Autori:Abdushükür Muhemmetimin

Sen öz qelbingni yorutalaydighan nürluq chiraq bol!
(Sakyamuni)

1.Séhirlik rohiyet Dunyasi.

«Insan – ka’inatning mergizi» dégen qarashqa emdilikte étiraz bildürgüchiler köp bolmisa kérek. Emma, bu qarash nopuzgha érishkenche insaniyet nechche ming yilliq séhirlik qarash we adetlerge bent bolushup, qandaqtur özini «rohiyettin xaliy», «özlük rohiyiti bolmighan» mexluq sanap kélishti. Ular insandiki rohiy hadisilerni qandaqtur yaxshi yaki yaman ilahlarning, izgü yaki qabahetlik erwahlarning insandiki sholisi, séhriy tesiri, bughi (sawasi) dep qarap kélishti. Iptida’iy insan türkümliri qudretlik tebi’et hadisliri heqqide dehshetlik tesewwurlirigha itiqad baghlap, özlirini eng qedimki tebi’et ilahchiliqi qarashliri bilen bezlep kélishti. Ana uruqigha séghinish ejdad itiqadchiliqining ishikini achti. Arqidinla texminen yéngi tash qural – epsane dewridin bashlap insaniyet rohiyiti adem qiyapetlik tengriler tesewwurigha ötti. Insan rohiyitining bu ikkinchi chong tarixiy basquchi, epsunkarliq möjiziliri bilen bézendi. «Bediwilik» nami bilen atalghan mushu dewrde kéyinki «siwilzatsiye» dewrining maddiy medeniyet qélipliri bilen meniwi medeniyet törelmiliri turmushqa kirip keldi.
Promitining asiy süpitide siktaylar diyaridiki qiyagha zenjirlinishi bilen adem bilen hewwa’ing érem jennitidin gunahkar süpitide zimingha heydilishi kerche insan témisining tepekkur dunyasigha kirip kéliwatqanliqini, bu téma yenila iptida’iy insangha xas «özlük rohiyiti bolmighan» mexluq – insan heqqidiki eneniwi qarashqa nisbeten «isyankar», «gunahkar» insan témisi salahiyitide yüz bériwatqan bolsimu, bu hal yenila «insan ka’inatning merkizi» dégen qarashning royapqa kélishining téxiy tolimu yiraq tarixiy musapide turuwatqanliqini körsetti. Soqrat we epilatun ajayip- gharayipliq bilen gadirchach bolup ötken rohiyet we medeniyetni menggülük ölchem bilen – soqrat exlaq bilen, epilaton idé’al chüshenche bilen tertipke salmaq boldi. Arstotil bu ikki ulugh pishiwagha qarighanda tebi’et qanunlirigha köprek itibar bérip, rohiyetni «fizika» (tebi’et ilimliri) séstimisidin kéyinki «mitafizika» (tebi’et alimliridin kéyinki alimlar) séstimisigha kirgüzdi.

Grék heykeltarashliri ishligen «déska atquchi» (milonning) «üch teqdir ilahi» (fidi’asning), «Neyze atquchi» (pilukritning), jümlidin nidustiki afrodéta», «Milostiki afrodéta», «ra’okun» qatarliq heykeller bilen xten dendan öylüktin tépilghan sherq winasi «lakshimi» (öz tengri) resimi qedimki junggudiki «Insan – hemme nersining ölchimiy» dégen qarash bilen bille qedimki dunyagha insan we uning hayati toghrisida chaqnighan bir chéqin bolup ötti.

Texminen éysa selb taxtisigha mixlinip, toqquz on esirdin kéyin, sherqte «Mutezz bilim» bilen «Risalet» namliq qamus mu’ellipliri, deslepki sopizm namayendiliri, jümlidin farabi we uning warisliri insanni uning eqliy bilish iqtidari noqtisidin ka’inatning eng ali möjizisi, heqiqet qulubining achquchi, dep qarashti. Bu xil pikir éqimi gherbi yawrupa medeniyet oyghinishidin kéyin, pelsepe we senet wastiliri bilen keng rawajlanduruldi. Uningdin mikran jiru, li’unardu dawinchi, rafa’il, didro, golbax, montski, békondin taki gégél, gyoti, fyirbax hetta nitzi, fré’od, rk frumm, sartriy, maslowghiche bolghan senet we pelsepe mutupekkurliri bilen rohiyetshunas alimliri köp tereplime ilhamlinishti. Shundaq qilip, éghizda bolsimu «Insan – ka’inatning merkizi», «Insan – hemme nersining ölchimiy» dégen qarash yéqinqi bir- ikki esirdin béri resmiy neziryiwi pende yene munazire témisi bolup qaldi. Bir qeder nopuz tikligen we medeniyet tarixida ratsé’onalizimliq gumanizm dep atalghan bu pelsepiwi, exlaqi sistémigha pisxologlar, eng aldi bilen rohiy késellikler tetqiqatchisi fré’od we uningdin ilhamlanghan insanshunaslar hem itirap qilghuchi, emma konkirtlashturghuchi közqarashliri bilen yandashti. Ular qoyghan mesilining tügüni: insanni hem eqil parasette mu’eyyenleshtürüp, hem edep- medeniyette kishenlep uni noqul ijtima’iyliqqa mehbus qilip qoymasliq; insanni yene hés- köngüldimu i’étirap qilip, shexsning yekke turmushini chüshinip, uning bi’ologik mewjutliqigha chiqish yoli bérishtin ibaret.

Insan – özi toghrisida tolimu nadan. Insan toghrisidiki bir qatar ilim we meripetlerning insanning séhirlik rohiy dunyasigha yüzlinishi yaki yüzlinelishi shübhilik. Ularning yekünliri ziwisning promiti, yehwaning (yehwa- xiristiyan dinidiki allaning yene bir xil atilishi) adem – hewwa üstidiki epsaniwi hökümliridin perqsiz. Paji’e mana mushu yerde!
Qiziqarliq, amma tragédiyilik, shuningdek pütün siwilizatsiyidin ilgiriki we kéyinki insaniyet tarixida dawamliq wizowi yanar téghidek pat- pat lawa chachritip turidighan ghayet zor – emeliy téma köz aldimizda turuptu.

2.Étikichi bilen Pisxologning dé’alogi.

Pisxologiye tetqiqatchiliri hazir birqanche türge bölünüp ketken bolsimu, u yenila fizi’ologiyilik iqtidarni pisxik pa’aliyetning négizi dégüchi bi’o- pisxiklar bilen ijtima’iy angni pisxik pa’aliyetning herketlendürgüchi küchi dégüchi sotsi’ologiyilik pisxiklardin yiraqlashmaydu. Emeliy pisxologiye rohiy késellikler tetqiqati arqiliq insanning asasliq hayati mewjutluq qatlimi yenila tughma iqtidarni ul qilghan bi’o – pisxologiyilik jeryangha taynidighanliqini, bu hayatiy mewjutluq qatlimini atlap ötüp rohi pa’aliyetning ijtima’iy shekli bolghan nutuqluq (mentiqiliq) ang qatlimi toghrisidiki söz échish mumkin emeslikini körsetti. Netijide, insan turmushini bilish üchün insan tebi’itini bilish lazimliqi, bashqiche éytqanda rohiy pa’aliyetning eqliy ginosologiyilik (bilish neziryisi) qatlimini közütüsh üchün, rohi pa’aliyetning bi’ologiyilik- onologiyilik (eslizatliq) qatlimini öginish lazimliqi gewdilinip chiqti.bu hélimu jiddiy nopuzluq eneniwi qarashqa taqilidighan ötkür munazire témisi bolup turmaqta.

Étikichi (exlaqshunas) bilen pisxologning di’alogini biz «A», «B» belgisi boyiche bir qur körüp chiqayli:
A: exlaq – medeniyetning yiltizi we güli, insaniyetni yawayiliq we bediwiliktin qutquzghan pishang. Uning nopuzi muqeddes we dexlisiz.
B: exlaq – insanni peqet rohiyetning ang shekli bolghan eqilge boy sundurup, uni ita’etmen qilidighan shaman we kahin. Eneniwi exlaq qarishini we birqanche ming yilliq ejir- emgek bilen qed kötürüp turghan medeniyet qarishini qaytidin tenqidiy opratsiye qilish lazim.
A: insaniyetning ijtima’iy yüksilishi medeniyetni, medeniyetning tarixiy utuqi eqil tereqqiyatini teqezza qilidu.
B: hazirghiche bolghan medeniyet we eqil rawaji insanning pérsonalliqini (xaraktér xasliqini) chekleshni, insanni eqli tepekkur boyiche, héssiy rohiyet boyiche öz- özige qatil qilishni bedel qilmidumu?
A: medeniyet we eqil arqiliqla bextke érishish mumkinchilikini inkar qilip bolamdu?
B: medeniyet we eqil insangha bext ata qilish bilen bille, apetmu élip kélidu, u medeniyetlik dunyani yaratti we insanni uningdiki mehbusqa, qulgha aylandurdi. U, insanni yatlashturushtin insanning atalmish gheyriy yawayi könükishini shekillendürdi.
A: insan tebi’iti cheklesh we uninggha bésim qilish ishqa ashurulmighanda, héchqandaq ijtima’iy ilgirlesh bolmaydu. Bésim eqilge muwapiq kélish bilen bille yene eqilge muwapiq xizmettur.
B: medeniyet tarixi muhebbet xahiyishini mergez qilghan insan rohiyitini bésishwe uni insandin yatlashturush tarixi bolup keldi, u xuddi buddizmdek muhebbet xahiyishini medeniyetke (jümldin edep we eqilge) zit qoyup, xuddi xrstiyandek bu xahiyshni «tunji günah» dep qarap keldi! Netijide hemmila medeniyet formatsiyiliri insan mahiyetliri bilen köp qirliq toqunush hasil qildi.
Di’alog témiliri buning bilenla ayaghlashmisimu, mesile nahayiti roshen, ötkür, izchil we qedimiylikliki bilen xarattérlinidu.
Bu ziddiyet din we exlaq, senet we hoquqning nurghun cheklengen ratonlirighiche kéngeytilgen.
Din: insan öz xayishilirige yol qoyup tunji gunah sadir qilghan, diniy exlaq tunji gunahning tekrarlanmasliqini, istighfar we itiqad arqiliq uningdin paklinishni telep qilidu, – dése; bu qarashning muxalipliri: ziwis we uning muqeddes a’ilisi iptida’iy jinis étiqadchiliqi, shaman we kahinlarning tunji kéchilik hoquqi, iptida’iy xirstiyan chérkawliridiki yat jinislar uchrishishliri, buddizm ressamliqidiki yalingach adem teswiri, islam itiqadidiki köp xotunluq qatarliq diniy étiqadtiki jinsiy xayish hadislirini qandaq izahlash mumkin? – Deydu?
Exlaq: insanning kamaliti özini tebi’iy we haywaniy – bediwi xahishtin paklashturup, idé’al – ghaye – xudaliq kamalitige yétishtur, – dése; bu xil qarashning muxalipliri: exlaqiy qurulmilar insanni meqset qilishi, jemiyetni insangha layiqlashturishi, eks halda insanni exlaq qéliplirida quyulghan qorchaq butqa aylandurup qoymasliqi lazim, – deydu.
Senette ehwal murekkep. Uning bir qismi: senet aldinqi angning qarshiliqi, chuqan we fontan arqiliq ipadilengen azadliq intilishi, – dése; uning yene bir qismi: senet siyasiy, qanun, exlaq we dingha maslishishi, kishilik torini teshkil qilghan yiplarni tutashturup turidighan tügün bolushi lazim, -deydu.
Hoquq- omumen igdarchiliq tüzülmisi we munasiwetlirige layiq rohiyet tüzülmisi we munasiwetlirining biqaraliqini yaqilaydu.

Munberdiki tepekkur we notuq bilen sözlengen bu ibariler beribir janliq insan aghzidin chiqqan. Qiziqarliqi shuki, kahin kéchilik hoquqidin zoqlinishtin özini chekliyelmeydu. Exlaqshunas köngli chüshüp qalghan chuwanning qiyapitini, awazini séghinip bi’aramliqta azap chékidu. Ularning chüshlirige aplatunning étikiliq réjimliri tolimu qélipidin chiqqan rohiy diktatura simasida saye tashlaydu. Emma, ular özining kespiy formilirini kiyiship munberge chiqqanda yenila qéliplashqan öz ehkamliri üstide meruze süzlishidu.

3.Insan Rohining ikkige bölünüsh qanuni.

Insan haywanat dunyasidin ijtima’iy insangha aylanghandin kéyin, uning rohiyiti asmandin chüshkini yoq, belki ilgiriki bi’ologiyilik rohiy énistinkit (tughma iqtidar) asasida, uni ul qilghan yéngi rohiy qatlamgha muyesser boldi. Insan rohiyiti ikki kénezlikke – énistinkit kénezliki bilen eqliy bilish (paraset) kénezlikige ayrildi. Tarix, bu ikki kénezlikning biri jahankushay süpitide, ikkinchisini istila qilish, netijide bir pütün rohiy medeniyet impériyisining shekillinishi mumkin emeslikini milyun hékayiliri, milyard paji’eliri bilen dawamliq uchur qilmaqta.
Insan rohining ikkige bölünüsh qanuni birqanche qatlamliq rohiyet hadisliride ipadilinip, ajayip- gharayip renggarenglik hasil qilghan. Mesilen, hayat xayishi bilen mamat xayishi; ümid telpünishi bilen ümidsizlik rohiyiti; eqil iqtidaridin hem bext, hem azap hés qilish; arzu bilen mumkinlik arisida bi’aram bolush; ang bilen köngül (poténsi’al ang) arisida tingirqash; jinsiy énistinkitliq arqiliq rohiy azap izdesh we özini qaytidin rohiy mehbusliqqa sélishqa aldirash; muhebbet qoyup muhebbetke érishelmeslik; wapa we eqidiliri üchün wapasizliq we xiyanetkarliqqa uchrash azabini chékish; nikah we muhebbetning bir-biridin yatliship kétishi; éghir exlaqiy bésim muhiti ichide turup ixtiyarsiz ishq esebiylik késilige giriptar bolush; köngül we jinsiy xahishining dawamliq qayta teshkillinip türüshi; üzini aldash, ghidighlash we zeherlesh arqiliq saxta rohiy shadliq qoghlishish; énistinkitliq xahish bilen yene özini eyipdar bilishtek ziddiyetchan rohiyitige teng giriptar bolush; muhebbet we uningdin tughulghan reshik… Bular uning bir qisim tipik misali, xalas.
Insan rohiyitining ikkige bölünüsh qanunini her xil rohiy qatlamlar arisidiki munasiwettila emes, yene birxil rohiy qatlamning, mesilen: eqilning jinsiy xahishning, muhebbet xayishining obyékt we sobyékt herket küchliri arisidiki munasiwettimu körüshke bolidu.
Éytish kérekki, énistinkitning xushalliqni aliy maqam qilghan pa’aliyetchan iqtidari bolghan köngül (fri’odning esli ibarisidiki «Unconscious» – yoshurun ang) bilen eqilning ré’alliqni aliy pirinsip qilghan pa’aliyetchan iqtidari bolghan ang (fri’odning esli ibarisidiki «Consiusness») arisidiki bölünüsh insan rohining ikkige bölünüsh qanuniyitining oqi we tipik shekli bolup hésaplinidu.
Insaniyetning bilish tarixida beden bilen rohning ayrilishi; bedendiki tupraq we sudin ibaret éghir zat (tadu)lar bilen hawa we ottin ibaret yenggil zat (tadu)larning ayrilishi; insandiki tughma we haywaniy itidarlar bilen exlaqiy we érishken iqtidarlarning ayrilishi; insandiki besh «oghri qachti» (buddizm ibarisi) sezgüler bilen qelb közi we peziletlik xasiyetlerning ayrilishi; insandiki énistinkitliq bilen medeniyetlik angning ayrilishi heqqidiki bayanlar marks, darwén, fré’od qatarliq kishiler tilgha alghan bir chong heqiqetke mergezleshken. Bu bolsimu, insaniyet mewjutluqining bi’ologiyilik qatlimi bilen ijtima’iy qatlimining nisbi bir pütünliki we ziddiyitidin ibaret.

Insan xuddi farabi éytqandek haywanda bolidighan ozuqlinish, nesil qaldurush, sézish itidari üstige nutuq- tepekkur itidari qoshulghan mewjudat.
Insan xuddi ijtima’iy haywan. Insanning ijtima’iyliqi uning mi’éralliqi, ösümlükliki yaki pak- pakiz ijtima’iyliqi üstige emes, belki uning haywanliqi üstige qoshulghan. Insanning ijtima’iyliqi uning bi’ologiyilik hazirliqlarni inkar qilish, uning haywanliq tüzülme we iqtidarini yoqqa chiqirish bedilige emes, eksiche, uning pütünley bi’ologiyilik jismaniy tüzülme we hayati quwwetlirige yeni énistinkitliq- angdin xasliq rohiy iqtidar bilen nutuqluq- ang tepekkurluq rohiy iqtidaridin ibaret ikki qewetlik bina sheklidiki pisxik xasliqni berpa qilishni bedel qilghan.

«Jennettin ayrilghan insan» we «insandin ayrilghan jennet»ning herikkisi insangha namunasip bolup qaldi! Ang –insanni noqul, yügensiz poténsi’al angdin, tughma ixtidaridin yatlashturdi. Insan üchünmu, ang we tepekkur tizginidin ayrilghan énistinkit, bolupmu tughma jinsiy xahish cheklinishi, tizginlinishi lazim boldi.
Insan rohiyiti xuddi otturisi üzülgen taqa shekildiki maginittek, köngülge layiq nerse bilen eqilge muwapiq nerse, muhebbet xahishi bilen exlaq nizami arisida toxtimay pirqirashtin menggü xalas bolalmasliq séfirasigha jaylashti. Mana bu, teqwidar kahinlar, suxensaz exlaqshunaslar, meripetperwer mutepekkurlar yoshurup kelgen chinliq- insanning rohiyitining ikkige bölünüsh qanuni, qiziqarliq teqqas: kishiler rojdéstow bayrimi ötküzüsh aqiliq éysa peyghemberning tughulghan künini tebriklep tentene qilishidu, wehalenki, ashu nurane perzentning töt kocha aghzida krést yaghichigha mixlinip turghan teqdirini ésige keltürüshmeydu…

4.Insan rohining birpütünliki we köp qatlamliqi.

Insan gerche janliq tebi’etning yuquri derijilik semerisi bolsimu, u angsiz tebi’et möjisi bolmastin, yenila ijtima’iy anggha ige bolghan medeniyet möjizisidin ibaret. Insan üchün xas bolghan bir qatar fizi’ologiyilik tughma iqtidar hadisiliri yenila insan üchünmu xas bolghan pisxologiyilik alahidilikler bilen shekillinidu, herketlinidu we ipadilinidu. Gerche insanda eqliy bilish eqli ang arqiliq meydangha kelmeydighan yaki bundaq bilish we ang arqiliq birdin terk étip bolmaydighan bir qatar énistinkitliq poténsi’al ang xaraktirlik rohiy hadisiler, eng aldi bilen héssiy, köngül tüsini alghan hadisiler bolsimu, emma u yenila insangha xas bolup, pütünley haywani emestur. Eger bu noqta bolmighan bolsa, ikkige bölünüsh toghrisida éghiz achqili bolmaytti.
Derheqiqet, insan bi’ologiyilik tüzülme we ijtima’iy (medeniyet) tüzülmisige ige möjize. Shuningdek insan bi’ologiyilik ihtiyaj we xayish, ijtima’iy éhtiyaj xahishqa ige mewjudat. Insandiki tebi’iy we ijtima’iy xayish insanning tebi’iy we ijtima’iy tüzülmisi, ihtiyaji asasida birxil libidu (Libidu- jinsiy istek), intilish we béghishlash sheklide tejelli bolidu, urghup chiqidu. Bu, omumen sewebiyatliq, qanuniyetlik bolush bilen bille yene ilmiy tepekkurgha – eqilge muwapiqtur.
Insanning bi’ologiyilik tüzülmisi noqul jinsiy tüzülme bolmastin, eng aldi bilen uning hayatiy iqtidari, hayatiy xahishi, hayatliq kamaliti bolghan saghlamliqqa bolghan intilishini temileydighan hayatliq tüzülmisidin ibaret. Pende «a’ura» dep atilidighan, ademning beden haliti sirtini qaplap turidighan bir qatlam hayatiy nur chembiriki we bu a’ura qatlimining süpet haliti del mushu hayatliq tüzülme ixtidarini körsitidu. Budda, manizm we xrstiya riwayetliri asasida bash qismini qaplap turghan nurchembiri bilen muqeddes obrazlarni sizish aditi, hazirqi künde pütün bedenning tashqi nur chembiri bolghan a’uraning ilahilashturulghan bir qismi dep qaralmaqta. «A’ura»- hayatiy küch bolup, uning «libidu»- énistinkitliq iqtidar (quwwet)din kattiliqida mesile bolmisa kérek. Mamatliqqa zit bolghan bu tüpki hayatiy tüzülme, iqtidar, xayish we intilishning ikki alahidiliki bolup, birinchidin, u insandiki bashqa barliq tebi’iy we ijtima’iy iqtidar, xayish we intilishlerning uli; ikkinchidin, u bashqa barliq tebi’iy we ijtima’iy iqtidar, xayish we intilishlerni öz ichige alghan. Diqqet qiling: insan üchün hayatliq qimmiti noqul janliq tebi’et qimmiti- bi’ologiyilik qimmet bolmastin, yeni ijtima’iy qimmet we medeniyet qimmiti! Insanning bi’ologiyilik tüzülmisidiki tughma iqtidar heqqide aldimizda ikki meshhur muhakime turuptu. Uning biri, fré’odning «jinsiy xahish énistinkitning merkizi» dégen qarishi. Bu qarash «insanning haywanliqi- eslidiki menliktur» dégen tézisqa asaslanghan. Uning yene biri fré’oddin azkem ming yil ilgiri yashighan ebu eli ibinsinaning «risale ishq» namliq esiride tilgha alghan «kamaletke intilish- muhebbettur», «kamaletke intilish ka’inatning tüp qanuniyiti», «özide bolmighan qutupqa intilish, toluq- mukemmellikke intilish, ewzellikke intilish- kamaletke intilishtur», «ikki jins arisidiki söygü- ka’inat ishqining insandiki ipadisidur» dégen qarashlardin ibaret. Fa’é’od bilen ibin sina bir nersini- alemning menpi- musbet qanuni, ziddiyet tereplirining jezbidarliqini, bu omum hadisning insandiki padisini tilgha alghan.

Fré’od rohiy késellikler üstidiki emeliy tejirbilerdin xuddi islam sopizmi tilgha alghan eqildin ayrim, mentiqiy tepekkurdin xaliy, angdin tiren bolghan «köngül» ibarisige oxshaydighan poténsi’al ang atalmisini yekünlidi. Ibin sina özining tebi’et pelsepisi qarashliri bilen di’ali’éktik rohqa ige ratsé’onalizmliq sopizmliq qarashlar ulida özining «risale ishq» (muhebbet risalisi) namliq esirini yazghan.
Fré’od gerche jinsiy xahish bilen muhebbet xahishini bir-birige tutashqan, emma bir-biri bilen pütünley birdek bolmighan xahish dep izahlisimu, jisniy xayishning tizginsiz yamrap ketmeslikini tilgha alsimu, u angdin xaliy bolghan jinsiy xahishni tughma iqtidarning yadrosi, xushalliq intilishining hemmini bésip chüshidighan hökümran shekli, dep qaraydu.

Amérika pisxologi maslow insandiki ihtiyajlar toghrisida toxtalghanda, tughma iqtidar (énistinkit) nerizyisini bir pütün insandiki tebiy (bi’ologiyilik) we ijtima’iy (medeniyet) ihtiyaji asasida, yuquri- töwen derijige ayrip izahlashni otturgha qoydi. U insandiki ihtiyajni (teqezza, Needs ) (bi’ologiyilik ihtiyaj), «bixterlik ihtiyaji», «muhebbet ihtiyaji», «qedirlinish ihtiyaji», «öz ixtidarini jari qildurush ihtiyaji»din ibaret beshke ajratti. Uningche, aldinqi ihtiyaj hel qilinmighinida, kéyinki ihtiyaj shekillenmeydu. Maslowmu tebi’iy ihtiyajni yimek- ichmek, bixeterlik bilen bashlap, insanning öz iqtidari boyiche tarixiy töhpe yaritishtin ibaret yuquri derijidiki ijtima’iy ihtiyaji bilen axirlashturghan. Maslow tilgha alghan éhtiyaj qatlamliri, insandiki xahish we pa’aliyetning herketlendürgüch küchliri hésaplanghan. Méningche, maslow tilgha alghan éhtiyajlarni téximu inchikileshtürüsh, shuningdek üch qatlamliq ihtiyajgha omumlashturush mumkin. Bu fizi’ologiyilik ihtiyaj we xahish, muhebbet ihtiyaji we xahishi, meniwi medeniyet (bolupmu meniwi medeniyet yaritish) ihtiyaji we xahishidin ibaret. Melum menide özi ach- yalingach halette ötkür gewdilinidighan fizi’ologiyilik éhtiyajdin xaliy bolsimu, közi achliq tüpeyli mal –dunya hérisliqi bilen élip bérilidighan pa’aliyetlerni töwen qatlamdiki ihtiyaj, xahishigha yandashturush mumkin. Insandiki yushurun iqtidarni jari qilip, kishilik medeniyet tarixigha töhpe qoshup, héch bolmighanda özining noqul fizi’ologiyilik obyékt we a’iliwi sobyéktliq salahiyet bilen cheklenmeydighan ijtima’iy qimmitini gewdilendürüshtin ibaret yuquri derijilik éhtiyaj we xahishi bilen fizi’ologiyilik we töwen derijidiki eqelli ijtima’iy xahish arisida muhebbet éhtiyaji we xayishi jaylashqan.
Insan rohining ikkige bölünüshi bilen uning birpütünlikide gewdilik rol oynaydighan muhebbet éhtiyaji we xahishi heqqide ayrim toxtulush ja’iz.

5.Muhebbet xahishining Insan rohiyitidiki orni

Muhebbet – noqul jinsiy xahish bolmastin, «Alemning tüp qanuni – kamaletke intilish» we uning «ikki jins arisidiki ipadisi» (Ibin Sina), «Hayatliq istigi» (gorkiy), «Barche hisiyatlarning ewji we ghalipi» (hénrix héyni), «bizni qayta yaratquchi qudret» (dostoyiwiski), «mehbub hayatigha qoshulup yashash» (tolustoy), «bext xezinisi» (mollér)… Muhebbet – insanning tughma iqtidaridiki jinsiy xahishida, insanning ang we ixtiyaridiki ijtima’iy telpünüshide, qisqisi insanning tebi’iy we ijtima’iy tüzülmisi, teqezzasi we xahishida ipadilengen maddi we meniwi pa’aliyetchanliqini qarmap turghan ulugh alem qanuniyitidin tashqiri nerse emes. U insandiki ikki kénezlik qatlimining birlik halqisi, insan hayatigha mahiyet, iqtidar we qimmet béghishlighuchi herketlendürgüch küch. Mamatliq xahishigha zit hayatliq xahishi mahiyette yenila muhebbet – kamaletke intilish xahishidur.

Shuni tilgha élish hajetki, muhebbet ihtiyaji we xahishi qarimaqqa xuddi maslow körsetkendek tebi’iy éhtiyaj bilen ijtima’iy éhtiyaj arisigha jaylashqandek qilsimu, mahiyette bu ihtiyaj we xahish ajiz yaki küchlük halette insan teqezzasi we xahishlirining hemme qatlamliridin tépilidu. U ang, tepekkur, exlaq we mejburiyet bilen yéngi hayati küch, medeniyet xaraktéri alghan eng tüpki we eng da’imiy hayatiy teqezza, pa’aliyetchan xahish. U insan üchün «köngülge yaqidighan nerse» bilen eqilge muwapiq nerse»ning mujessem gewdilinishi. Muhebbet noqul angdin xaliy tüzülmini ghidighlash we rohlandurushni emes, yene ang we angliq pa’aliyetni yétildürüsh we ilhamlandurushni özige qana’et we iptixar nuqtisi qilghan. Heqiqiy muhebbetning küchi yalghuz jinsiy xahishni qozghashwe tizginleshtila emes, yene ümidsizlikni yéngishte, özi üstidin ghelibe qazinishta, qérish we ölümning aldini élishta, möjiziler yaritidighan meniwi qizghinliq we jasarette jilwilinidu. Roshenki mewjutluq qimmiti bilen insanning öz mewjutluq qimmitige bolghan angliq bilishi – muhebbet we uning küch- qudritining heqiqiy buliqidur.
Bu yerde tekitleshke tégishlik ikki mesile bolup, uning biri ibin sinaning «risale ishq» namliq esiride tilgha élinghan. Ibin sina noqul jinsiy xahishqa bérilishni muhebbetning mahiyitini körmestin, peqet uning sirtini körgenlik, deydu. U peqet üch nersige érishish – söyüshmek, quchaqlashmaq we jinsiy alaqige érishish, peqet muhebbetning söritige érishish bolup, ular xuddi «aydingni qétiq dep bilgendek», muhebbet arqiliq érishish lazim bolghan mahiyettin quruq qalghan bolidu, dep körsitidu. Bu mahiyet – ewzellik, mukemmellik, kamalettin ibaret. Heqiqiy jinsiy turmush öz mehbubidin insaniyet arisidiki meniwi yétilish we meniwi ewzellik alametlirini tépish, uningdin behrimen bolush bilen qoshulghan iptixar tughduridu. Démek, muhebbet xahishi – meniwi ewzellikke intilish xahishi bolushi lazim.
Uning ikkinchisi, maslowning «insan niyiti heqqidiki nezeriye» namliq maqaliside tilgha élinghan. U; fizi’ologiyilik éhtiyaj bilen bixeterlik éhtiyaj qana’etlendürülgendin kéyin, muhebbet we tewelik éhtiyaji yéngi mergez bolup qalidu. Kishi dost, mehbub, xotun, er, perzent xahishining küchlük türütkiside bir qatar rohiy ziddiyetlerge giriptar bolidu, deydu. Muhebbet xahishi uchigha chiqqanda, insan öz rohiyitidiki xahish cheklesh tuyghusining tormuzini buzup, xeterge qarimay, ilgiriki tughma iqtidar xahishining qana’etlinish eslimisini qaytidin ré’allashturushqa yaki yéngidin mundaq qana’etlinishni qolgha keltürüshke urunushi mumkin. Hetta qana’etlinishtin qana’etlenmeslikke ötüp, yéngi qana’et üchün dawamliq izdinishi mumkin. Mejnunluq ene shundaq telwilikning esebiy shekli, xalas.

Maslow herqaysi xahishning orundilishini shu xahishni tughdurghan éhtiyajdin bashqa, tashqi righbetlendürgüchi obyékt bilen ichki medeniyet tüzülmisining tesiridin ajritip qarighili bolmaydighanliqini izahlaydu. Muhebbet xahishining sergüzeshtilirimu xuddi shundaq. Mesile shu yerdiki, nurghun kishiler fizi’ologiyilik we eqelliy ijtima’iy xahishni hel qilghandin kéyin kéyin, meniwi medeniyet yartish, özidiki yoshurun eqil we iqtidarni jari qildurup insaniyetke töhpe qaldurush éhtiyajigha ötmey muhebbet xahishida leylep yaki chögüp qalidu. Bu ular üchün xuddi ibin sina éytqandek muhebbet süritige ériship, muhebbet mahiyitidin mehrum qilishtur. Rohiyet we medeniyet tetqiqatchilirining mesuliyiti, ularni özini, öz mohitini bilish arqiliq kamaletke righbetlendürüsh we yétekleshtin ibaret.
Muhebbet üchün «libidu» (jinsi ang) addiyla jinsiy iqtidar emes, u ewzellikini qobul qilish bilen kamalet (töhpe, qimmet) béghishlashtin ibaret. Mushu menide, adem ölüp, uni orap turghan mujessem bi’ofizik nur chembiri «a’ura» öchkendin kéyinmu bu kamil menidiki «libidu» uzaq saqlinishi mumkin.

6.Yéngiche rohiy medeniyet: köngül bilen angning hemjehetliki.

Maqalimizni «insan – ka’inatning merkizi» dégen höküm bilen bashlighanduq. Pütkül maddiy we meniwi medeniyet tarixi bilen jimiki «fizika» we «métafizika» penliri érishken muweppeqyetler insandin ibaret ulugh möjizining öz- özi heqqide téxi iptida’iy izdinish bosughisida turiwatqanliqini körsetti. Bu insaniyetning tebi’et, jemiyet, ilahiyet heqqide yaratqan «nezeryiwi dunya», «leqidiler dunyasi», «tesewwur dunyasi», «baqiy alem» qarashliri hemde bolup ötken we köz aldimizda zahir boluwatqan ré’al dunya hadisliri bilen neqeder keskin sélishturma- he?!

Insan özi heqqide izdenginige birqanche ming yil boldi. Bundaq izdinish insanning birqanche ming yilliq yatlishish tarixi bilen bille yatliship turdi. Morgan teripidin shertlik menide ishlitilgen atalmish «siwilzatsiye dewri» insanning yatlishish tarixi bilen qoshgézek bolup töreldi, insan özi yaratqan maddiy medeniyet méwiliri uning teyyartap hakimliri üchün, qirghuchi urushliri üchün, az bir qismi kündilik tirikchilik zörüriyetliri üchün serp qilindi. Insaniyet yaratqan meniwi medeniyet netijilirining heqiqiy ilim we senettin bashqiliri insanni dawamliq yatlashturush we ajayip –gharayip eqide – nizamlar bilen chüshep qoyush wastiliri bolup qaldi. Tarixi desturlar saray hadisliri we jengnamilerni mergez qilghan sehipiler döwisige aylinip qaldi. Enqa qushi jennetke kirip ketkendek, bext- sa’adet arzuliri baqi alemge qalduruldi. Insan heqqidiki, bolupmu insan rohiyiti toghrisidiki izdinish tiragédik senet bilen rohiy késeller teqiqatining arqa hoylisigha heydeldi. Anche- munche bash kötürgen insanshunasliq ab- hawasi bezide sopizm, bezide bidetlik, bezide burju’a insan tebi’iti neziryisi namida haqaretlendi. «Hemme nersining ölchimiy bolghan insan» öz- özige ölchem bolalmidi. U xuddi tughma emadek téxi öz siyaqidin bixewer péti qéliwerdi. Insan öz muhitini suniy we tebi’iy bayliqlar bilen bézesh bilen bille, öz rohiyitini yéterlik bulghiwaldi. Ular jinayi meydanlarda bulghinish bilen diniy ihramlarda istighfar oqushni arqaq- örüsh qilghan ömür pelsepisini yépiniwélipmu rohiy azatliqqa, köngül xatirjemlikige érishelmidi. Birzamanlarda insan turmushigha kirip kelgen aqcha barghanséri insanning hemme ihtiyaj we xahishlirini igilep, iptida’iy insan tesewwuridiki tengrining ornidin hessilep artuq bolghan yégane rohiyet ilahigha aylinip qaldi. Insan rohiyiti öz- özi üstide téxi héchnimige érishmey turup, aqcha toghrisidiki texirsiz, pütmes- tügimes rohiyet esebiylikige gherq boldi. Biz del mana mushundaq ré’alliq astida, del mana mushundaq étibarsiz tashlanghan téma – insanning rohiy mahiyiti toghrisida néme diyishimiz mumkin?
Insan qaytidin heqiqiy ilmiy asasta, barliq dini we birtereplimilik idiyiwi qarashlar bésimi hem chemberlerdin xaliy halda tetqiq qilinishi lazim;
Siwilzatsiye tarixi insanni mergez we mizan qilghan halda qaytidin apératsiye qilinishi, birqanche ming yilliq medeniyet hadisliri insanni yatlashturush we insan mahiyetlirini échish, insanni tereqqiyatning wastisi yaki meqsidi qilish boyiche telqin qilinishi lazim?

Insanning maddiy tüzülmisi özining éléméntar asasliri boyiche alem tüzülmisige oxshash fizikiliq – xémiyilik tebi’ettin tüzülgenliki, uningda tebi’et éléméntliri we énérgiyilirining mujessem herkette turghanliqi, insanning bi’ologiyilik, fizi’ologiyilik, pisxologiyilik tüzülme we pa’aliyetke ige ikenliki, insanning tebi’iy alametliri bilen ijtima’iy alametlirining köp qatlamliq birgewdiliki we özara ötüshchanliqi, insan pütün ka’inattiki hemme asasiy qatlam we jeryanlardin tüzülgen eng murekkep we eng aliy möjize ikenliki tetqiq qilinishi lazim;

Insanning tebi’iy, fizi’ologiyilik we xqtima’iy kompléks (mujessem) sheyilikige munasip, uning bu jehettiki i’étiyaj, itidar we xahishliri mewjutluq nuqtisidin pütünley étirap qilinishi, yaxshiliq yaki yamanliq katégoriyilirining qaratmiliqi we tizginlesh (tedbiq qilinish) da’irisi tolimu cheksizlinip, insanni yatlashturush wastilirining birige aylinip qalmasliqi lazim;

Insan rohiyitide gewdilengen iqtidar, teqezza we xahishlarning ziddiyet we böhranliri insanning kamaliti, medeniyti, eqil- tepekkurini yétekchi we tizginligüchi küch qilghan halda, eng jiddiy töwen derijilik iqtidar, teqezza we xahishni behrimen qilishning pazil we ewzel usulliri bilen hel qilinishi, noqul idé’ologiye arqiliq basturuwétishtin saqlinishi lazim;

Insanning yémek- ichmek, kiyim –kéchekm ijtima’iy xatirjemlik we jinsi turmushtin ibaret tar da’iridiki xahish we behrimenlik ichige chöküp qélishi uning eng zor israpchiliqi ikenlikidin uni xewerdar qilish arqiliq uni éléméntar turmushtin halqighan ulugh töhpikar (himmetkar)liqqa dewet qilish lazim. Himmet- insan rohiyitining kamil muqamidin ibaret.

Exlaq – insanni özining insaniy mahiyetlirini emelge ashurushqa righbetlendüridighan, insanni türlük bésimlar arqiliq öz mahiyetliridin yatlashturidighan atalmis «siwilizatsiye»din perqliq yéngiche heqiqiy siwilizatsiye wastiliridin birige aylinishi; u, öz pa’aliyitini insanning xususiy turmush qatlamlirigha emes, belki uning insaniyet, jemiyet we tereqqiyat bilen bolghan ijtima’iy alaqilirining yaxshi yaki yamanliq xaraktérige qaritishi lazim.

Tebi’et ulugh möjize – insaniyetni yaratti.
Insaniyet – güdeklik we ösmürlük dewrilirini bashtin kechürüp hazirqi maddiy muhiti bilen rohiy dunyasini shekillendürdi. Insaniyet téxi yash. U özini izdep tapqini, özini mergez qilghini, yushurun iqtidarlirini eng yuquri derijide jari qilduralighini yoq. U apet, acharchiliq, nadanliq, jenggi –jédel, birtereplime qarash we eqidiler ichide temtirimekte, ingrimaqta. Uning rohiyiti uning hazirqi haliti bilen- hazirqi medeniyet mohiti bilen toghra tanasip. Uning rohiyitidiki ziddiyetler uning tarixiy sewiyisige uyghun. Insaniyetning tizginsiz bulghinishi we tebi’et hadisliri tüpeyli yer yüzide insaniyet uruqi qurup ketmisila, insaniyet rohiyet we medeniyetning pazil pellisige kötürülidu.

1993-Yil 4- ayning 21-küni
Menbe: «Uyghurlarda islam medeniyiti»