezeriye ikki esirdin köprek dawamlashqan bir tetqiqat jeryanining birdin bir menbesige aylandi we uning netijiliridin beziliri ölümsiz eserge aylandi» deydu. Heqiqeten birmu bir nezer tashlaydighan bolsaq, ibn sinaning meyli bilim nezeriyisi jehette bolsun, meyli mewjutluq we xususlishish chüshenchisi jehette bolsun, uning tesirige uchrighanlarning asasliqi ottura esir peylasopliri bolush bilen birlikte yéngi dewr(yéqinqi zaman-t) peylasoplirining barliqimu közge chéliqidu. Ibn sina arqiliq gherbke ötken islam pelsepisi gherbning rohini janlandurdi we ular üchün grék, sherq islam chüshenchilirining bir kompozisyoni süpitide yéngi bir hayatliq tiniqigha aylandi.

Ottura esir peylasoplirigha körsetken tesiri

Bu qisimda ottura esirning meshhur peylasoplirigha orun bérimiz. Bularning beziliri ibn sinaning pikirlirige qarshi chiqqan bolsimu, uning tesirige uchridi. Köpchiliki bolsa ibin sinaning pikirlirini qobul qilip uning izidin mangdi.

Dominiku gundissalinus –ottura esirdiki bu meshhur shexs ibn sinaning pikirliridin paydilinip «nefes» dégen bir kitab yazghan. Uningda rohning mewjutluqining delilliri heqqide ibn sinaning delillirini qollan’ghan we zörür tépilghanda ularni terjime qilip körsetken. Ibn sinaning meshhur «uchqan adem» («er rejülüt – teyr»)dégen mitafurasini qollan’ghan we rohning meniwiy bir jewher bolup araz ①emeslikini we menggü mewjut bolidighanliqini tilgha élish arqiliq ibn sinaning pikirlirini tekrarlidi. Bu mitafura ottura esirdiki nahayiti köp aptor teripidin qollinildi. Dominiku gundissalinus eyni dewrde 《De processione Mundi》dégen esiride ibn sinaning kozmologiyisini xristi’an chüshenchiliri bilen maslashturushqa

①öz aldigha mewjut bolalmaydighan we mewjut bolush üchün bashqa bir asasqa muhtaj bolghan nerse yaki tasadipiyliq bilen munasiwetlik bolghan nerse–t

Urundi.

Uwérgnliq ju’ilé’um –parizh uniwérsitétining té’ologiye mu’ellimi bolghan. U 1228-yili aristotél we uning egeshküchilirige qarshi nahayiti shiddetlik bir heriket qozghidi. Aristotélning egeshküchilirige qarshi turushtiki qesti islam peylasoplirigha, bolupmu qarabi, ibn sina we ghezzali qatarliqlargha zerbe bérish idi. U ibn sina bilen bolghan kürishini mewjutluqning yaritilishida wastichining bolidighanliqi, alemning asmanning herikiti arqiliq basqurulidighanliqi we alemning bésip ötken musapisi qatarliq xususlarda élip bérip, ibn sinaning kozmologiyisini ret qildi. Bolupmu ibn sinaning tunji seweb, pa’al eqil nezeriyisi bilen xususiylishish pirinsipi süpitide sherhiyligen madda nezeriyisige qarshi chiqti. Uning qarishiche pa’al eqil rohning bir qismi bolalmaytti. Melum bolghinidek, ibn sinaning bilim nezeriyiside kespiy atalghu bilen éytqanda abistrakitliq we aydingliq (éniqliq) tin ibaret ikki bölüm bar. Shu seweblik, ju’ilé’um qarshi chiqqan xusus rohning pa’al eqil bilen yoritilishidur. Ibn sinaning pikirliri xristi’an té’ologiyisige zit kelgenliki üchün uwérgnliq ju’ilé’um uninggha qarshi chiqqan. Shundaqtimu u bir munche témilarda ibn sinaning pikirlirige qoshuldi. Eserliride 40 yerde uning ismini tilgha aldi. Ibn sinaning zat (öz, mahiyet, élménét, tadu-t) bilen wujudning perqi, penlerning türge ayrilishi, rohning menggülükliki we éniqlimilar heqqidiki pikir we misallirini eynen tedbiqlidi.

Halésliq aliksandir –pa’al eqil témisida ibn sinagha qarshi chiqti, zat bilen bilen wujudning perqi témisida uninggha qoshulmidi. Lékin, u tuyghularning roli heqqide ibn sinaning pikrini eynen qobul qildi. Aléksandir 1170-1180-yillarda parizhgha kelgen bolup, bu chaghda grégo’iré Ⅸning qarari bilen aristotél we islam peylasoplirining eserliri heqqidiki cheklime bikar qilin’ghan idi. U fransiskén mektipige té’ologiye mu’ellimi bolup kirdi. «Summa Universae theologlae» dégen bir eser yazdi. U abistrakitliq mesiliside, bolupmu tuyghularning roli we tuyghu shekillirining abistrakitliqi heqqide ibn sinaning pikrige qoshuldi. Ibn sina teripidin bayqalghan wehime sizish iqtidarini «istimeyt» (mölcherlesh, texmin qilish dégen menide –t ) dégen nam bilen atidi.

Jon déla rochél –parizh uniwérsitétide halésliq aléksandirning ornigha chiqqan jon déla rochél zat bilen wujudning perqi témisida ibn sinaning pikrige anche qoshulmidi. Jon bu perqni madda bilen shekil otturisidiki perqke arilashturiwetken idi. Lékin, ibn sinaning «ortaq tuyghu» uqumini qobul qildi, hetta buni j . Damassén bilen st agustinning tebi’iy iqtidar heqqidiki qarashliri bilen bir xil dep qaridi. Jon déla rochél eqilning roli heqqide ibn sina otturigha qoyghan melumatni hetta keltürgen misalliri bilen qoshup neqil aldi. Ibn sinaning eqilning tesnifi heqqidiki qarashliri tamamen uning esiride bar.

A’uksérliq ju’ilé’um –1145-1241-yillarda yashighan papa grégori’é Ⅸ1231-yili aristotél we musulman sherhiychilerning eserlirini oqushni cheklidi. Parizh uniwérsitéti papaning qoyghan cheklimisi sewebidin a’uksérliq ju’ilé’umni rimgha ewetti. Aristotél we uning egeshküchilirining eserliri qaytidin közdin kechürüldi. A’uksérliq ju’ilé’um ibn sinaning pa’al eqil we sudur telimatining tesirige uchridin.

Robért grossét (1170-1253) –st agustinchi bir en’enige baghlinip qalghan bolsimu, zat bilen wujudning perqi heqqide ibn sinaning tesirini qobul qildi. St agustinchi en’ene murekkep bir qurulmigha ige idi. Ibn sinaning tesiri mesiliside ular ikki guruhqa ayrildi. Bir terepte awérgnliq ju’ilé’um, robért grossét, yene bir terepte halésliq aléksandir, jon déla rochél we st bunawénchér qatarliq kishiler bar idi.

Rogér mariston –fransiskén mektipige mensup idi. Pa’al eqil témisida umu ibn sinadin ilham aldi. Ibn sinaning sherhiyliridin paydilinip aristotél bilen st agustinning pikrini bir-birige uyghunlashturushqa tirishti.

St bunawénchér (1221-1274) –pa’al eqil we irade erkinliki mesiliside ibn sinaning tesirige uchridi. Bolupmu «uchqan adem» dégen örnekni qollinip rohning tepekkur qilidighan bir jewher ikenlikini otturigha qoydi. St bunawénchér roh biwasite pa’al eqilge ige dégen qarashni bashlinish nuqtisi qilip tengrining her mewjudatqa öz herikitige ige bolush imkaniyitini yaritidighan iqtidar bergenlikini tilgha élip, ibn sinaning pikirlirini tekrarlidi.

Ékxard (1260 –1327) –ibn sinaning mewjutluq nezeriyisining gherbte küchlük nopuzgha ige ikenliki 14-esirde kölnde «hikmet kitabi» heqqide sherh yazghan ékxardning esiride téximu éniq shekilde körüldi. U zat bilen wujudning herbir nersidiki perqige a’it qarashni qollandi.

Dans skot (1270-1308) -mewjutluq témisida ibn sinaning pikrini qobul qildi. Hénri dé gantmu dans skot bilen oxshash yolda mangdi.

Waytél dé for (1327-alemdin ötken) mewjutluq nezeriyisi heqqide ibn sinaning tesirige uchrighan. Uning esiridiki barliq muhim hökümler ibn sinaning eserliridin élindi. U ayrim bir pa’al eqil témisida ibn sinadin ilham aldi.

St ansélmus (1033-1109) –antologiyilik delilning meshhur ijadchisi süpitide qobul qilin’ghan st ansélmusning delillirining menbesi ibn sinaning eserliride bar.

Ispaniyilik pi’ér (1220-1277) –papa bolushtin burun yazghan «anima libre de » dégen kitabida ibn sinaning pa’al eqil bilen munasiwetlik éniqlimilirini qollandi. U gherbte mistik ilimde pelsepini qollan’ghan kishi idi.

Marsil faysin (1433-1499) –ibn sinaning tesirige uchrighan. U ibn sinaning pa’al eqil nezeriyisi bilen st agustinning «aydinglashturghuchi tengri» chüshenchisini bir-birige yéqinlashturdi.

Rogér bakon «1214-1294) –doktur mirabilis («möjizilik ustaz» dégen menide –t ) dégen leqem bilen tunulghan r . Bakon «opus majus» namliq esiride ibn sinaning «pewqul’adde nersilerni we uchuq bir heqiqetni yazghanliqi» ni tilgha alidu. U aristotélni farabi bilen ibn sinaning esirige asasen chüshendürdi. Bakonning qarishiche, ibn sinaning büyükliki rohning ölmeydighanliqi, jesetlerning axirette bir yerge toplinidighanliqi we perishtilerning barliqi qatarliq heqiqetler arqiliq her kishini özige qaritiwalghanliqidur. Rogér bakon bilimning yer yüzige töt qétim chüshürülgenlikini otturighan qoyidu. Uning qarishiche, bilim ikki qétim ibrani tilida toluq chüshürülgen, buning biri patrikler we peyghemberler arqiliq, yene biri büyük hékim suleyman arqiliq yetküzülgen, ikki qétim toluq bolmighan halda chüshürülgen, buning biri yunan tilida aristotél arqiliq, yenebiri ereb tilida ibn sina arqiliq yetküzülgen. Bu xil ipadilerni qollan’ghan bakon yenila st agustinchi en’ene ichide qalghan.

Albért lé grand yaki büyük albért (1193-1280) –ibn sinaning eng köp tesirige uchrighan peylasop. Ibn sinaning «nefes » te bilgüchi we yaratquchi küchlerning bir yerge kélishi bilen eqilning wujudqa kelgenliki heqqide sözligenliri büyük albértning esiridimu chéliqidu. U, bu uqumlargha «intellectus operatives», «intellectus specukatves» dégen namlarni bergen. Uning chüshenche bilen hadisening perqi heqqidiki qarashliri ibn sinaningkige eynen oxshaydu. Albért «summa de creatures» dégen esiride alemning yaritilishi we ezeliyliki heqqide arstotélning pikirlirige tayan’ghan bolsa, kéyin hadisiler heqqide ibn sinaning pikirlirige tayandi. U perishtilerning barliqi heqqidimu ibn sina bilen bir pikride boldi. U, perishtining özlüki del uning tebi’itidur, bu tebi’et arqiliq terkibke kirgini del mewjutluqidur. Shu arqiliq u bir pütünlük we bir xasliq yaritidu, dep qaraydu. Albért grandning mewjutluq nezeriyisi heqqide mangghan yoli ibn sinachi bir yol idi.

St tomas akwin (1227-1274) –akwinliq muqeddes tumas dégen nam bilen tonulghan tomas akwin ottura esir yawrupasining eng büyük peylasopliridin biri. Dominikén mektipining eng muhim wekilliridin biri. U albért lé. Grandning oqughuchisi. U hem ibn sinani tenqid qilghan hem uning eserliridin eng köp istat élish arqiliq öz chüshenchisining asaslirini tikligen peylasop. St tomasning «kapirlargha qarshi» we «té’ologiye tizisliri» dégen eserliride latinche shekil bilen tilgha alghan heqiqet uqumi ibn sinaning uqumi idi. Ibn sina heqiqetning zihinde emes, peqet nerside bolidighanliqini nezerge élip, «her nersining heqiqiti özige uyghun bolghan mewjutliqidur» dégen idi. St tomas heqiqetning üstige qurulghan bir külliylik (uniwérsalliq) témisida ibn sina bilen tamamen oxshash pikirde boldi. Chünki nersidiki mewjut shekil zéhniy heriket wastisi bilen uningdin yiraqlishidu we qayta bir qétim zihinde mewjut bolghanda zéhin uninggha külliylik ata qilidu. St tomas ibn sinagha oxshash mewjutluq bilen jewher otturisida mentiqiliq emes, heqiqiy bir perq bar dep qaraydu, meleklerning rohiy (diniy) we nuraniy (nur bilen munasiwetlik –t) mewjutluq ikenlikini we maddidin ayrim turidighan bir qurulmigha ige ikenlikini bildüridu. U qiyamet, rohlarning toplinishi, roh bilen bedenning munasiwiti heqqide ibn sinagha yéqinlashti. Ibn rüshtü «Contra Averroist» dégen esiridiki tenqitliride ibn sinanimu tenqitlidi. U «De Potentia» dégen esiride ibn sinaning alemning shekillinishi heqqidiki qarishini ret qildi.

St tomas zat bilen wujud otturisidiki perqni ispatlash üchün herbir mewjudatta bolushi mumkin bolghan, amma zörüriy bolmighan zat pikrini analiz qilishta ibn sinadin paydilandi. St tomas tengrining mewjut ikenlikige a’it delilni mitafikizigha mensup qilish xususida ibn sina bilen bir xil pikirde boldi.

Kardinél séjitén –1493-1494-yillarda padu’a akadémiyiside st tomasning «De Ente it Essentia» dégen esirini sherhiyligende da’im ibn sinaning ismi tilgha alghan.

Jé’un dé st tomas –1630-1643-yillarda alkala we madridde ders ötkende, pat-pat ibn sinadin söz achqan. Bu derslik 1637-yildin étibaren madrid, köln, rim we lyonda neshr qilindi. 19-esirde parizhda yéngidin bésildi. 1930-yilidin étibaren «tomistik pelsepe dersliri» dégen nam bilen turinda neshir qilinip keldi.

Yéngi dewr (éyqinqi zaman) peylasoplirigha körsetken tesiri

Ibn sina yalghuz ottura esirning peylasoplirighila emes, belki yene rönésanis dewri bilen 18-esirdiki peylasoplarningmu köpchilikige tesir körsetti. Bu xususni ordénaryüs, proféssor izmirliq isma’il haqqimu bildürdi.

17-esirde bayqalghanliqi sözlinidighan su we hawaning bésim küchi hadisisini yette esir burun ibn sina «nejat» namliq kitabida tilgha élip ötken idi. U hawaning bésim küchi heqqidiki témini italiyan fizikichisi torchélli (1608-1647)din burun otturigha qoydi. Fransuz mutepekkuri mari’ot (1620-1680) bolsa 1678-yili hawaning bésim küchi qanunini otturigha qoydi. Shuningdek, ten bilen rohning tedrijiy tereqqiyati heqqide bügünki künde gherb chüshenchiside orun alghan bezi qarash we sherhiylerni ibn sinaning esiride uchritimiz.

Réné déskartés (1596-1650) –ibn sinaning rohning bir jewher ikenliki heqqidiki qarashliri arqiliq déskartésqa tesir körsetkenliki löwéntél, furlani we go’ichon teripidin tilgha élindi. «oyliniwatimen, undaqta men bar» dégen ipadiliri ibn sinaning «uchqan adem» dégen métafurasigha shundaq yéqin kélidu. Démek, déskartésning uni bilidighanliqi zor ihtimalliqqa ige. Déskartésning «tughma tesewwur», «zihin ijad qilghan sün’iy tesewwur», «érishilgen tesewwur» dégen qarashliri ibn sinaning tesewwurni tuyghudin kelgen, xiyal küchidin tughulghan we tejribidin hasil bolghan dégen qarashlirini eslitidu.

Léybniz (1646-1716) –penlerni türge ayrish, ilim tehlili we dinamistik alem chüshenchiside ibn sina léybniz üchün yol bashlighuchidur. Ibn sinaning qarishiche heriket jismaniy bir küchning tedrijiy halda chüshenchidin emeliyetke aylinishidur. Bu uqum léybnizning «izchilliq » qarishi bilen oxshaydu. Buningdin bashqa, mewjutluqning oylinish netijiside meydan’gha kélidighanliqini tilgha alghan ibn sina mushu qarishi bilen bilimning oylinish arqiliq ang halitide meydan’gha kélidighanliqini tilgha alghan léybnizge yol bashlighuchi boldi. Eyni shekilde léybnizning optimizmi (ümidwarliq qarishi –t ) ibn sinaning mewjutluqta yaxshiliqning asas, yamanliqning waqitliq bolidighanliqini misallar arqiliq körsetken optimistik qarishigha oxshap kétidu. Yaxshiliq we yamanliq uqumlirining tarmaqliri bilen «ezeliy inayet» témisida léybniz ibn sinaning qarashlirini tekrarlidi. Ibn sina bilim nezeriyiside tuyghu bilen tejribige intayin ehmiyet bergen idi. Bu xusus eyni waqitta léybnizning eserliridimu körüldi.

Immanu’él kant (1724-1804) –ibn sinaning bilim nezeriyisidiki tuyghu bilen tejribining ehmiyiti yene kantning eserliridimu körüldi. Ibn sinaning emeliy we nezeriyiwiy eqil tesnifi kantning eserliridimu eynen shekilde bar. Kant eng yüksek uqum bolghan «tengri» bilen «roh»qa emeliy eqil arqiliq ulashqini bolidighanliqini tekitlidi, ibn sina bolsa nezeriyiwiy eqilning yüksek derijisi bolghan «muqeddeslik» mertiwisi bilen ulishidighanliqini bildüridu. Kantning «noemenon » bilen «fenomenon» uqumliri ibn sinaning «heqayqul eshya» bilen «zewarihul eshya» uqumlirining latinche ipadisidin bashqa nerse emes.

Bérkéléy (1685-1753) –ibn sinaning «allah zatini bilidu, zatini bilishi hayatni teqezza qilidu. Uningda bilgen we bilin’gen nerse bir xildur» dégen pikri bérkéléyning «hayat idrak qilinishtin ibarettur» dégen söz bilen xulasiligen idi’alizmigha yol achqan idi.

Jon lok (1632-1704) –tebi’iy jisimlarning öz zati bilen mewjut bolidighanliqi we tereqqiy qilidighanliqini tilgha alghan ibn sina eslide jon lokning jisimning birinchi we ikkinchi xil xususiyiti heqqidiki qarishigha nahayiti oxshap kétidighan jisimgha xas bir xil xususiyetni nezerde tutqan idi.

Hénri bérgson (1859-1941)-ibn sinaning pisxikiliq dunya bilen bi’ologiyilik dunya otturisida éniq bir chek békitmigenliki bérgson bilen oxshash bir nuqtida ikenlikini eske salidu. Bolupmu bérgsonning intuitionchüshenchisi, makis shéllir (1874-1929) ning sympathiechüshenchiside nezerde tutqanliri ibn sinaning bilimning peqet téma bilen shey’i otturisidiki munasiettin ibaret bolupla qalmay, belki yene arzu bilen shey’i otturisidiki qoshulush we söygüdin ibaret ikenliki heqqidiki qarishini eslitidu.

Buningdin bashqa 19-esirdiki dangliq mentiqeshunas xamilton’gha ibn sinaning yüklemning xususiyiti heqqidiki qarashliri tesir körsetti. U, bu témida ibn sinaning pikrini teqlid qildi.

Xulase

Yuqirida körüp ötülginidek, ibn sina qatarliq islam tepekkurining muhim wekillirining pikirliri latinlar teripidin öginilgende gherb dunyasida yéngi bir pikir herikiti bashlandi. Shuning bilen yawurpada emeliy –tejribiwiy bilimler uqutilidighan parizh (sorbon) we oksford uniwérsitétliri quruldi. Buning netijisi süpitide rönésanis herikiti bashlandi. Ibn sinaning gherbke körsetken tesirining kölimi heqqide yene gherblik tetqiqatchilar teripidin bildürülgen xususlarni bu yerde tilgha élish yéterlik. Anna mariya go’ichon mundaq deydu :«ikki esir dawamida barliq peylasoplirimiz meyli uningdin ilham alsun, yaki uning pikirilirini yoqqa chiqirishqa urunsun haman ibn sinaning eserlirini toplashqa tirishti. Buning netijiside xélila chongqur, emma nahayiti omumiy bir tesir meydan’gha keldi. Bezide ötkünchi, bezide izchilliqqa ige bolghan bu netijilerning beziliri hala künimizdimu janliq halette turmaqta… ibn sinaning tesiri shu qeder keng we chongqur bir tesir idiki, ottura esirdiki muteppekkurlirimizdin herqandaq biri toghrisida tetqiqat élip bérilsa, uning ibn sina pelsepisi bilen bolghan munasiwiti tetqiq qilinmay qalmaydu. Hetta bu tetqiqatlar qanche chongqur élip bérilsa, ibn sinaning peqet ularning asanla muraji’et qilidighan bir menbesila emes, belki yene pikir sahesidiki ustazliridin biri ikenlikimu shunche éniq körülidu. Ibn sina st agustin, aristotél, bo’és (480-525) we st jé’un damasséndin kéyin gherblikler chongqur ishench bilen qarighan, nahayiti yüksek nopuzgha ige bir qanche kishining biri idi. Elwette u munazire qilindi we beziliri teripidin ret qilindi, emma uning tesiri shundaq chongqur boldiki eger gherb uni bilmigen bolsa, gherb tepekkurining ottura esirde qandaq bolup kétidighanliqini héch birnerse belgiliyelmeytti.»

Dé lak olér ibn sina qatarliq islam mutepekkurlirining eserliri bilen ötken antik pelsepening yawrupada qandaq bir yüzlinishni peyda qilghanliqini bildürüsh üchün «…shundaq qilip hélnéstik medeniyet ispaniyidiki gherbiy islam jem’iyitige köchti, bu yerde xususiy bir tereqqiyatni namayen qilip, musulmanlarning özige körsetken tesiridin téximu chongqur halda xristi’an we yehudiy chüshenchisige tesir körsetti. Nihayet sherqiy shimaliy italiyide chirkawgha qarshi bir chüshenche bilen eng axirqi tereqqiyatigha ériship rönésanisqa yol achti» deydu. Gherb chüshenchisige qaldurghan tesirler xususida filip k. Hitti shularni tilgha alidu: «köpinche pelsepiwiy pikirler halitide gherbiy yawrupada meydan’gha kelgen bu éqim we qaldurulghan tesirler qarangghu dewr déyilidighan bir dewrni axirlashturup, ottura esir xristi’an sikolastikining seher waqtigha aylandi… buning semerilik netijilirini hala bügünki kündimu gherb dunyasigha toplimaqta.»

Menbeler:

Brehier, Emile, Histoire de la phılosophie(1-3), Paris, 1931-1932

Carra de Vaux,Avicenne, Paris, 1909.

Corbin, Henri, Histoire de la philosophie İslamique, Paris, 1964.

Gilson, Etienne, La philosophie Au Moyen age, Paris, 1947.

Goichon, A-M, La Distinctionde l’ Essence et de l’ existence d’ Apres Ibn Sina, Paris, 1937.

Goichon, A-M, La philosophie d’ Avicenne et son influence en Europe Medievale, 2, baskı, Paris, 1951, Çev. İsmail Yakıt, “İbn Sina felsefesi ve OrtaçağAvrupasındakıetkileri”, Ötüken Neşriyat, 3. Baskı, İstanbul, 2000.

Hitti, Philip K, Siyasi ve Kültürel İslam tarihi, çev, S.Tuğ, 1980.

İbn Sina,Kitabu’n- Necat, Kahire, 1938.

İbn Sina, Tis’u Resail fi’l –Hikmet ve’t –Tabiiyyat, Kahire, 1908.

İzmirli, İsmail Hakkı, İslam mütefekkirleriyle Garp mütefekkirleri arasında mukayese, Ankara, 1964.

Karlığa Bekir, İbn Sina felsefesinin Batıfelsefesine etkileri, Uluslararasıİbn Sina sempozyumu(17-20 agustos 1983) bildirileri, Başbakanlık basımevi, Ankara, 1984.

Karlığa Bekir, İslam Düşüncesinin Batıdüşüncesine etkileri, Litera yayıncılık, İstanbul, 2004.

O’leary, De Lecy, İslam düşüncesi ve tarihteki yeri, Çev. H.Yurdaydın, Y. Kutluay, A.Ü.İlahiyat fakultesi yayınları, Ankara, 1971.

Ülken, H.Z, İslam Felsefesi, kaynaklarıve tesirleri, Türkiye İşbankasıKültür yayınları, Ankara, 1967.

Ülken, H.Z,Uyanışdevirlerinde tercümenin rolü, İstanbul, 1935.

Yakıt, İsmail,İbn Sina’da İnsan rohunun evrimi ve modern biyolojik düşünceye katkısı, uluslar arasıİbn Sina sempozyumu(17-20 agustos 1983) bildirileri, Başbakanlık basımevi, Ankara, 1984.

I Neshr qilin’ghan kitabliri

1.«shinjangning tang dewridiki naxsha-usul sen’iti»,shinjang xelq neshriyati , 1980- yili neshr qilghan.

2.«uyghur kilassik muzikisi “on ikki muqam”heqqide»milletler neshriyati , 1980- yili neshr qilghan.

3.«ruba’iyat»(1) , qeshqer uyghur neshriyati 1982- yili neshr qilghan.

4.«uyghur pelsepe tarixigha a’it mesiller» , qeshqer uyghur neshriyati 1982- yili neshr qilin’ghan ( bu kitabqa alimning besh parche maqalisi kirgüzzülgen).

5.«choghluq», shinjang xelq neshriyati 1986- yili neshr qilghan.

6.«omomiy istétka», shinjang yashlar neshriyati 1985- yili neshr qilin’ghan.

7.«farabi we uning pelsepe sistimisi», shinjang xelq neshriyati 1986- yili neshr qilin’ghan.

8.«qarliq tagh shejerisi» shinjang yashlar-ösmürler neshriyati 1988- yili neshr qilghan.

9.«ruba’iyat» (2), qeshqer uyghur neshriyati 1989- yili neshr qilghan.

10.«qatlamliq éstétka», shinjang ünwirsistiti neshriyati 1994- yili neshr qilghan.

11.«uyghur pelsepe tarixi» , shinjang xelq neshriyati 1997- yili neshr qilghan.

12.«uyghur muqam xezinisi»,shinjang xelq neshriyati 1997- yili neshr qilghan.

13.«gherbiy yurt tashkémir sen’iti» , shinjang xelq neshriyati 1998- yili neshr qilghan.

14.«”qutadghubilik”xezinisi» , shinjang ünwirsitéti neshriyati 1999- yili neshr qilghan.

15.«sewdaliq te’ejjüpnamisi» , shinjang xelq neshriyati 2000- yili neshr qilghan.

16.«abdushkur muhemmet’imin hikmetliri» (1) , shinjang xelq neshriyati 2000- yili neshr qilghan.

17.«yipek yolidiki toqquz hikmet» , shinjang xelq neshriyati 2001- yili neshr qilghan.

18.«uyghurlarda islam mediniyti» shinjang xelq neshriyati 2002- yili neshr qilghan.

19.«qedimki merkiziy asiya»(“turan tarixi”) , shinjang neshriyati 2002- yili neshr qilin’ghan.

20.«a’ile» , shinjang ünwirsitéti neshriyati 2002- yili neshr qilghan.

Alimning eserliri kirgüzülgen kitablar

1. «jahanname»(2) (bu kitabqa alimning “güllük doppa toghrisida ” namliq maqalisi kirgüzülgen) shinjang xelq neshriyati 1988 – yili neshr qilin’ghan .
2. « mehmud qeshqeri» ( bu kitabqa alimning “uyghur xelqining 11 – esirdiki ikki büyük alimi” namliq maqalisi kirgüzülgen ) , qeshqer uyghur neshriyati 1985 – yili neshr qilin’ghan .
3. « ghezel we muxemmesler » (bu kitabqa alimning besh parche ghezel , bir parche muxemmesi kirgüzülgen ) milletler neshriyati 1983 – yili neshr qilin’ghan .
4. «uyghur shé’iriyiti toghrisida » ( bu kitabqa alimning ” yüksek qelibning shé’iri heykili ” namliq obzori kirgüzülgen ) shinjang xelq neshriyati 1989 – yili neshr qilin’ghan .
5. « yéngi ruba’iylar » ( bu kitabqa alimning alte parche ruba’iysi kirgüzülgen ) milletler neshriyati 1988 – yili neshr qilghan .
6. « “qutadghu bilik ” heqqide bayan » (1) ( bu kitabqa alimning « “qutadghu bilik” ilmiy qimmiti toghrisida » namliq maqalisi kirgüzülgen ) qeshqer uyghur neshriyati 1986 – yili neshr qilin’ghan .
7. « “qutadghu bilik ” heqqide bayan » (2) (bu kitabqa alimning « ottura esir qanunshunasliq tarixidiki ulughwar namayende > namliq maqalisi kirgüzülgen ) qeshqer uyghur neshriyati 1986 – yili neshr qilin’ghan .
8. « ah , yultuzlar » ( bu kitabqa alimning bir parche shé’iri kirgüzülgen ) , milletler neshriyati 1991 – yili neshr qilghan .
9. « yapraqtiki neqishler» ( bu kitabqa alimning töt parche shé’iri kirgüzülgen)qeshqer’uyghur neshriyati 1985-yili neshir qilghan.

10.« toy chachqusi» ( bu kitabqa alimning 17parche ruba’iy we ghezili kirgüzülgen)shinjang xelq neshriyati 1985-yili neshir qilghan.

11.«100shé’ir» ( bukitabqa alimning ikki parche shé’iri kirgüzülgen ),shinjang xelq neshriyati 1991-yili neshir qilghan.

12. «muhebbet lirikiliri» ( bu kitabqa alimning bir parche shé’ri kirgüzülgen)shinjang xelq neshriyati 1991-yili neshir qilghan.

13.«qayghuluq eslimiler» ( bu kitabqa alimning”izgü peziletning uyghur shé’riyitidiki iptixari”namliq maqalisi kirgüzülgen)shinjang xelq neshriyati 1996- yili neshr qilghan.

14. «qumul muqamliri heqqide » ( bu kitabqa alimning “uyghur muqamlirining qedimki gewdisi – qumul muqamliri heqqide ” namliq maqalisi kirgüzülgen ) shinjang xelq neshriyati 1994 – yili neshr qilin’ghan .
15. « uyghur on ikki muqami heqqide » ( bu kitabqa alimning ” uyghur muqamlirining menbe – éqimliri toghrisida” namliq maqalisi kirgüzülgen ) , shinjang xelq neshriyati 1992 – yili neshr qilin’ghan .
16. « uyghur edebiyati tarixi » (2) (alim bu kitabning ikkinchi qisim 2 – paragraf we 2- , 4- , 5- ,10 – bablirini yazghan ) , shinjang ma’arip neshriyati 1993 – yili neshr qilghan .
17. « uyghur on ikki muqami tetqiqati » ( bu kitabqa alimning ” uyghur muqamlirining menbe – éqimliri toghrisida” namliq maqalisi kirgüzülgen ) , milletler neshriyati 1995 – yili neshr qilghan .

18.«ibin sina we uyghur tébabetchiliki » ( alim bu kitabning kirish sözini yézip bergen ) ,

Shinjang xelq neshriyati 1996- yili neshr qilin’ghan .

19. «silishturma edebiyat asasliri » ( alim bu kitabqa béghshlima maqalisi yézip bergen ) , shinjang uniwéristiti neshriyati 1997- yili neshr qilghan .
20. « ah , nurluq abidiler » ( bu kitabqa alimning besh parche shé’iri kirgüzülgen ) , qeshqer uyghur neshriyati 1997- yili neshir qilghan .
21. « abdukérim xoja ijadiyiti toghrisida » ( bu kitabqa alimning bir parche shé’iri we ” u shé’irliri bilen

Xelq qelbide yashaydu ” namliq maqalisi kirgüzülgen ) , shinjang yashlar – ösmüler neshriyati 1999- yili neshir qilin’ghan .

22. « edebiyat » ( bu toluq ottura mektep 2- yilliqning derslik kitabi bolup , uninggha alimning ” kitab we kitab medeniyiti” namliq maqalisi kirgüzülgen ) , shinjang ma’arip neshriyati 1999- yili neshr qilin’ghan .
23. « junggu az sanliq milletler pelsepe tarixi » ( bu kitabqa alimning ” uyghurlarning pelsepe idiyisi ” namliq esiri kirgüzülgen ) , enxüy xelq neshriyati 1992- yili neshr qilin’ghan .
24. « shinjangdiki milletlerning pelsepe – idiye tarixi » ( alim bu kitabning uyghur , özbik , qirghiz milletlirining pelsepe – idiye tarixigha a’it qismini yazghan ) .
25. « yipek yoli muzika sen’iti » ( bu kitabqa alimning “on ikki muqam we turdi axun ” namliq maqalisi

Kirgüzülgen ) , shinjang xelq neshriyati 1980- yili neshr qilin’ghan . (xenzuche) .

26. «shahname» (bu kitabqa alimning “sherq kilassik edebiyatidiki mislisiz ezimet , ebulqasim firdewisi ” namliq maqalisi kirgüzülgen ) , shinjang xelq neshriyati 1998- yili neshr qilghan .
27. « kungzi tughulghanliqining 2540 yilliqni xatirlesh muhakime maqalilar toplimi » ( bu kitabqa alimning “kungfuzi we qochu

Medeniyiti ” namliq maqalisi kirgüzülgen ) , shangxey senlen kitab neshriyati 1992- yili neshr qilin’ghan .

28. «büyük sha’ir elshir nawa’y » ( bu kitapqa alimning “elshir nawa’iyning pelsepe qarashliri üstide izdinish” we “elshir nawa’iyning medeniyet tariximizda tutqan orni ” qatarliq ikki parche maqalisi kirgüzülgen ) shinjang xelq neshiriyati 1996 – yili neshir qilin’ghan .

29.«”tarim ” we men » ( bu kitapqa alimning “tebrik we ümid” namliq bir parche maqalisi kirgüzülgen ) shinjang xelq neshriyati 1996 – yili neshir qilghan .

30. « tallan’ghan ruba’iylar » (bu kitapqa alimning 10 parche ruba’iysi kirgüzülgen ) qeshqer uyghur neshiriyati 1999 – yili neshir qilghan .
31. « bugünki zaman uyghur edebiy tenqidchiliki » (bu kitapqa alimning “shé’iriyet éstitikigha da’ir bir qanche mesile ” namiliq maqalisi kirgüzülgen ) shinjang xelq neshiriyati 2001- yili neshir qilin’ghan .

II Alimning élan qilin’ghan maqaliliri

Alim abdushukür muhemmet’minning ta hazirghiche élan qilin’ghan maqaliliri 200 parchige yéqin bolup , bu maqalilardin “gherbiy yurt tashkémir sen’iti” de 168 parche , “shinjang uniwérsitéti ilmiy zhornili” da 181 parche , “kitap munbiri” zhornilida 170 parchining katologi élan qilin’ghan idi . Men toplighan matériyallirim asasida mukemmel dep qaralghan maqalilar katologini tüzüp chiqtim .

1. «uyghur xelqining 11- esirdiki ikki büyük alimi » ( “shinjang uniwéristéti ilmiy zhurnili ” 1956- yil uyghurche 3- san , xenzuche 4- san ).
2. « edebiyat – sen’ette tip mesilisi toghrisidiki deslepki chüshenchilirim » ( “shinjang uniwéristéti ilmiy zhurnili” 1956- yili uyghurche 4- san ).
3. «uyghur pelsepe – idiye tarixigha da’ir tetqiqat tézisliri »( <1> “shinjang uniwéristéti ilmiy zhurnili” 1980- yilliq uyghurche 2- san ; <2> “pelsepe tetqiqati ” zhurnili 1980- yilliq xenzuche 4- san ).
4. «farabining muzika éstétikisigha da’ir bir qanche mesile» (“shinjang uniwéristéti ilmiy zhurnili” 1980-yilliq

Uyghurche 4- san ).

5. «nan we tonur» (“milletler resimlik zhurnili ” 1980- yili 3- san , xenzuche nusxisi ).
6. «on ikki muqam we turdi axun» ( <1> “shinjang géziti” 1980- yili 5- ayning 30- künidiki sani ;

<2> “shinjang sen’iti” 1980- yilliq uyghurche 1- san ; <3> “yipek yoli muzika sen’iti” 1980- yil shinjang

Xelq neshriyati neshr qilghan xenzuche maqalilar toplimi , bu toplamgha alimning yuqarqi maqalisi kirgüzülgen ;

<4> “shinjang sen’iti” zhurnili 1980- yilliq xenzuche 4- san ) .

7. «ottura asiya xelqining ulugh alimi – ibin sina» (ibin sina tughulghanliqining 1000 yilliqi munasiwiti bilen ) ,

“shinjang uniwéristéti ilmiy zhurnili” uyghurche 1980- yilliq 3- san .

8. «ereb medeniyiti we yawropada edebiyat – sen’etning qayta oyghinishi» (<1> “kitablargha baha” zhurnili

1980- yilliq 4- san ; <2> “shinjang uniwéristéti ilmiy zhurnili” 1982- yilliq 2- san ) .

9. «yüsüp xas hajip – farabi ilghar ijtima’iy idiyilirining munewwer warisi» (“shinjang uniwéristéti ilmiy zhurnili”

1982- yilliq 2- san ).

10. «muhemmed sidiq zelili we uning ijadiyet yoli» (“tarim” zhurnili 1981- yilliq 4- san ).
11. «”uyghur edebiyat tarixi” ning tetqiqat tézisliri» (“bulaq” mejmu’esining 1981- yilliq 1- sani ).
12. «farabi pelsepe sistémisining tarixi qimmiti» (“pelsepe tetqiqati” zhurnili 1981 yilliq 1- sani ).
13. «qedimi küsenning ataqliq budda mutepekkuri kumirajiwa» (“pelsepe tetqiqati” zhurnili 1981 yilliq 11- san).
14. «”el qanun fit tip” we uningdiki tebi’et pelsepisi mesililiri» (“shinjang uniwéristéti ilmiy zhurnili”

1982- yilliq 2- san ).

15. «shinjangning tebi’iy muhitida bostanliq bilen chöllükning di’aléktik munasiwiti» (“shinjang uniwéristéti

Ilmiy zhurnili” 1982- yilliq 1- san ).

16. «ottura asiya xelqlirining eng qedimki töt zat toghrisida» (“shinjang uniwéristéti ilmiy zhurnili” 1982- yilliq

3- san ).

17. «güzellik terbiyisi we uning roli» (“shinjang ma’aripi” zhurnili 1982- yilliq 10- , 11- , 12- sanliri ).
18. «amannisaxan we on ikki muqam» (“shinjang sen’iti” zhurnili xenzuche 1982- yilliq 2- san ).
19. «ebu nasir farabining logikiliq telimatliri» (“shinjang uniwéristéti ilmiy zhurnili” xenzuche 1982- 4- san ).
20. «ruxsari muqami we uning ijadchisi zikri elfettar» (“shinjang géziti” 1982- yili 11- ayning 17- künidiki sani).
21. «ottura esir qanunshunasliq tarixidiki ulughwar namayande» (“shinjang uniwéristéti ilmiy zhurnili” 1984- yilliq 1- san).
22. «uyghur tiyatir sen’itining yéngi zéminini achayli» (“shinjang sen’iti” zhurnilining 1984- yilliq

Xenzuche 3- san ).

23. «on ikki muqam heqqide» (“shinjang sen’iti” zhurnili 1984- yilliq xezuche 2- san ).
24. «”qutadghubilik” we ma’aripshunasliq» (“shinjang ma’aripi” zhurnili 1984- yilliq 9- , 10- sanliri ).
25. «uyghur tébabetchilikining tarixi teswiri» (“qeshqer pidagogika inistituti ilmiy zhurnili” 1984- yilliq

3- san ).

26. «qedimki küsen klassik usuli» (“shinjang géziti” 1984- yili 5- aydiki sani ).
27. «uyghur klassik muzikisi “on ikki muqam” we xelq éghiz edebiyati mesililiri» (“qumul edebiyati”

1984- yilliq 3- san ).

28. «”perhad – shirin” tragédiysi we uning uyghurlar arisidiki riwayet shekli» (“aqsu edebiyati” 1984- yilliq 3- san ).
29. «qedimki klassik usulning yéngi hayatqa érishishi» (“shinjang géziti” 1984- yilliq 25- öktebirdiki sani ).
30. «farabi shé’irliridin nemune» (“tarim” zhurnili 1984- yilliq 5- san ).
31. «ürümchining herxil yer namliri» (“ürümchi kechlik géziti” 1984- yili 23- marttiki sani ).
32. «eng qedimki ürümchi we öre qangqillar» (“ürümchi kechlik géziti” 1984- yili 16- iyundiki sani ).
33. «éstitika qandaq pen?» (“ishchilar waqit géziti” 1984- yili omomiy 8- san ).
34. «yüksek qelibning shé’iriy heykili» (“kitablargha baha” – “shinjang kütüpxanichiliqi” zhurnili 1984- yili 3-san ).
35. «turpan üzümi we turpan sharabi» (“shinjang géziti” 1985- yili 20- iyundiki sani ).
36. «elshir newa’iy we “seddi iskender”» (<1> “shinjang uniwéristéti ilmiy zhurnili” 1985- yilliq 4- san

<2> “ürümchi kechlik géziti” 1985- yili 2- noyabirdiki sani ).

37.«putmes- tügimes bayliq we ebediy yadikarliq» ( “türky tillar diwani”ning toluq neshiri munasiwiti bilen) tarim zhurnili1985-yilliq12-san.

38.«küsen medeniyiti we usul sen’iti»(1)”shinjang sen’iti”zhurnili xenzuche 4-san).

39.«hazirqi zaman uyghur muzikichiliqining iptixari»(“shinjang sen’iti”zhurnili 1985- yilliq1- san).

40.«wintsiylik markopolo we sherq medeniyiti» ( “tiyanshan ikrani” zhurlini 1985- yilliq 6- san).

41.«pakistan renglik hikaye filimi – “pakliq”» ( “shinjang géziti 1985- yili 23- awghusttiki sani).

42.«qoghun we uning makani» ( “ürümchi kechlik géziti” 1985- yili 12- maydiki sani).

43.«ottura esir uyghur medeniyitining qamusi – “qutadghubilik” » (1) “qumul edebiyati” zhurnili 1986- yilliq 4- san; (2) «jenubiy okyan ilmiy zhurnili» yaponche 11- san.

44.«pelsepini islah qilish tesewwur tézisliri» (1) “shinjang üniwirsititi ilmiy zhurnili” 1987- yilliq 3- san; (2) “shinjang pédagogika inistituti ilmiy zhurnili” xenzuche 1987- yilliq 4- san.

45.«”qutadghubilik” we uning apturi » (1) «yipek yoli sayahetchiliki»xenzuche 1986- yilliq 2- san; (2) “yipek yoli sayahetchiliki” in’gilizche 1986- yililiq 4- san.

46.«milliy medeniyetning rawajlinishidiki bir muhim qanuniyet» (1) “shinjang géziti” 1986- yili 11- may xenzuche sani: (2) “shinjang géziti” 1986- yili 17- may uyghurche sani).

47.«”qutadghubilik”ning ilmiy qimmiti» ( “qeshqer géziti” 1986- yili 28- öktebirdiki sani).

48.«émpédukil bilen yüsüp xas hajipning töt tadu qarishidiki omumluq we alahidilik toghrisida» ( “qeshqer pédagogika inistituti ilmiy zhurnili” 1986- yilliq 1- san).

49.«xaraktir we xaraktir güzelliki» ( “ürümchi kechlik géziti” 1986- yili 9- , 10- , 11- féwraldiki sanliri).

50.«bir shé’ir toghrisida parang» ( “shinjang géziti” 1986- yili 14- iyundiki sani).

51.«alwasti we uning yingi qiyapiti» ( “ürümchi kechlik géziti” 1986- yili 7- iyundiki sani).

52.«ruba’iy we uning mezmuni , shekli heqqide» ( “qeshqer edebiyati ” 1986- yilliq 4- san).

53.«yuqiri maharet we ésil sen’et – “muqam”may boyaq resimi heqqide» ( “ürümchi kechlik géziti” 1986- yilliq 12- may sani).

54.«güzellik bilen xunüklükning komédik silishturmisi« ( tiyanshan ékrani 1986- yili 6- san).

55.«mirza heyder we”tarixiy reshidi”» (“shinjang ijtima’iy penler tetqiqati” 1986- yilliq 3- san ).

56.«heshemetxorluqning on chong kasapiti» (“ürümchi kechlik géziti” 1986- yili 10- iyundiki sani).

57.«jabaghan élige sayahet» (“ürümchi kechlik géziti” 1986- yili 11- , 12- aylardiki sani).

58.«güllük doppa»( tarim we nezim )”shinjang sen’iti géziti” 1986- yili.

59.«”on ikki muqam”ning tarixiy qatlimi we istitik alahidiliki» (1) “shinjang ijtima’iy penler tetqiqati» 1987- yilliq 4- san ; (2) “shinjang sen’iti”zhurnili 1987- yili xenzuche 1- san .

60.«yipek yolidiki bibaha göher-uyghur edebiyati» ( “shinjang üniwérsititi ilmiy zhurnili” 1987- yilliq 1- san).

61.«ijtima’iy tepekkur sheklige a’it bir qanche mesile» (“shinjang ma’aripi”zhurnili 1987- yilliq 2- , 3- sanlar ).

62.«elshir newa’iyning pelsepe qarashliri üstidiki izdinish» (“shinjang üniwérsititi ilmiy zhurnili” 1987- yilliq 2- san).

63. «uyghur ressamliq sen’iti tarixidiki yingi namayende» (“shinjang sen’iti” zhurnili 1987- yilliq 6- san ).

64.«muhemmed xarazmi we “muhebbetname”» (1) “bulaq” mejmu’esi 1987- yili omomiy 18- san ; (2) «milli yazghuchilar» zhurnili

Xezuche 1990- yili 2- san .

65. «hapiz shirazi – sherq shé’iriyitidiki isyankar ustaz» (“bulaq” mejmu’esi omomiy 20- san ).
66. «meshrep – ulugh insanperwer sha’ir» (“bulaq” mejmu’esi omomiy 19- san ).
67. «ottura esir jahalitige oqulghan shikayetname» («” kolliyat mesnewi xarabati” toghrisida» ): “bulaq” mejmu’esi omomiy 18- san .
68. «bir shé’ir heqqide söz» (“shinjang géziti” 1987-yili 24- yanwardiki sani ).
69. «ikki shé’ir heqqide parang» (“shinjang géziti” 1987- yili 19- séntebirdiki sani ).
70. «”aqsu edebiyati” diki shé’iriyet ünchilirige nezer» (“aqsu edebiyati” 1987- yilliq 3- san ).
71. «yüsüp xas hajipning tebi’et qarashliri heqqide mulahiziler» (“shinjang ma’aripi” zhurnili 1988- yilliq 10- , 11- sanliri ).
72. «”yipek yoli muzika medeniyiti” dégen kitabqa baha» (“shinjang sen’iti” zhurnili xenzuche 1988- yilliq 5- san ).
73. «ottura asiya ilinzmliq medeniyet» (“qeshqer pédagogika inistituti ilmiy zhurnili” 1988- yilliq 5- san ).
74. «farabi pelsepe idiyisi tetqiqatidiki mentiqiylik ziddiyet» (“shinjang üniwérsititi ilmiy zhurnili” 1988- yilliq 2- san ).
75. «xoja bahawidin neqishbendi we chaghatay edebiyati» (“shinjang üniwérsititi ilmiy zhurnili” 1988-yilliq 3-san ).
76. «uyghur edebiyatida ehmed yessewi we yessewiychilik» (“ulugh mutepekkur sha’ir” 1988- yilliq 1-san ).
77. «uyghur edebiyati tarixi pirogirammisi»(töt tomluq”uyghur edebiyati tarixi”namliq kitap üchün teyyarlan’ghan);(1)”qeshqer pidagogika inistituti ilmi zhurnili”1987-yilliq3- ,4- san:(2)”qeshqer pidagogika inistitoti ilmi zhurnili”1987-yilliq4- ,6-sanlar.
78. «emir xsraw déhlewi» (“bulaq” memu’esi 1988- yilliq 1- san ).
79. «ulugh mutepekkur sha’ir nizami genjiwi» (“bulaq” mejmu’esi 1988- yilliq 2- san ).
80. «ulugh mutepekkur sha’ir nasir xsraw» (“bulaq” mejmu’esi 1988- yilliq 3- san ).
81. «sha’ir xoja jahan ershi we uning shé’iriy ijadiyiti heqqide» (“bulaq” mejmu’esi 1988- yilliq 4- san ).
82. «se’id shirazi» (“bulaq” mejmu’esi 1988- yilliq 4- san ).
83. «zelili shé’iriyitining idiyiwi mezmuni we bedi’iy qimmiti toghrisida» (“shinjang ma’arip inistituti ilmiy zhurnili” 1988- yilliq 1- san ).
84. «klassik medeniyet we nezeriyiwi tepekkur» (“shinjang géziti” 1988- yili 3- dékabirdiki sani ).
85. «ma zuchang é’e uning shé’irliri» (“shinjang géziti” 1988- yili 16- iyundiki sani ).
86. «hemra’i ghezellirining heqiqi mu’ellipi toghrisida» (“tarim” zhurnili 1988- yilliq 5- san ).
87. «yash tamchisidin urghughan shé’irlar» (“qeshqer edebiyati” zhurnili 1988- yilliq 3- san ).
88. «en’eni’wi ang we zamaniwi ang» (“shinjang géziti” 1988- yili 12- iyunidiki sani ).
89. «tarix heqqide qayta oylinish – millet tereqqiyatining éhtiyaji» (“shinjang géziti” 1988- yili 2- öktebirdiki sani ).
90. «yashlar we iqtidar qimmiti» (“shinjang géziti” 1988- yili 28- iyuldiki sani ).
91. «oxshimaydighan ikki xil milliy oyghinish» (“shinjang géziti” 1988- yili 13- noyabirdiki sani ).
92. «u shé’irliri bilen bille xelq qelbide» (“shinjang géziti” 1988- yili 12- marttiki sani ).
93. «essalam qeshqer , salam ana diyar» (“qeshqer géziti” 1988- yili 9- séntebirdiki sani ).
94. «”qutadghubilik” ning tebi’et pelsepisi qarashliri heqqide» (1) “qeshqer pédagogika inistituti ilmiy zhurnili” 1989- yilliq 1- san

(2) “shinjang üniwérsititi ilmiy zhurnili” 1990- yilliq xenzuche 4- san .

95. «yipek yolidin uyghur medeniyitining en’güshtirini qayta tipiwélish» (“shinjang üniwérsititi ilmiy zhurnili” 1989- yilliq 4- san ).
96. «medeniyet sinkirték qatlam neziriyisi heqqide bayan» (“shinjang sen’iti” zhurnili 1989- yilliq 4- san ).
97. «shé’iriyitimizge a’it bir qanche éstétikiliq mesile» (“tarim” zhurnili 1989- yilliq 1- san ).
98. «sherqi tengritagh étikide qedimki medeniyet izlirini tekshürüshtin dokilat» (“shinjang üniwérsititi ilmiy zhurnili” 1989- yilliq

4- san ).

99. «medeniyet tereqeyati toghrisidiki ilmiy qarash – sinkirték qatlam qarishi toghrisida» (“shinjang üniwérsititi ilmiy zhurnili”

1989- yilliq 1- san ).

100. «milletler tereqqiyat tarixi oylinishqa muhtaj» (“yéngi közetküchi” zhurnili 1989- yilliq 7- san ).
101. «échiwétilgen ang we shinjangdiki milletler edebiyati» (“junggo gherbiy qisim edebiyati” zhurnili xenzuche 1989- yilliq 1- san).
102. «muhim bir tarixi tejribe» (“shinjang géziti” 1989- yili 8- noyabirdiki sani).
103. «ayalliq qelibning milodiyisi» (“tarim” zhurnili ).
104. «heshemetxorluq we quruq shöhret» (“shinjang géziti” 1989- yili 25- yanwardiki sani ).
105. «uyghur so’igerlirining yipek yolida körsetken xizmiti» (“shinjang géziti” 1989- yili 27- apréldiki sani ).
106. «yüen sulalidi dewridiki uyghur alimliri we sha’irliridin nemune» (“ürümchi kechlik géziti” 1989- yili 1- aydiki sani ).
107. «hesetxorluq heqqide hesretlik xiyallar» (“shinjang medeniyiti” zhurnili 1989- yilliq 6- san ).
108. «milletning birlik – hemdemliki we uning yurtwazliqqa yemliki» (“shinjang medeniyti” zhurnili 1989- yilliq 5- san ).
109. «rohni saghlamlashturush milletni güllendürüshning muqeddimisi» (1) (“shinjang medeniyiti” zhurnili 1989- yilliq 4- san) ;

(2) (“milliy yazghuchilar” zhurnili 1990- yilliq 4- san ).

110. «4- may herkiti we lüshün rohi» (“tarim” zhurnili 1989- yilliq 10- san ).
111. «nuruz bayrimi we uning tarixi qatlimi» (1) (“shinjang üniwérsititi ilmiy zhurnili” 1990- yilliq 1- san ) ;
112. «uyghur qebililirining eng qedimki tebi’et – ilahiyet qerashliri heqqide» (“shinjang üniwérsititi ilmiy zhurnili” 1990- yilliq 1- san ).
113. «asina melike – gherbiy yurt sen’iti» (“shinjang üniwérsititi ilmiy zhurnili” 1990- yilliq 4- san ).
114. «yitilgen sen’et , séhirlik hékmet we yalqunluq muhebbet» (“ghazi emet may boyaq ressimliri” toplimigha baha ) : “shinjang sen’iti” zhurnili 1990- yilliq 4 we 5-sanliri

115. «izgü peziletning ughur shé’iriyitidiki iptixari» (“qeshqer edebiyati” 1990- yilliq 1- san ).
116. «hazirqi zaman medeniyet tüzülmisidiki paji’elik ziddiyet» (“shinjang medeniyiti” zhurnili 1990- yilliq 3- san ).
117. «milletning öz – özini bilishi we sotsiyalistik medeniyet üch burjiki» (“shinjang medeniyiti” zhurnili 1990- yilliq 5- san).
118. «xelqni obrazliq tepekkur qilish – uyghur edebiyatini güllendürüshning achquchi» (“tarim” zhurnili 1990- yilliq 8- san ).
119. «kungfuzi we quju medeniyiti» (“wénxuybaw” xenzuche 1990- yili 27- féwraldiki sani ).
120. «uyghur islam medeniyiti heqqide qisqiche bayan» (“shinjang ijtima’iy penler munbiri” 1990- yilliq 27- féwraldiki sani ).
121. «üzüm seylisi harpisida» (1) “shinjang géziti” uyghurche 1990- yil 18- awghust ; (2) xenzuche 2- séntebirdiki sani).
122. «milliy usulning siri we séhriy küchi» (“shinjang sen’iti” zhurnili 1990- yilliq 5- san ).
123. «naxsha – usul makanining yéngi jilwisi» (“shinjang sen’iti” zhurnili 1990- yilliq 4- san ).
124. «sherq sen’itidiki bibaha göher – “on ikki muqam” ning toluq retlinishi munasiwiti bilen» (“shinjang géziti” 1990- yilliq 15-séntebirdiki sani ).
125. «ilhambexsh ilham qetriler» (“turpan” zhurnili 1990- yilliq 3- san ).
126. «tebrik we ümid» (“tarim” zhurnili 1990- yilliq 10- san ).
127. «elshir newa’iyning medeniyet tarixida tutqan orni» (“shinjang medeniyiti” zhurnili 1991- yilliq 4- san ).
128. «kelgüsi mushu yerdin bashlinidu» (“shinjang medeniyiti” zhurnili 1991- yilliq 4- san ).
129. «medeniyet insanperwerlik we sotsiyalizim» (“shinjang üniwérsititi ilmiy zhurnili” 1991- yilliq 3- san ).
130. «eziz diyar , shanliq iptixar» (“qeshqer edebiyati” zhurnili 1991- yilliq 3- san ).
131. «”qumul edebiyati” zhurnilining 100 sani» (“qumul edebiyati” zhurnili 1991- yilliq 3- san ).
132. «uyghur muqamlirining töt chong alahidiliki» (“qeshqer géziti” 1992- yilliq 14- awghusttiki sani ).
133. «siktay – sak – uyghurlarning kiyim – kéchek medeniyitidiki en’enwi izchilliq» (“shinjang üniwérsititi ilmiy zhurnili” 1992- yilliq 2- san ).
134. «heqiqet üstide izdinish heqiqiy tetqiqatchining burchi» (“shinjang üniwérsititi ilmiy zhurnili” 1992-yilliq 4- san ).
135. «küsen ressamlirining éstétik éngi» (1) “shinjang medeniyiti” zhurnili 1992- yilliq 3- san ; (2) “shinjang sen’iti” zhunili1993- yilliq 5- san ).
136. «islamiyettin ilgiriki gherbiy yurt usul sen’itining tarixiy uchuri» (“shinjang medeniyiti” zhurnili 1992- yilliq 4- san ).
137. «on ikki muqam we newa’iyxanliq» (“shinjang medeniyiti” zhurnili 1992-yilliq 5- san ).
138. «klassik edebiyatta xoten teswiri» (“bulaq” mejmu’esi 1992- yilliq 4- san ).
139. «”qara janggal” ni oqughandin kiyinki tesirat» (“qeshqer edebiyati” zhurnili 1992- yilliq 4- san ).
140. «klassik edibiyatta mani teswiri we shinjangdin mani dini ressamlirining bayqilishi» (“shinjang ijtima’iy penler munbiri” 1992- yilliq 4- san ).
141. «newa’iy misralirining meniwi medeniyet qimmiti» (1) “shinjang géziti” 1991- yilliq 5- öktebirdiki sani ; (2) “qeshqer pédagogika inistituti ilmiy zhurnili” 1992- yilliq 4- san .
142. «til qudriti – til peziliti bilen» (“til we terjime” zhurnili 1992- yilliq 4- san ).
143. «sherq edebiyatidiki ghayet zor bayliq “shahname”» (“shinjang üniwérsititi ilmiy zhurnili” 1993- yilliq 3- san ).
144. «on ikki muqamdiki 24 mesile» (“shinjang üniwérsititi ilmiy zhurnili” 1993- yilliq 1- san ).
145. «yipek yolining iqtisadi qimmiti» (“shinjang iqtisad géziti” 1993- yilliq 27- marttiki sani ).
146. «yipek yolidiki toqquz hékmet» (“shinjang medeniyiti” zhurnili 1993- yilliq 1- san ).
147. «uyghur muqamlirining menbe we éqimliri» : ( bu maqale “uyghur on ikki muqami” dégen kitabqa kirgüzülgen) shinjang xelq neshiriyati 1993- yili neshri .
148. «yipek yolidiki yéngi sehipe we töge qushi rohi» (“milletler ittipaqliqi” zhurnili 1993- yilliq 1- san ).
149. «yipek yolidiki bir chong illet» (“shinjang medeniyiti” zhurnili 1993- yilliq 2- san ).
150. «menpe’etdarliq exlaqi we mejburiyet exlaqi» (“shinjang ma’arip géziti” 1993- yilliq 16- féwraldiki sani ).
151. «kitab we kitab medeniyiti» (“shinjang ma’arip géziti” 1993- yilliq 19- yanwardiki sani ).
152. «lirik shé’iriyet , meptunkar lezzet» (“teritagh zhurnili” 1993- yilliq 3- san ).
153. «tupraqning monologi» (“qeshqer edebiyati” zhurnili 1993 yilliq 5- san ).
154. «küsen medeniyitning tarixiy qimmiti» (“ishchilar waqit géziti” 1993- yilliq 23- öktebirdiki sani ).
155. «tepekkur derixidin méwiler» (“shinjang medeniyiti” zhurnili 1993- yilliq 5- , 6- sanliri ).
156. «zeynul’abidin mewliwi damolla haji te’ripide» (“qeshqer pédagogika inistituti ilmiy zhurnili” 1993- yilliq 2- san ).
157. «tarix tetqiqatidiki téngi mitod – uchurluq tarix tetqiqati usuli» (1) “shinjang sen’iti” zhurnili xenzuche 1993- yilliq 2- san ;

(2) “shinjang üniwérsititi ilmiy zhurnili” 1996- yilliq 2- san .

158. «islamiyetitn kéyinki gherbiy yurt usul sen’itining tarixi uchuri» (“shinjang medeniyiti” zhurnili 1994- yilliq 2- san ).
159. «uyghur ejdatlirida mey medeniyiti» (“shinjang üniwérsititi ilmiy zhurnili” 1994- yilliq 1- san ).
160. «ottura asiya insaniyet medeniyetshunasliqidiki bir qanche mesile» (“shinjang sen’iti” zhurnili 1994- yilliq 6- san (xenzuche).
161. «oqutquchi toghrisida» (“shinjang ma’arip géziti” 1992- yilliq 17- noyabirrdiki sani ).
162. «gherbiy yurt ma’arip tarixidin bir uchur» (“shinjang ma’arip géziti” 1993- yilliq awghusttiki sani ).
163. «milli ma’arip we nezeriyiwi tepekkur» (“shinjang ma’arip géziti” 1993- yilliq 29- iyuldiki sani ).
164. «oqughuchi toghrisida» (“shinjang ma’arip géziti” 1993- yili 3- ayning 6- künidiki sani ).
165. «yüsüp xas hajipning ghayiwi jem’iyet modéli» (“shinjang pédagogika üniwérsititi ilmiy zhurnili” 1994- yilliq 2- san ).
166. «ottura esirning axiridiki meshhur alim – ulughbik» (“ürümchi kechlik géziti”1994- yilliq 27- dékabirdiki sani ).
167. «mensur hellajining klassik edebiyatimizdiki ekis sadasi» (“tengritagh” zhurnili 1995- yilliq 3- san ).
168. «yipek yoli tetqiqatidiki insaniyet medeniyetshunasliqi mesililiri» (“shinjang üniwérsititi ilmiy zhurnili” 1995- yiliq 2- san).
169. «soghdilar we ularning étinik warisliri toghrisida» (“shinjang üniwérsititi ilmiy zhurnili” 1995- yilliq 3- san ).
170. «gherbiy diyar tiyatir sen’itining kilip chiqishi toghrisida bezi qarashlirim» (“qeshqer pédagogika inistituti ilmiy zhurnili” 1995- yilliq 2- san ).
171. «uyghur xelqi we uning medeniyiti» ( béyjing : junggo sen’et tetqiqat akadimiyisi”edebiyat – sen’et tetqiqati” zhurnili 1995- yilliq xenzuche 5- san ).
172. «ehmed ibin muhemmed el – ferghane» (“shinjang pédagogika üniwérsititi ilmiy zhurnili” 1995- yilliq 3- san ).
173. «ottura asiyadiki qedimi din» (“qeshqer pédagogika inistituti ilmiy zhurnili” 1995- yilliq 3- san ).
174. «yipek yoli we silishturma edebiyat» (“tarim” zhurnili 1995-yilliq 6- san ).
175. «balasaghunning orni mesilisi heqqide» (“shinjang üniwérsititi ilmiy zhurnili” 1995- yilliq 4- san ).
176. «yipek yolida qayta oylinish» (“shinjang medeniyiti ” zhurnili 1995- yilliq 5- , 6- qoshma san ).
177. «uyghurlar we ularning turmush medeniyiti» (“shinjang tezkirisi” zhurnili 1995- yilliq 3- san ).
178. «uyghur muqamlirining qedimki gewdisi» (“shinjang ijtima’iy penler munbiri” zhurnili 1995- yiliq 4- san ).
179. «ma’aripshunas , mutepekkur – sa’ir xoja nezer hüweyde» (“qeshqer edebiyati” zhurnili 1997- yilliq 2- san ).
180. «”chin” we “machin” ibarisining jughrapiylik uqum da’irsi» (“shinjang ma’arip géziti” 1996- yili 3- ayning 5- künidiki sani ).
181. «waqit heqqide yézilghan yaxshi shé’ir» (“shinjang géziti” 1990- yilliq 5- maydiki sani ).
182. «yatlashqan insan we yatlashqan eqil – paraset» (“shinjang ma’arip géziti” 1995- yilliq 5- séntebirdiki sani ).
183. «sükünat» (“shinjang ma’arip géziti” 1995- yilliq 29- awghusttiki sani ).
184. «tebessum» (“shinjang ma’arip géziti” 1995- yilliq 1- awghusttiki sani ).
185. «sewdaliq te’ejjüpnamisi» (“tengritagh” zhurnili 1986- yilliq tunji san ; 1987- yilliq 1- , 2- sanliri ).
186. «tepekkur iqtqdari we tepekkur qimmiti» (“shinjang ma’arip géziti” 1996- yilliq 12- noyabirdiki sani ).
187. «enqa yurtidiki enqa – pishwa» (“shinjang ijtima’iy penler munbiri” 1996- yilliq 1- san ).
188. «komiraxiwa» (kino sinariyisi) (“shinjang mediniyiti” zhurnili 1995- yilliq 1- san ).
189. «tepekkur derixidin méwiler» (“shinjang medeniyiti” zhurnili 1996- yilliq 4- san ).
190. «rohiyet we medeniyet» (“tengritagh” zhurnili 1996- yilliq 6- san ).
191. «ömür telqinliri» (“shinjang medeniyiti” zhurnili 1997- yilliq 1- san ).
192. «dolan – qumul muqamlirining yiltizdashliqi heqqide izdinish» (“shinjang üniwérsititi ilmiy zhurnili” 1998- yilliq 1- san ).
193. «bedi’iy ijadiyette ayallar teswirining ijtima’iy qimmiti» (“shinjang medeniyiti” zhurnili 1999- yilliq 1- san ).
194. «en’eniwi ang gugumdiki uyqu we zamaniwi ang seherdiki oyghinish» (“shinjang medeniyiti” zhurnili 2000- yili 1- san ).
195. «arifname» (“shinjang medeniyiti” zhurnili 2000- yili 4- , 5- qoshma san ).
196. «uyghur muqam medeniyitning giné’alogiyilik siri» (“shinjang sen’iti” zhurnili 2001- yili 3- san ).

III Alimning terjime eserliri

1. «choghluq qiz» shinjang xelq neshriyati , 1981- yili neshr qilghan .
2. «toqquz nezim» miletler neshiryati 1987- yili neshiri .
3. «éstétikidin léksiyiler»1987- yili shinjang radi’o-télwiziye unwérsititi basmisi .
4. «shikispir sontliridin tallanma».
5. «farabi shé’irliridin nemune» “tarim” 1984- yili 5 – san .
6. «shahname»(bashqilar bilen) : shinjang xeliq neshir yati 1998 – yili neshiri.

Neshir qilinmighan kitabliri

1. «hemrahi ghezeller»
2. «üch wilayet inqilabining qisqiche tarixi » (ilmiy eser , orginal halette saqlan’ghan ).
3. «analitik po’itika» (ilmiy eser , orginal halette saqlan’ghan , tamamlanmghan ).
4. «yipek yolidiki sen’et jewherliri» (ilmiy eser , orginal halette saqlan’ghan ).
5. «ghezelyat» ( ghezeller toplimi , orginal halette saqlan’ghan ).
6. «bahariyat» ( ghezeller toplimi , orginal halette saqlan’ghan ).
7. «shérin we sérin» ( shé’rlar toplimi,orginal halette saqlan’ghan ).
8. «aq toz» ( shé’rlar toplimi , orginal halette saqlan’ghan ).
9. «shebnem we uchqun» ( shé’rlar toplimi , orginal halette saqlan’ghan ).
10. «izgülük melikisi» ( ayali rena mexsutqa bighishlap yazghan üch qisimliq eslime , orginal halette saqlan’ghan ) .
11. «men we mining xelqim» ( özi heqqidiki eslime , orginal halette saqlan’ghan)

Ilan qilinmighan bashqa eserliri

1. «hayatim heqqide qayta oylinish» (maqale).
2. «sktaylarning mital tawlash hüner sen’iti» (maqale).
3. «ottura asiya en’enwi hayat qarashlirigha baha» (maqale).
4. «türk medeniyiti hindistanda» (maqale ).
5. «küsen melikisi» (kino sinariyisi ).
6. «muhebbet yighlaydu» (powést , tamamlanmighan ).
7. «farabi» (roman , tamamlanmighan ).

Éziz Atawulla Sartékinning «Medeniyet Dalasigha Seper» namliq kitabidin élindi .

Shinjang xelq neshriyati 2003- yili 4- ay 1- neshri .