‹‹kültür›› bilen ‹‹medeniyet›› tin ibaret bu ikki uqum 18- esirdin bashlap gherblik tarixshunaslar, mutepekkurlar, peylasoplar, jem’iyetshunaslar we medeniyetshunaslarning eserliride körülüshke bashlighan. Shuningdin kéyin bu ikki uqumning ipade qilidighan menisi, da’irisi we bir – biri bilen bolghan munasiwiti nurghun alimlarning tetqiqat témiliridin birige aylan’ghan. Bu heqtiki tetqiqatlarning chongqurlishishigha egiship, gherbte bu ikki uqumning menisi heqqidiki qarashlarda belgilik derijide ortaqliq shekillendi. Shuning bilen gherbning ilim saheside ‹‹culture››(kültür yaki kalchér), ‹‹sivilization›› (siwélayzeyshn) dégen ikki söz omumliship, jem’iyettiki nurghun ijtima’iy amillarni chüshinish we hel qilishta éniq bir uqum we métod meydan’gha keldi. 1915~1919- yillarda junggoda lushun we chén dushyu qatarliq ziyaliylar yétekchilik qilghan ‹‹yéngi medeniyet herikiti›› élip bérilip, xelq’aradiki nahayiti nurghun kilassik kitablar xenzu tiligha terjime qilindi. Ilghar ijtima’iy we pelsepiwiy qarashlar tonushturuldi. Shu qatarda in’gliz tilidiki ‹‹culture›› sözi xenzuche ‹‹文化›› dégen xet bilen, ‹‹sivilization›› sözi bolsa ‹‹文明›› dégen xet bilen ipade qilindi. Shuningdin bashlap hazirghiche xenzuche eserlerde bu ikki söz izchil qollinilip kelmekte.

‹‹kültür›› (文化) bilen ‹‹medeniyet›› (文明) tin ibaret bu ikki uqum bir milletning bir pütün hayatining maddi we meniwi tereplirini öz ichige alidu. Shunga, bu ikkisining hem ortaqliq hem perqliq teripi bar. Lékin, bularni oxshash bir uqum dep arilashturuwélishqa bolmaydu. Eger bu ikki uqum bir – birige arilashturiwétilse bir milletni chüshinishte we jem’iyettiki mesililerni hel qilishta éghir qiyinchiliq we ziddiyet peyda bolidu. Hetta milletler otturisidimu toqunush kélip chiqidu.

Hazir xenzu tilidiki bu ikki sözni uyghurchigha terjime qilghanda, til yéziq tarmaqliri ‹‹文化››ni ‹‹medeniyet››, ‹‹文明››ni ‹‹medeniylik›› dep atashni xéli omumlashturghan bolsimu, lékin bu yerde ‹‹medeniyet›› bilen ‹‹medeniylik›› dégen ikki söz emeliyette peqet bir xil uqumning ikki xil atilishigha aylinip qalghan, mezmun jehettin bolsa uninggha ‹‹文明›› dégen sözde ipade qiliniwatqan mena yüklinip qalghan. Shuning bilen eslide ‹‹kültür››(文化) sözi bilen ipade qilinishqa tégishlik bolghan uqumni ‹‹milliy medeniyet››(民族文化) dégen nam bilen ataydighan yene bir söz peyda bolghan.
Ilmiy muhitimizda omumlashqan bu ‹‹medeniyet›› sözi eslide uyghurlar islam dinigha étiqad qilghandin kéyin ereb tilidin uyghur tiligha kirgen. Uning esli shekli ‹‹medine›› bolup, menisi ‹‹güllen’gen››, ‹‹ronaq tapqan››, ‹‹sheher›› dégenliktur. Eslide bu sözde bir milletning melum bir dewrdiki omumiy tereqqiyat jeriyani we érishken netijisi nezerde tutulidu. Jem’iyetshunasliq pénide qobul qilin’ghan oqum boyiche éytqanda, uning menisi in’gliz tilida ‹‹sivilization›› (siwélayzeyshn), xenzu tilida ‹‹文明›› dégen xet bilen ipade qilin’ghan uqumgha tengdur. Lékin, bu uqum uyghur tiligha ‹‹medeniylik›› dégen söz bilen terjime qilinip, ‹‹medeniyet›› sözining süpet shekli ornida qollinilghachqa, uqum müjmelliki peyda boldi. Shuning bilen, eslide ikki söz bilen ipade qilin’ghan ikki uqum uyghur tilida ‹‹medeniyet››(文化), ‹‹medeniylik››(文明) we ‹‹milliy medeniyet››(民族文化) dégen namlarda atalghan üch uqum sheklide otturigha chiqti.
Elwette, bu jehettiki uqum müjmellikini hel qilish we bu ikki uqumni uyghur tilida qandaq söz bilen ipadilesh we ularning bir – biri bilen bolghan munasiwitini aydinglashturush heqqide yéqinqi yillardin béri nahayiti ehmiyetlik tetqiqatlarmu élip bérilip, in’gliz tilidiki ‹‹culture››, xenzu tilidiki ‹‹文化›› dégen sözlerni uyghur tilida ‹‹kültür›› dep atash, in’gliz tilida ‹‹sivilization››, xenzu tilida ‹‹文明›› dep atalghan sözni uyghur tilida ‹‹medeniyet›› dep atash tewsiye qilinmaqta. Emeliyettimu mushundaq atighanda, ilmiy sahediki uqum müjmellikini hel qilip, xelq’ara ilim sahesidiki uqum we chüshenchiler bilen ortaqlashqili hem ‹‹kültür›› (文化) bilen ‹‹medeniyet›› (文明) ning munasiwitini aydinglashturghili bolidu.

Aldi bilen, ‹‹kültür›› bilen ‹‹medeniyet››tin ibaret bu ikki uqumning da’irisi we xaraktérini éniq chüshen’gende, uningdin kéyin bu ikki uqumning munasiwiti we bir milletning hayatida totqan rolini aydinglashturghili bolidu. Yuqirida déyilginidek, bu mesile heqqide 18- esirning kéyinki yérimidin béri xelq’ara ilim saheside türlük qarashlar otturigha qoyulghan. Bu qarashlardiki diqqetni tartidighan ortaq nuqtilardin biri kültürning bir milletning özige xas bolghan turmush usuli we heriket shekli ikenlikidur. ‹‹kültür›› bilen ‹‹medeniyet›› otturisida hem ortaqliq hem perqliq terepler bar. Aldi bilen her ikkisi ijtima’iy hayatni öz ichige alidu. Ijtima’iy hayat bolsa din, exlaq, hoquq(siyasiy we qanun), eqil, éstétika, iqtisad, til we ilim-pen bilen munasiwetlik hayattur. Bu sekkiz türlük hayatning hemmisi ‹‹kültür›› dep atalghinidek, yene ‹‹medeniyet›› depmu atilidu. Medeniyet türlük milletlerning ortaq mehsulidur. Chünki, her qandaq medeniyet ashu medeniyetke érishken milletlerning ortaq bir hayatni bashtin kechürüsh jeriyanida yaritilidu. Shu seweblik, medeniyet xelq’araliq bolidu. Lékin, bir medeniyetning ashu medeniyetni meydan’gha keltürgen milletlerde alghan xas shekilliri bolsa ‹‹kültür›› dep atilidu. Shunga, kültür bilen medeniyet otturisida mundaq ortaqliq we perqliq terepler bar:

1-medeniyet xelq’araliq bolidu, kültür milliy bolidu.
2- medeniyet eqil we usul arqiliq yaritilidu. U sün’iy bolidu. Kültür bolsa tuyghu we ilhamgha tayinip meydan’gha kélidu. U tebi’iy shekillinidu.
3- medeniyet bir millettin bashqa bir milletke ötidu, lékin kültür ötüshmeydu.
4- bir millet medeniyitini özgerteleydu, lékin kültürini özgertelmeydu.
5- medeniyet iqtisadiy, qanuniy, diniy, exlaqiy pikirlerning toplimidur, kültür diniy, exlaqi, bedi’iy tuyghu qatarliqlarning toplimidur.
Démek, kültür bilen medeniyetni bir biridin ayrighan nerse, kültürning tuyghudin, medeniyetning chüshenchidin barliqqa kélishidur. Bashqiche éytqanda, kültür qelbke tayinidu, medeniyet méngige tayinidu. Mesilen, xelqning edebiy zoqidin meydan’gha kelgen mesel, chöchek, letipe, qoshaq, dastan qatarliqlar uyghur kültürige mensup, yüsüp xas hajipning chüshenchisi we iradisi boyiche belgilik bir edebiy shekilni asas qilip yézilghan ‹‹qutadghu bilig›› dastani uyghur medeniyitige mensuptur. Shuningdek, uyghurlarning sen’et tuyghusidin payda bolghan ‹‹ejem›› muzikisi uyghur kültürige mensup, qurban ibrahimning sen’et chüshenchisi boyiche ishlen’gen ‹‹méning rawabim›› dégen muzika uyghur medeniyitige mensup.

Kültür tuyghugha tayinip tebi’iy shekillen’gechke, uning tereqqiyatimu yene birer shexsning iradisige béqinmay tebi’iy halda meydan’gha kélidu, özgirishimu yene shexsning iradisige baghliq bolmaydu. Mesilen, bir tildiki sözlerni kishiler xalighanche bikar qilip, uning ornigha yéngi sözlerni yasap deslitelmeydu. Grammatikiliq xususiyetlirinimu kishiler xalighanche özgertip yéngi amillarni qoshalmaydu. Tildiki özgirish we tereqqiyat kishiler sezmigen halda tebi’iy otturigha chiqidu. Kültürning esli menbesi qelptur. Kültür qelptin chiqqan tuyghudin yaki hésyattin shekillen’gechke, uning milletning özige xas bolushtek alahidiliki bolidu, uningda milletning esli rohi namayan bolidu. Millet ezalirining xoshalliqi we meniwiy hozuri peqet kültür arqiliq qana’et tapidu. U kishilerni bir -birige baghlap turidu. Shunga, her qandaq millet kültürdin ayrilalmaydu, eger ayrilidiken özining mewjutluqini saqliyalmaydu. Jem’iyette meniwiy buzulush, tewrinish we muqimsizliq peyda bolidu. Tarixtiki meshhur rim impériyesi, ereb xelipiliki, iran shahinshahliqi, misir padishahliqi qatarliq nurghun qudretlik hakimiyetlerning gümran bolushi kültürge sel qarash we uningdin yiraqlashqanliqtin yüz bergen. Sabiq sowét ittipaqining tarqilip kétishidiki muhim seweblerning biri dölet ichidiki milletlerning kültürige ehmiyet bermey, rus medeniyitini dölet ichidiki milletlerning kültürige mejburi tangghanliqi idi. Netijide bu xil medeniyet siyasiti rus milliti bilen bashqa milletler otturisida naraziliq, ziddiyet we qarshilishishni peyda qilip, amérika bashchiliqidiki sowét ittipaqigha qarshi döletlerning arishilip, sowét ittipaqigha qarshi diplomatik urush qozghishigha sewep bolghan. Démek, kültür bilen milliy mewjutluq zich birikken bolidu. Her qandaq bir milletning hayati peqet kültürige tayinip normal dawamlishidu. Kültürning shekillinishide jughrapiyelik muhit we insan amili muhim rol oynaydu. Millet ezalirimu özi yashighan jughrapiyelik muhitning tesiri astidila öz kültürini yaratqachqa, her xil kültürler otturisida sélishturma qélishqa bolmaydu. Ularning birini ‹‹ilghar››, birini ‹‹qalaq›› dep ayrish ilmiy chüshenchige uyghun emes. Shunga, her qaysi milletlerning tereqqiyatini kültürni asas qilip bahalash toghra usul emes. Emma, kültürdimu özgirish bolidu. Biraq bu özgirish uning meniwiy asasliri we qimmet sistémiside emes, belki mu’essiseliride we dewriylik xususiyetke ige bezi maddiy belgiliride körülidu. Bu mu’essiseler we dewriylikke ige amillar ötmüshke mensup belgiler süpitide tarixqa aylinidu. Mesilen, nurghun ellerning kültüride ming yillap pen we din bilimliri bille oqutulghan skulastik oqush orunliri (medrise ma’aripi) dewrning ötüshi bilen emeldin qélip, uning ornini pen inistitutliri, uniwérsitétler we ilahiyet fakultétliri yaki diniy inistitutlar igellidi. Démek, bu oqutush mu’essisesining maddiy shekli tarixqa aylan’ghini bilen uning mahiyiti saqlandi. U yéngi bir zoq we yéngi bir chüshenche bilen zamaniwiy dewrge xas bir shekilde otturigha chiqti. Démek, ilmiy sahede yaki kishilerning aghzida ‹‹milliy medeniyet›› dep atilip kelgen nersiler eslide kültürdur. Kültürning alahidiliki milliylikni ipade qilishtur. Shunga, buni ‹‹milliy medeniyet›› démey, ‹‹kültür›› dep atishimiz kérek. Mesilen, ‹‹uyghur milliy medeniyiti›› démey, ‹‹uyghur kültüri›› dep atash toghridur.

Medeniyet bolsa eqil we usul arqiliq yaritilghachqa, mewjut shara’ittiki éhtiyajgha asasen uni xususiy iradige tayinip ijad qilishqa, mewjut halettikilirini téz yéngilashqa we hetta uningdin waz kéchishke bolidu, shuningdek yene uni bashqa milletlerdin qobul qilish zörüriyitimu bar. Medeniyetning esli menbesi méngidur. Shunga, medeniyet eqilge tayinip, shekil, métod, usul we charilerni asas qilip yaritilidu, xelq’ara qimmet ölchemlirige yétishni meqset qilidu. Elwette medeniyetning shekillinishi we yoqilishida bezi amillar bolidu. Jughrapiyelik muhit, insan amili, jem’iyet, iqtisadiy shara’it, köchüsh, sheherlishish qatarliqlar medeniyetning shekillinishide nahayiti muhim amil hésaplinidu, yene qimmet sistémisi, siyasiy we ijtima’iy tüzüm, til, qanun sistémisi, ma’arip, her xil éhtiyajlar, medeniyet miraslirigha warisliq qilish, qoghdinish we hujum, medeniyetning öz’ara tesiri qatarliqlarmu nahayiti aktip rol oynaydighan amillardur. Bu amillarni xulasilap éytqanda, medeniyet ötmüshtin qalghan miraslargha warisliq qilish, mewjut shara’itta ijadiy shekil bilen otturigha chiqirish we bashqa milletlerdin qobul qilishtek usullar arqiliq meydan’gha kélidu. Shunga, her xil medeniyetler otturisida sélishturma qélishqa, birini ‹‹ilghar››, birini ‹‹qalaq›› dep ayrishqa bolidu. Milletlerning tereqqiyat sewiyesimu peqet ular yaratqan medeniyetke asasen ölchinidu. Medeniyette algha bésishta milletler otturisida barawerlik, öz – ara chüshinish, bir – birining kültüri we xasliqigha hörmet qilishtek ijtima’iy halet mewjut bolushi kérek. Shu chaghda bir orunda yashawatqan milletler bir – birining medeniyitidiki ilghar amillarni, yéngiliqlarni tebi’iy halda qobul qilip, özining tereqqiyatini algha sürüshke paydiliq shara’it hazirlaydu. Buningdin melumki, kültür medeniyetning tereqqiyatigha hergizmu tosqun bolmaydu, eksiche kültürni ret qilidighan yaki uninggha zerbe biridighan her xil belgilime, qarar yaki siyasetler milletlerning medeniyette yüksilisige tosqun bolidu, milletlerning bir -birini chüshinishige, bir – birining medeniyitidiki ilghar tereplerni tebi’iy halda qobul qilishighimu paydisiz haletni peyda qilidu.

Démek, melum bir jem’iyetke a’it ijtima’iy pa’aliyetler we téxnikiliq qurulushlar ‹‹kültür››ni hasil qilidu. ‹‹medeniyet››bolsa bashqa bir menini ipade qilidu. Medeniyet milletler ara ortaq qimmet sewiyesige yükselgen chüshenche, heriket we turmush wasitilirining tamamidur. Bu ortaq qimmetlerning menbesi kültürdur. Mesilen, ‹‹gherb medeniyiti›› dégen chaghda, étiqad jehettin xristiyan dinigha ishinidighan milletlerning meniwiy – ijtima’iy qimmet ölchemliri bilen, tebi’iy pen’ge tayan’ghan téxnikisi nezerde tutulidu. Halbuki, gherb medeniyitidiki milletlerning her birining ayrim bir kültüri bar. Ular tebi’iy pen saheside oxshash bir xil chüshenchige ige, téxnikini yaritish we paydilinishta bir – birige yéqin usullarni qollinidu. Lékin bu milletler bashqa – bashqa tilda sözlishidu, örp-aditi, en’enisi, exlaq chüshenchiliri, edebiyati(shé’iriyiti, mejazi wasitilar, hetta letipiliri , chöchekliri, dastanliri), güzel sen’iti, folklori we kiyinish shekli bir xil emes. Hetta hemmisi xristiyan étiqatida bolsimu, bu din’ge bolghan mewqesi perqlinidu. Mana bu xil perqliq étiqad, xa’ish, chüshenche, tedbiqlash usuli we heriket shekilliri her bir milletning kültür terkiplirini teshkil qilidu. Shundaq bolghachqa, her bir millet bir xil kültürge ige bolidu. Bashqiche éytqanda, her bir kültür ayrim bir milletke wekillik qilidu. Uyghurlarmu özining tili, en’enisi, dini étiqadi, sen’iti, chüshenchisi, turmush usuli we weqelerge tutqan xususiy pozitsyesi bilen talay esirlerdin béri dawam qilip kelgen bir kültürge ige. Qisqisi, kültür xaraktér jehettin ‹‹xususiy››, medeniyet ‹‹omumiy›› bolidu. Medeniyet kültürdin meydan’gha kélidu. Bir kültürning mewjutluqi bir milletning mewjutluqini yaki bir milletning mewjutluqi bir kültürning mewjutluqini körsitidu.

Bu yerde medeniyetning ‹‹ilgiri sürüsh›› we ‹‹cheklesh›› rolinimu eskertish kérek. Medeniyetning eslide milletning tereqqiyatini ilgiri sürüsh we kültürini qoghdashtek alahidiliki bolidu. Elwette, eqilge tayan’ghan medeniyet choqum tuyghugha tayan’ghan kültürge uyghunlashqanda, yeni pikir(chüshenche) bilen hésyat bir – birige maslashqanda bu meqset emelge ashidu. Eger medeniyet kültürge mas kelmise, yeni pikir bilen hésyat bir birige zit kelse undaq medeniyet kültürni weyran qilish bilen birlikte shu xil kültürning igisi bolghan milletning meniwiy dunyasini, qimmet sistémisini we jem’iyet qurulmisini buzup, millet ezalirining rohiy we exlaqiy qiyapitini weyran bolush halitige, yeni millet ezalirini ishenchisiz, qararsiz, ümidsiz, iradisiz we boshang haletke chüshürüp qoyidu. Bashqiche éytqanda, kültür bilen medeniyet eslide bir – birige zit emes. Ular bir – birini shert qilidighan we bir – birini toluqlaydighan ikki uqumdur. Bir millet üchün éytqanda, kültür söyidighan, medeniyet hewes qilidighan nersilerdur. Kültür milletning mewjutluqini saqlaydu, medeniyet bolsa tereqqiy qilduridu, yeni kültür milletning ichki dunyasining mukemmellishishini, medeniyet bolsa tashqi tereqqiyatini, yeni tebi’et dunyasigha bolghan hökümranliqini körsitidu. Shunga, her qandaq millet medeniyet yaritishqa tirishidu. Yuqirida déyilginidek, medeniyet milletning kültürini asas qilsa hemde bashqa milletlerning medeniyitidin alghan terkiplermu ashu kültürge mas kelse, medeniyet kültürni qoghdighuchi bir qorghan’gha aylinidu, u chaghda milletmu yüksilidu, medeniyet jehette algha basidu. Eger milletning medeniyiti ajiz bolsa, bu medeniyet yat medeniyetning istilasi aldida tewrep kétidu, kültürning bahalash we tallash iqtidari yoqilidu, meniwiy küch we qimmet sistémisi boshap kétidu, kültür yat medeniyetning tamghisi bésilghan her qandaq bir terkipning hujumigha biwasite duch kélidu. Medeniyet éngi we terkipliri tewrep ketkenliki üchün yat medeniyet muhitidin yüksek tepekkurning netijiliri qobul qilinmaydu, emma paydisiz terkipler asanla éqip kiridu. Chünki, paydisiz nersilerning kirishi üchün yuksek tepekkurge we iradining küchige muraji’et qilishqa éhtiyaj tughulmaydu. Shuning bilen jem’iyette milletke, kültürge paydisiz, ötkünchi we ehmiyetsiz nersiler moda süpitide asasiy éqimni hasil qilidu. Milletmu tinch shekilde ze’iplishishke hetta gumran bolushqa yüzlinidu. Kültür bilen medeniyetning munasiwitini obrazliq teswirleydighan bolsaq, kültür chaqning ‹‹ich kamiri››, medeniyet bolsa ‹‹tash kamiri›› dur.

Démek, eger bir jem’iyette medeniyet kültürge mas kelmise yaki uninggha zerbe bérishtek mahiyetke ige bolsa, shu xil muhitta yashawatqan milletlerning ilmiy, penniy, pikriy(idiyiwiy) we iqtisadiy tereqqiyatida nahayiti roshen perq shekillinidu. Bu perq asta –asta milliy ziddiyetke qarap tereqqiy qilidu. Her xil xaraktérdiki weqeler yüz birishke bashlap, jem’iyette xatirijemlik bozulup, hemme yerni endishe qaplaydu. Bezide hetta düshmen döletler ariliship bu xil weziyettin ustiliq bilen paydilinishqa urinidu we siyasiy jehette parchilash oyunini oynaydu. Kültür uzun tarixiy tereqqiyatlar jeriyanida tebi’iy halda shekillen’genchke, ijtima’iy hayatta nahayiti chongqur yiltiz tartip, millet ezalirining hésyati we rohi bilen chemberches baghlan’ghan bolidu. Shunga, kültürge azraqla paydisiz bolghan her qandaq belgilime, qarar yaki siyasetler yürgüzülse keng xelqning könglige azar yétidu. Xelq hakimiyettin qattiq renjiydu. Hetta xelq hakimiyetke qet’iy ishenmeydighan halet shekillinidu. Hakimiyet bilen xelq otturisida hang shekillinidu. Uzun’gha barmay hakimiyet milletlerning himayisidin ayrilidu, her xil ziddiyet ewj alidu. Shunga, her qandaq bir dölet öz térritoriyesidiki türlük milletlerning kültürini qoghdap, hémaye qilip we uning tebi’iy halda tereqqiy qilishigha paydiliq bolghan siyasiy we ijtima’iy weziyetni yaratqandila ichki ziddiyettin we tashqi xewptin saqlinalaydu.
Elwette medeniyetmu yoqilish xewpige duch kélidu. Medeniyetning yoqulishida mundaq sewepler muhim rol oynaydu:

1- gé’ologiyelik yaki tebi’iy apetler(kelkün, yer tewresh, ot apiti qatarliqlar),
2- ékologiyelik tengpungluqning buzulushi, iqlimning jiddi özgirishi,
3- waba we shuninggha oxshash yuqumluq we bashqa saqaymas késelning tarqilishi,
4- énirgiye we xam eshya menbesining xorap tügishi
5- soda yolining özgirishi bilen bir memliket yaki bir rayonning iqtisadiy jehettiki ehmiyiti we küchini yoqitishi,
6- pikriy we exlaqiy hayatning buzulushi,
7- jem’iyet qurulmisining ajizlishishi(ishench tuyghusining tewrep kétishi, ümidsizlik, harghinliq, qorqunchaqliq, bizarliq, ézilen’gülük haletliri),
8-kirimning namuwapiq tarqilishi, yeni bayliqning adil bolmighan bir shekilde belgilik kishilerning qoligha merkezlishishi,
9- yat milletlerning istilasi,
10- yéngi ewladning öz medeniyitige ige bolmasliqi, uni béyitish, ilgiri sürüsh we qoghdashqa ehmiyet bermesliki.

Insaniyet hazirgha qeder töt chong medeniyet chembirikini bashtin ötküzüp keldi. Bular rim medeniyiti, islam medeniyiti, sherq asiya medeniyiti we gherb medeniyiti chembirikidin ibarettur. Dölitimizdiki 56 millet 56 xil kültürge ige bolush bilen birlikte, yene ularning medeniyiti sherqiy asiya medeniyiti bilen islam medeniyitidin ibaret ikki chong medeniyet chembirikige mensuptur. Shinjangda bu ikki xil medeniyet chembirikige mensup 13 millet yashimaqta. Démek, shinjangda 13 xil kültür we ikki chong medeniyet chembiriki mewjut. Bundaq köp xil kültür we medeniyetke mensup rayonda her xil milletler inaq, jem’iyet tertiwi muqim bolushtek weziyetni izchil saqlashta kültürning roli intayin zor.

Kültür bir milletning tili, étiqadi, örp-aditi, exlaqi, turmush usuli, sen’iti, jem’iyet teshkili qatarliq meniwiy hayatining omumiy toplimi bolghachqa, u bir yashash pirinsipi süpitide millet ezalirining herikitini közitip, nazaret qilip qilip turidu. U millet ezaliri üchün qet’iy emel qilishqa tégishlik hayatliq mizani hésaplinidu. Shunga, kültür ‹‹yéziqsiz qanun›› süpitide bir jem’iyetning tertiwini, muqimliqini, kishiler otturisidiki normal munasiwetni saqlashta nahayiti muhim bir wasite bolushtek rol oynaydu. Emma, bu jehette medeniyetning her waqit bundaq rol oynishi natayin. Mesilen, xelq ichidiki héchqandaq bir medeniyet terbiyesi almighan addiy bir adem kültürge mensup étiqad, exlaq yaki örp – adetning küchi bilen öz özini idare qilip, ijima’iy tertipke, jem’iyet amanliqigha ziyan salidighan ishni qilmaydu. Eksiche medeniyet terbiyesini alghan, qanunni chüshinidighan bezi rehbiriy kadirlardiki chiriklishish, paraxorluq qilmishlirining körülüshi bolsa ularda kültür éngining yeni, étiqad, exlaq yaki en’enining yoqalghanliqidur. Démek, insanda kültür bolmaydiken, undaq kishini medeniyetmu tizginliyelmeydu, özgertelmeydu, hetta bezide qanunmu tosup bolalmaydu. Kültürde ‹‹yaxshi›› we ‹‹yaman››, ‹‹toghra›› we ‹‹xata››, ‹‹dorust›› we ‹‹eyip››ning chek – chégrisi nahayiti éniq ayrilghan bolup, kishiler omumen ‹‹yaxshiliq››, ‹‹toghriliq››, ‹‹dorustluq››ni özige hayat pirinsipi qilishqa tirishidu. Shunga, kültür chongqur yiltiz tartqan jem’iyette kishiler meniwiy hozur ichide yashaydu, jem’iyet tertiwimu buzulmaydu. Yéqinqi yillardin béri dölitimizning ‹‹döletni exlaq bilen idare qilish››ni teshebbus qilishi del kültürning jem’iyet tertiwini saqlash we dölet idare qilishtiki rolining muhimliqini tekitleshtin ibarettur. Bu arqiliq téximu saghlam bir medeniy jem’iyet yaritishtur. Shunga, ilmizdiki her qaysi milletlerning kültürini qoghdash, asrash, qézish, retlesh, öginish we tetqiq qilishni dawamliq kücheytish, kültürni namayan qilidighan sorun we pa’aliyetlerni dawamliq köpeytish ilimizning tinchliq ichide yenimu qudret tépishidiki zörür wasitilardin biridur. Bolupmu her qaysi milletlerning kültürini qoghdash we kéyinki ewlatlargha yetküzüshte ma’arip tarmaqliri ‹‹kültür dersliki››ni tüzüp, uning her qaysi sahelirini pen süpitide shu milletning ottura we bashlan’ghuch mektep oqughuchilirigha sistémiliq bir shekilde ögetkende, kültürning roli we ehmiyiti téximu aydinglishidu. Kishilerning exlaqi we meniwiy süpiti téz ösidu. Jem’iyette her xil xurapiy eqidilerning yamrishining aldi élinidu, milletlerning bir -birini chüshinishi we bir birige bolghan hörmiti ashidu. Inaq jem’iyet berpa qilish qedimimu tézlishidu. Medeniyetke bolupmu kelgüsige, zamaniwiylishishqa, dunyagha yüzlinishte nahayiti paydiliq shara’it yaritilidu.(Yüsüpjan Yasin)
Menbe : kitap munbiri zhurnilining 2015-yili 1-sanidin élindi