Aotori: Memtimin ABC
Pelsepe we Téologiye zadi qandaq munasiwette ?
Pelsepe bilen ilahshunasliqning eng nigizlik tetqiq qilish obiyékti birdek bolup , ikkilisi « zadi pütkül ka’inat némishqa hazirqidek mushundaq halette ? Ka’inatning heriketlendürgüch küchi zadi néme ? Heqiqiy mewjut bolup turidighini zadi néme ? Yaxshiliq bilen yamanliqni kim bilidu ? Hayatliqning birer meqsiti barmu , eger bar bolsa , u némidin ibaret ? » dégendek so’allargha jawab izdeydu ( éniqraq qilip éytqanda , pelsepe bu so’allargha jawab izdeydu , ilahshunasliq yaki din bolsa bu so’allargha jawab biridu ). Halbuki , pelsepe bilen ilahshunasliqning jawab izdesh jeryanida qollinidighan usuli köpligen perqlerge ige : pelsepe insanlarning eqil-idrakigha muraji’et qilidu , ilahshunasliq bolsa herxil bésharet , wehiy we möjizilerge muraji’et qilidu . Pelsepe bilen ilahshunasliqning tetqiq qilish obiyékti oxshash emma qollan’ghan usul oxshimighanliqtin , mundaqla qarimaqqa bu ikkisining tapqan jawabining oxshash bolushi mumkin emestek tuyulidu , wahalenki , pelsepe tarixidin qarighanda , ehwal pütünley undaqmu emes .
Gerche pelsepe bilen ilahiyet ikkilisi öz aldigha ayrim pen bolsimu , biraq ikkilisi jem’iyette yashawatqan kishiler teripidin igilinidighan hem tereqqiy qildurilidighan bolghachqa , uning üstige ular ezeldin hemmini qayil qilidighan axirqi mutleq jawab bilen teminleshke ajizliq qilidighan bolghachqa , oxshimighan tarixiy tereqqiyat basquchida pelsepe bilen dinning munasiwitimu oxshimighan halette boldi . Gherb ottura esir dunyasida hakimiyet bilen din yüksek derijide merkezleshken , hetta bezide din hakimiyettin üstün turidighan bolghachqa , din pelsepige nisbeten hökümran orunda turdi , peylasoplarning qilidighan ishi bolsa özining eqil-idrakigha tayinip tengrining mewjutluqini , uning hemmini bilip turidighan hemmige qadir , cheksiz méhriban bolghan süpetlirini ispatlap chiqish boldi ; Mahiyette bolsa , peylasoplar özining barche hünirini chiqirip diniy hökümdar (papa ) larning hakimiyitining tengri teripidin ulargha tapshurulghanliqni , shuning üchün ularning hoqoqining dexlisiz hem muqeddeslikini ispatlap chiqishti ; Bundaq ehwalda , jennetning achquchining papalar qolida ikenliki qil sighmas heqiqet dep qarilip , papalar we poplarning jazanixor hökümranliqining qanunluq yaki emeslikige hetta könglide bolsimu guman qilishqimu héchkim pitinalmidi . Elwette , insaniyet tarixi haman aldigha qarap méngishni unutmaydu , hazirqi ehwal tarixtikige oxshimaydu .
Ottura esir peylasoplirining tengrining mewjutluqini qandaq ispatlighanliqi méning bu maqalemning asasliq gewdisini teshkil qilidu . Pelsepe bilen dinning munasiwiti bir qeder murekkep we nazuk bolghachqa , men bu yerde alahide tepsiliy toxtilipmu ketmey , peqet bir qanche xil ispatlash usulini chüshendürüp ötey .
Tengri mewjutmu ? Biz aldi bilen ottura esirdiki peylasoplarning tengrining mewjutluqini zadi qandaq ispatlighanliqini körüp baqayli , andin « biz qandaq oylaymiz ? » bunimu közitip baqayli . Buni qilishtin awal , eyni chaghdiki peylasoplarning könglide tengri zadi némidin direk biridu , buni biliwilishqa toghra kélidu . Ularning tengrige bergen tebiri « qur’an kerim » dikidin jiq perqlinipmu ketmeydu : tengri bolsa « nahayiti shepqetlik , méhriban ….. Ulugh , hemmige qadir , hemmini bilgüchi …. » mutleq , mukemmel hem musteqil bolghan birdinbir mewjudattur . Pelsepe nuqtisida turghanda , bu yerdiki bir qanche sözni tiximu ichkirligen halda chüshendürüshke toghra kilidu . Bu yerdiki « hemmige qadir » dégenlik « tengrining qilalmaydighan héch ishi yoq » dégenlik ; « mukemmel » démeklik « tengri bolsa alliqachan mukemmellikke yetken kem-kütisiz zattur , u her qandaq özgirishni bashtin kechürmeydu ; Chünki bir kem-kütisiz zat özgiripla qalsa , meyli u qaysi néshan’gha qarap özgermisun , bu xil özgirish haman kem-kütisizliktin yéraqlishishqa qarap mangghan özgirishtur , bashqiche bolushi mumkin emes shunga tengri her qandaq shekildiki özgirishni bashtin kechürmeydu » dégenlik ; « musteqil » dégenlik bolsa « tengri tebi’etning her qandaq qanuniyitining cheklimisige uchrimaydu , insanlarning oy-xiyal , idisining sirtida obiyéktip halda musteqil mewjut bolup turidu » dégenliktur . Bu éhtimal eyni chaghda bezi kishilerning « tengri méning dilimda » deydighan « sepsetisi » ge reddiye birish meqsitide éytilghan bolsa kérek .
Emdi , biz tengrining mewjutluqigha alaqidar bir qanche ispatni körüp öteyli . En’eniwi qarash boyiche éyitqanda , tengrining mewjutluqi töt xil usulda ispatlinidu , ular : ontologiyilik ispatlash , alem nezeriyisi boyiche ispatlash , meqsetchilik nezeriyisi boyiche ispatlash we exlaqiy ispatlash qatarliqlardin ibaret .
Biz ontologiyilik ispatlashtin bashlap sözleyli . Aldi bilen « ontologiye » dégen sözning menisini chüshiniwilishqa toghra kélidu . Éniqki , « ontologiye » dégen söz hergizmu uyghur tilidin kélip chiqqan emes . Söz yiltizi « on » grékche , emma « ontologiye » dégen sözmu grékchimu-emes , buni uqmidim ; Méning uqidighinim , « ontologiye » dégen söz in’glizchide ishlitilidighan bolup , umu grékchidin özleshtürüsh asasida kelgen ,tilimizdiki « mewjutluq » , « bar » , « bol » dégen sözlerge yéqinlishidu.mesilen ,« qutadghubilik » dastanidiki
«u xalap yaratti , yaraldi pütün ,
U birla dédi ‹ bol › , bar oldi pütün .»
We
« üchi su , üchi yel , üchi boldi ot ,
Üchi tupraq ,bulardin dunyadur mewjut .»
Dégen misralardiki « bol » , « bar » , «mewjut » dégen sözler neq « ontologiye » dégen sözning menisidur . Shunga ,« ontologiye» dégen sözning ornigha « mewjutluq » dep élishni tewsiye qilimen .
Pelsepining mewjutluqqa alaqidar qismi ontologiye (mewjutluq ) dep atilidu , yeni pelsepining « bu dunyada zadi néme heqiqiy mewjut ? » dégen mesilini tetqiq qilidighan qismi ontologiye dep atilidu . Emdi tengri mewjutluqining ontologiyilik ispatigha kelsek , bu xil ispatni miladiye 11-esirde yashighan ensélém dégen kishi otturigha qoyghan , gerche u bu xil ispatlashni kötürüp chiqqan birdinbir kishi bolmisimu , biraq uning ispati ontologiyilik ispatning tipik wekili bolalaydu . « ontologiyilik ispat » dégen bu isimni ensélém özi qoymighan , belki kiyin kant ensélémning ispatigha reddiye birish jeryanida qollan’ghan . Ensélémning ispati mundaq élip birilidu : « tengrining mewjutluqi tengrining éniqlimisidin kelgen » , yeni tengrining tebiri tengrining mewjutluqini öz ichige alidu . Biz bu xil ispatqa inchikirek qarap baqayli . Ensélém éyttiki : « tengri bolsa insanlar oylap yételeydighan eng büyük mewjudattur .» siz oylap yételeydighan eng qudretlik , eng mukemmel , eng méhriban , hemmini bilidighan , hemmige qadir mutleq mewjudat bolsa del tengrining özi . Insanlar bu dunyada yashash jeryanida , her qandaq shey’ining unchiwala mukemmel emeslikini , yéterlik güzel emeslikini , digüdek heqiqiy emeslikini bilip yétidu ; Eger insanlar eng heqiqiy , eng méhriban , eng güzel bolidighan mutleq mukemmel mewjudatni oylap yételmiginide , insanlarning pütkül ka’inattiki her qandaq shey’ining mukemmel emeslikini bilip yételishini chüshendürgili bolmaydu . Mundaqche qilip éytqanda , bizning melum shey’ini « dégüdek mukemmel emes » , dep höküm qilalishimizning sewebi shuki , biz uningdinmu mukemmelraq bir mewjutluqni oylap yettuq ;oxshash qa’ide boyiche : hazir biz « pütkül ka’inattiki her qandaq shey’i mukemmel emes » dep oylaymiz , shunglashqa , biz choqum ka’inatning sirtida bizning tejribe dunyayimizdin halqighan bir mutleq , hemmidin mukemmel , hemmidin büyük bir mewjudatni oylawatimiz , bu mewjudatning özi tengri shu . Ensélém deyduki , insanlarning könglide mushundaq büyük emeliy gewde ( substansiye ) ni oylap yételishi del shu gewdining mewjutluqining ispati .
Buninggha qarita , bezi kishiler énkar qilip mundaq diyishti : « méning mutleq güzel , mutleq heqiqiy bolghan gewdini oylap yételishim u gewdining peqet we peqet méning tesewurumda mewjut ikenlikinila ispatliyalaydu , hergizmu shu gewdining heqiqetenmu emeliyette obiyéktip mewjut ikenlikini ispatliyalmaydu . Bu xuddi gerche men atlantik okyanning qaq otturisidiki bir mukemmel aralni oylap yételisemmu , biraq , méning u aralni oylap yételishim bilen u aralning emeliy mewjutluqi ikkisi ikki ish . » buninggha qarita , ensélém jawab birip dédi : « siz ‹ eng büyük mewjudat bolghan tengri éhtimal méning oy-xiyalim we tesewurumdila mewjut bolushi , emeliyette bolsa mewjut bolmasliqi mumkin › dep oylighningizda , sizning oylighningiz hergizmu telep qélin’ghinidek unchiwala büyük hem mukemmel gewde emes , siz mutleq büyüklükni oylap yételmepsiz . ‹ méning tesewurumdila emes , belki emeliyettimu heqiqiy türde mewjut › dep oylighiningizdila , andin siz mutleq büyüklükni oylap yételigen bolisiz . Tesewuringizdila mewjut bolup emeliyette mewjut bolmighan gewde hergizmu eng büyük gewde hésablanmaydu . Shunglashqa , eng büyük gewdini oylawatqiningizda , sizning uni ‹ emeliyette mewjut bolmay qalarmu ? › dep teshwishlinip qilishingiz mumkin emes . » chüshinishke asan bolushi üchün , tengrining mewjutluqigha alaqidar bu xildiki ispatni aristotélning üch basquchluq formulisi ( sillogizim ) boyiche töwendikidek yézishqa bolidu :
Chong aldinqi shert : tengri bolsa biz oylap yételeydighan eng qudretlik , eng méhriban , eng güzel , hemmige qadir , mutleq heqiqiy bolghan eng büyük zattur ;
Kichik aldinqi shert : « hem tesewurumda , hem emeliyette obiyéktip mewjut » bolghan zat bolsa « peqet méning tesewurumdila mewjut » bolghan zattin bekrek qudretlik , bekrek méhriban , bekrek güzel , hemmige bekrek qadir , bekrek heqiqiy ;
Yekün : tengri tesewurimizda mewjut bolupla qalmastin , belki emeliyettimu obiyéktip halda heqiqiy mewjut .
Bu dégini , siz oylap yetken tengri hem tesewuringizda , hem emeliyette obiyéktip mewjut bolghandila , andin siz oylap yetken tengri eng büyük . Eger undaq bolmaydiken , siz oylap yetken mewjutluq biz deslepte tengrige bergen éniqlima bilen zit . Bu yerde tayinilghini logikédiki « birdeklik qanuni » bolup , bu qanun’gha asasen tengrining éniqlimisi logikiliq hökümning bash-axida choqum oxshashliqni saqlishi kérek .
Bu xil ispat alahezel mushu yerde ayaghlishidu . Elwette , kishiler bu xil ispattin anche razi bolmidi . Bolupmu kant , özining « sap idrak tenqidi » dégen büyük esiride , « men yanchuqumda 100 yüen pulning barliqini pütünley tesewur qilalaymen , biraq bu hergizmu méning yanchuqumda heqiqetenmu 100 yüen pulning barliqidin direk bermeydu » dep ontologiyilik ispatqa qarshi chiqti . Uning qarishiche , logikéliq ispatlash bilen obiyéktip emeliyet ikkisi ikki ish idi . Bu toghrisida méning köp pikir bayan qilishimmu epsiz , shunga bu mesilining muhakime qismini oqurmen dostlargha tapshurdum .
Tengrining mewjutluqining ikkinchi xil ispati bolsa alem nezeriyisi boyiche ispatlash . Ottura esirdiki peylasoplarning biri bolghan tomas akiwna mushu xildiki ispatni kötürüp chiqti . U didiki , ka’inattiki barliq tasadipiy mewjut bolghan shey’ilerni choqum melum bir tasadipiy bolmighan , yeni muqerrer bolghan mewjudat keltürüp chiqarghan . Bu xil ispatning nuqtineziri bolsa : « alemdiki tasadipiy we xalighanche mewjut bolghan shey’ilerni peqet we peqet muqerrer hem zörür bolghan bir mewjudat tengrige tayan’ghandila andin chüshendürgili bolidu . » diyiliwatqan « tasadipiy we xalighanche mewjut bolghan shey’iler» bolsa mewjutluqi bashqa bir shey’ining mewjutluqini özige shert qilghan shey’ilerni körsitidu . Bu yerde éytiliwatqini sewep-netije munasiwitidur . Her bir tasadipiy shey’ining mewjutluqi choqum bashqa bir shey’ining mewjutluqigha tayinidiken , ka’inattiki barliq shey’iler choqum melum bir bashqa shey’i sewebidin mewjut bolidu , yeni , her bir shey’ining mewjutluqining choqum melum bir sewebi bolidu , sewep-netije munasiwiti insaniyetning barliq bilimining asasi , shey’ilerning sewebini izdesh jeryanidila , insaniyet andin bilimge érishidu . Atalmish « hemme ishning sewebi bolidu » , « shamal chiqmisa derex lingshimaydu » digenler mushuni körsetse kirek . Shundaq qilip , biz sewep-netije munasiwitige asasen shey’ilerning mewjutluqining sewebini cheksiz halda sürüshtürüp keynige yandursaq , bu seweb-netije halqisining choqum bir bashlinish nuqtisi bolidu ( emdi «seweb-netije halqisining choqum bir bashlinish nuqtisi bolidu » dégen bu hökömning asasi zadi nede dégen so’algha kelsek , insanlar uninggha jawab birelmeydu , oxshashla tomas akiwnamu jawab birelmeydu , kéyinkiler del mushu yerni tutuwilip uning ispatigha reddiye birishti ) , bu nuqtidiki shey’ining mewjutluqi bashqa her qandaq shey’ige tayanmaydu , eksiche , ka’inattiki barliq bashqa shey’ilerning mewjutluqi mushu nuqtining mewjutluqigha tayinidu ; Ka’inattiki barliq bashqa shey’ilerning mewjutluqi mushu yerdin , yeni muqerrrer hem zözür bolghan mewjudiyet tengridin bashlinidu . Tengrining özi bolsa héchnimige tayanmay , barchidin musteqil halda öz-özidin mewjut bolup turidu .
Tengrining mewjutluqining bu xildiki ispati « alem nezeriyisi ispati » dep atilishining sewebi shuki , bizning tasadipiyliqtin muqerrerlikke bolghan keltürüp chiqirish jeryanimiz del alemlik sewep-netije munasiwitini chiqish qilip turup élip birilghan . Biz « men nedin kelgen ? » dégen bu so’alni bir minut waqit serp qilip oylinip baqsaq , éhtimal bu xildiki ispatni tiximu obdan chüshinelishimiz mumkin .
Tengrining mewjutluqining üchinchi xil ispati bolsa meqsetchilik nezeriyisi ispati . Bu xil ispat hemmimizge tonushluq bolushi mumkin . Meqsetchilik nezeriyisi tengrining mewjutluqini ispatlap mundaq deydu : pütkül ka’inat melum bir garmoniye asasida tengpungluqini saqlighan halda mewjut bolup turidu , bu xil garmoniye peqet we peqet melum bir parasetlik eqil igisining meqsetlik halda lahiylep yasap chiqishi astidila andin mewjut bolushi mumkin . Ademge qarap baqayli , shunche yarishimliq qash-köz , beden , we uninggha maslashqan roh … Mana bularning hemmisi özlikidin peyda bolup shekillinelmeydu , choqum birer parasetlik eqil igisi meqsetlik halda lahiylep yasap chiqqan gep . Undaqta ka’inatni kim lahiyligen ? Elwette eng usta lahiyligüchi bolghan tengri-de . Emdi bu yerde « biz dewatqan garmoniye rastinla bir heqiqiy garmoniyemu yaki peqetla bizdiki xiyaliy tuyghumu ? Garmoniyilik we qanunyetlik ka’inatning némishqa choqum bir lahiyligüchisi bolmisa bolmaydu ? » dégen so’alni sorashqa toghra kélidu .
Tengri mewjutluqining yene bir ispati bolsa exlaqiy ispat . Bu ispatning qarishiche , exlaqiy prinsiplar bayan xaraktirlik bolmastin , belki ölchem xaraktirlik . U kishilerge shey’ilerning « néme » likini éytip bermestin , « mundaq bolushi kérek » likini éytip biridu .
Exlaqiy ölchem-prinsiplar bashqa fizikiliq shey’ilerge oxshimaydu , bashqa fizikiliq shey’ilerni sezgü eza we eqil-idrakqa tayinip bilishke bolidu , biraq biz herqanche qilsaqmu exlaqiy ölchem-prinsiplarni tejribe shekilide béshimizdin ötküzelmeymiz , uni sezgü ezagha tayinip bilelmeymiz . Dimek , exlaqiy ölchem-prinsiplarning kélish menbesini bilip bolmaydu . Halbuki , biz bilimizki , insaniyet dunyasida « toghra » , « xata » deydighan exlaq ölchemliri mewjut , « exlaq » ning özimu mewjut . Undaqta bu exlaq prinsipliri nedin kélidu ? Peqet we peqet fizikiliq madda dunyasining sirtida yigane mewjut bolup turghan birdinbir mutleq mewjutluq tengridin kélidu , exlaq prinsipliri insanlarning özidin kelmeydu . Chünki exlaq uqumi we exlaq prinsipliri he désila insanlarning tebi’iy arzu-hewes , nepsge xilap kélidu , eger insanlarning özige qoyup berse , héchgeptin-héchgep yoq özichila exlaq prinsipigha ige bolalishi mumkin emes . Shunga exlaq uqumi insanlardin üstün turidighan tengridin kélidu . Bu xildiki ispattin shuni keltürüp chiqirishqa boliduki , até’izmchilar ( xudasizlar ) ning exlaqliq bolalishi menggü mumkin emes . Biraq éniqki , exlaq té’izmchilar ( din’gha ishen’güchiler ) ghila mensup bolmastn , belki insaniyetke ortaq mensup . Shunga bu xildiki ispatmu asanla ret qilinishqa uchrishi mumkin .
Yuqirida éytip ötkenlirim insanlar özining eqil- idrakigha tayinip tengrining mewjutluqini ispatlaydighan bir qanche misal , kishini qayil qilamdu-yoq , buni oqurmenlerning dégini hésab . Elwette , nurghun kishiler tengrining mewjutluqini her qandaq usul bilen ispatlashqa qarshi turidu , ularning qarishiche , tengrining mewjutluqini ispatlashqa urunushning özi tengrige shek keltürgen bilen barawer bolup , bu kechürgisiz gunahtur . Buni mushu yerde toxtitay .
Nihayet , peylasoplar ezeldin qap yürek kélidu . Immeniyu’il kant tengrining mewjutluqini ispatlashqa urunmidi , belki tengrining mewjutluqining barliq ispatini yoqqa chiqirishqa urundi , melum menidin éytqanda , derweqe yoqqa chiqardi . Éhtimal , kant özining meshhur esiri « sap idrak tenqidi » dégen esiride , tengrining mewjutluqining eqliy-idrakiy ispatining eng axirqi mumkinchilikinimu yoqqa chiqarghinida , ikkili tereptikiler , até’izmchilar we té’izmchilar könglide shadlan’ghan bolushi mumkin , chünki kantning qarishiche , tengrige da’ir eqli ispatlarning bir-biri bilen jangjalliship yürüshi pütünley bihude awarichiliq idi . Chünki tengrige alaqidar her qandaq bilim pütünley insanlarning bilish da’irsidin halqip ketken bolup , tengrining mewjut yaki emeslikini insanlarning bilelishi mumkin emes idi . Da’irsi insanlarning tejribe da’irsidin halqip ketken halda ishlitilgen eqliy tepekkurgha tayinip érishilgen her qandaq hökümning her waqit oxshashla eqliy tepekkurgha tayinip érishilgen qarimu-qarshi hkkümini tépishqa bolatti . Yeni insanlar özining eqli-idrakiy tepekkurigha tayinip ezeldin özining béshidin ötmigen , shundaqla menggü béshidin ötküzüshi mumkin bolmaydighan shey’iler toghrisida xulase chiqirishqinida , ular oxshash bir shey’i toghrisida pütünley qarimu-qarshi bolghan ikki xil hökümge ériship ziddiyetke pétip qalatti . Bu xildiki shey’iler tengridin bashqa yene roh , menggülük hayatliq , alemning bashlinishi , mutleq erkinlik qatarliqlarni öz ichige alidu . Tengri ezeldin héchkimning béshidin ötmigen shuningliq bilen tejribisigimu aylanmighan , shundaqla her qandaq kishining tejribisige aylinishimu menggü mumkin bolmaydighan bolghachqa , eqli tepekkurgha tayinip érishilgen tengrining mewjutluqigha da’ir ispat bar yerde , choqum tengrining mewjut emeslikige da’ir ispatmu bar , ikki terep bir-biri bilen talash tartish qilishi mumkin , biraq ular hemmisi özi bilmeydighan nerse üstide talash-tartish qilishidu , hem ezeldin bir terep yene bir terepke qayil bolmaydu . Shunga kantning qarishiche , tengrige alaqidar ispat we buningdin kélip chiqqan de-talashlarning hemmisi bihude xalas . Tengrining bar-yoqluqini biz bilelmeymiz , biraq exlaq nuqtisidin chiqish qilghanda , tengrini « bar » dep turushmu bir xil zörüriyet bolushi mumkin , biraq bu xil perez bilen « tengri heqiqetenmu barken » dep kisip éytish pütünley bashqa-bashqa ikki ish .
Kéyin kant özining « sap idrak da’irsidiki din » dégen kitabida bu toghrisida kengri pikir yürgüzdi . Kantning qarishiche , exlaq dindin kélip chiqmaydu , belki din exlaqtin kélip chiqidu . Insanlarning insan bolush süpitidiki sap idraki we erkin iradisi insanlargha ular shertsiz boysunushi telep qilinidighan exlaq prinsipi bilen teminleydu , bu insanlarni insan qilidighan tüp mahiyiti . Biraq , shuning bilen bir waqitta , insanlar özining haywaniyliqidin pütünley qutulup bolalmighanliqidin , achközlük , nepsaniyetchilik , shexsiyetchilik , hurunluq , ajizliq dégenlerning iskenjisidin pütünley qutulup bolalmighan . Del mushu seweptin , insanlar özining insaniy mahiyiti ulargha buyruq qilghan exlaq prinsiplirigha özlükidin ri’aye qilalmaydu , shuning bilen ular hemmige qadir bolghan tengrini özige tiklep , özining exlaqiy mejburiyitini ada qilishtiki nazaretchisi we dewetchsi qiliwalidu . Yene kélip , bu tengri hemmige qadir , hemmidin méhriban we hemmini bilip turidighan bolushi kérek , chünki insanlar rezillikning hemmige qadir bir mewjudat teripidin jazalinishini , özi özining haywaniyliqidin qutulalmay ötküzgen sewenliklirining hemmidin méhriban bir mewjudat teripidin kechürümge érishishini , özi qilghan yaxshiliqlarning bolsa hemmini bilip turidighan bir mewjudat teripidin bilinip , mukapatlinishini ümid qilidu . Uning üstige , nsanlarning haywaniyliqtin qutulghan mahiyitidin élip éytqanda yaxshiliq , güzellik we heqiqetke mayil bolghanliqtin we her waqit mukemmellikke intilidighanliqi üchün , hemde mukemmel bolghan yaxshiliq , güzellik we heqiqetke bu dunyada érishish mumkin bolmighanliqtin , mukemmel hem mutleq bolghan yaxshiliq , güzellik we heqiqet dégendek süpetlerni tengrige yüklep , özi ölgendin kéyin shulargha érishishni arzu qilidu . Dimek , tengrining barliq güzel süpetliri peqet we peqet insanlarning arzu-hewes , intilishliridin kélip chiqqan bolup , tengri insanlarni emes , belki insanlar tengrini yaratti . Kantning bu bayanlirini körüp , ademning shundaq dégüsi kélidu : « tengri bolsa insanlarning ajizliqi , qorqunchaqliqi ,rezilliki , achközlüki , temexorluqi shundaqla hurunluqining mehsuli . »
Emdi karl markisqa kelsek , u dinning « insan mahiyitining özidin yatlishishining netijisi » dégenni qobul qilghandin kéyin , yenimu ichkirilep bu xil yatlishishning sewebini izdidi . Markisning din toghrisidiki köz qarishini bayan qilghanda , uning « din bolsa xelqning epyüni » dégen sözini eslep ötsek hazirche yéterlik . Gerche köpchilikimiz epyün chékip baqmighan bolsaqmu , epyünning adem bedinige néme ish qilidighanliqidin anche-munche xewerdar . Aldi bilen , epyun qisqa mezgilde edemni mest qilip , huzurlanduridu , ré’alliqtin pütünley qol üzdürüp , ademni « menggülük » bext ichide elleyleydu . Arqidin , uning zehiri özini körsitishke bashlaydu , uzun mezgil epyün chékish beden’ge intayin ziyanliq .
Kishiler némishqa u dunyadiki bextke shunche intilidu ? Chünki bu dunyadiki hayat unche bextlik emes ; Bexitlik bolmayla qalmastin , belki azap oqubetke tolghan . Markis éyttiki , kishiler din’gha itqad qilish jeryanida , özi yashawatqan ré’al dunyadin pütünley qol üzüp , u dunyagha bolghan ümid ichide jennetke kérishni saqlap ötüshi mumkin . Bu halda , u özi yashawatqan jem’iyetni yaxshilashni , qulluqtin qutulup ghoruri bilen bu dunyada yashashni xiyalighimu keltürmesliki mumkin , chünki ularning ghoruri del ularning itqadida , u dunyada , jennette .
Mana bular méning din we pelsepe toghrisidiki qisqiche bayanlirim . Peylasoplarning idysini pütünley toghra bayan qildim , dep éytalmaymen , oqurmen dostlarning méning bayanlirimini yaqturush-yaqturmasliqighimu bir néme diyelmeymen . Biraq , meyli biz qandaqla oylimayli , choqum até’izmni özining eslidiki menisi boyiche heqiqiy türde chüshinishimiz kérek , « markisizmliq até’izm terbiyisi » biz kéchikimizdin bashlapla anglap kéliwatqan uqum , markismu eyni chaghda insaniyetning erkinliki üchün bir ömür küresh qilishni özige néshan qilghanidi .
Aptori : memtimin
2014-yil 1-ay , künming
Aptordin :
Bu maqale munu tor békiti
http://philosophers101.com/?page_id=493
Diki derslikni terjime qilish shundaqla uni özümning chüshenchisi bilen birleshtürüsh asasida pütüp chiqti . Shuni dep ötüshni zörür taptimki , bu maqale hergizmu muntézim ilmiy maqale emes , ilmiy maqalining ölchimidin tixi yéraq . Shunga bezi oqurmen dostlar ilmiy maqalining ölchimide turup mezkur maqalini we méni ilmiy sapasi yoqken , dep tenqidlimekchi bolsa , men u tenqidni alliqachan qobul qilip boldum , shunga bu yerde yene dep yürüshning orni yoq . Men bu munberde melum bir unwan üchün déssirtatsiye yaqilimaywatqan bolghandikin , maqalini chüshinishlik , ammibap qilip yézishni aldinqi orun’gha qoydum . Eger maqalide körsitilgen peylasoplarning idiyisige qarita xata melumat birilgen , dep qaralsa , uni qayta muhakime qilsaq bolidu .
Yene birsi , oqurmen dostlarning mezkur maqalida dep ötülgen idiyelerge , bolupmu até’izimgha toghra we keng qorsaq mu’amilide bolushini soraymen . Bir xil idiye , bir xil pikir özining qarimu-qarishi teripi bilen ziddiyetlinish jeryanidila andin öz qimmitini tapalaydu .
Tengritagh Akademiyesi 