Altun Orda Xanliqining Dölet En’enisidiki Uyghur Izliri
2016-02-27

OGUZMURAT奥古兹
Altun orda xanliqining dölet en’enisidiki uyghur izliri
A.melek. Özyetgin
(enqere uniwérsitéti til we tarix-jughrapiye fakultéti)
Türkchidin uyghurchilashturghuchi : ömerjan nuri
A1 . Bashlima
Aaaaaaahazirghiche altun orda xanliqining siyasi , iqtisadi we ijtima’i medeniyiti heqqide toluq tetqiqat meydan’gha kelmidi . Altun orda xanliqining tarixini tetqiq qilishta paydilinidighan matéryallar nahiyiti az bolup , tetqiq qilishqa yaraydighan birnechche parche yarliq bar . Bu yarliqlarni tarixi noqtisidinla emes , til-edebiyat noqisidinmu tetqiq qilish kirek. Bu yarliqlarni tetqiq qilghinimizda bezi atalghularni altun orda xanliqining teshkili qurulmisida nime menide qollan’ghanliqini toluq chüshen’gili bolmaydu . Bu mesilini birterep qilish üchün , altun orda xanliqining medeniyet asasini qurup bergen uyghur medeniyitige köngül burushqa toghra kilidu . Altun orda xanliqining teshkili qurulmisida qollan’ghan bu atalghular peqet turpan uyghurlirining puqrawiy höjjetliride uchiraydu .bu höjjetler qedimki uyghurlarning ijtima’i , qanuni , iqtisadi ehwalini chüshendürüp béripla qalmay , ijtima’i we til tarixi nuqtisidin mol matiryallarni öz ichige alghan .a.a
Aaaaaaabüyük medeniyet igisi bolghan uyghurlar chinggizxan dewridin bashlap mongghul ulusining en’enisini meydan’gha keltürüshte türtkilik rol oynighan . Altun orda xanliqidiki uyghurlarning tesiri bolsa chinggizxan dewridiki en’enelerning dawami qatarida qobul qilin’ghan . Qedimki uyghurlar yaylaq xelqliri arisida medeniyet tarqatquchiliq rolini oynap ,mongghul qebililirige nésturi’an we budda dinini tarqatqan . Uyghur medeniyiti bolsa ottura asiyada , chinggizxan’gha tewe ziminlarda özini namayen qilip turghan we bu tesir arqiliq özini özlüksiz yéngilap turghan.a
Aaaaaa1209- yili barchuq arttékin chinggizxan’gha tewe bolghandin kiyin , mongghullargha herbiy ,
Iqtisadi jehettin yardem bergen . Eyni chaghda tereqqi qilghan we medeni jama’et hisablinidighan uyghürlar mongghullargha tewe bolghandin kiyin chinggizxan we uning hakimiyiti uyghürlarning döletni idare qilish we medeniy bashqurush qa’idilirini qobul qilip jiq payda tapqan .tatatunganing qedimki uyghur yéziqini mongghullargha ögütishi uyghurlarning medeniyet nupuzini téximu ashurghan . Uyghürlar ilgiri qitanlargha döletni idare qilishni ögetkende bu yéziqinimu ögitip qoyghanken . Yéziqning muhimliqi bilen uyghurlar mongghullarning hökümiran sinipini terbiyilesh wezipisini üstige élish bilen birge teshkilatchi , bashqurghuchiliq salahiyiti we erbiye körgen , qabiliyiti bilen mongghullarning teshkili qurulmisida muhim rol oynighan . Chinggizxan hakimiyitining muhim dewr nuqtisi bolghan 1205-1210 yillarda , hakimiyet mergizi qurulup , eskiri we ijtima’i teshkilatlar yéngidin mergezge mergezleshtürülüp qurulidu . Chinggizxan hakimiyitidiki bu tunji özgirishler uyghürlarning sayiside , eskiri asasini mustehkemlep bergenliki bilen wujutqa chiqidu .a
Aaaaa13- esirning deslepki yérimida qara qurumdiki mongghul ordisiida uyghurlarning tesiri nahayiti küchlük édi . Ögüday xan qedimki türklerdiki ‹qaghan› unwani bilen textke chiqqan we uyghurlarning döletni idare qilish sisitimisini qollan’ghan .shunga ordigha uyghurlardin tallan’ghan ustaz , emeldar we meslihetchilerni élishqa bashlighan . Buning bilen bille 1235-1250.yillar arisida yene uyghurlarning ‹ortaq› dep atilidighan shirketliri shimali jonggodin gherbi yawrupagha qederki mongghullar teweligide tijaret qilishqa bashlighan . ‹ortaq› dep atilidighan shirketlerning xadimliri dölening elchisidek emel bilen , hetta ‹darughach›liq unwani bilen baj yighish wezipisinimu üstige alghanidi. Mongghullarning hökümet xizmitini ishligenlerning ichide uyghurlarning sani eng köp édi . Peqet uyghur meslehetchilerdinla 158 kishining barliqi xatirilen’gen.a
Aaaaaaamongghul xanliqliri ichide uyghurlarning medeniyet we teshkili jehette keng kölemde tesiri körsetken xanliq bolsa chaghatay we altun orda xanliqidur . Chaghatay xanliqi uyghurlarning ziminida qurulghanliqi üchün uyghur medeniyitining asaritide qalghan ,ilxanlar bolsa türk , ereb , parslarning tesiride özgiche dölet en’enisi shekillendürgen . Altun orda xanliqi bolsa yaylaq xaraktiridiki türki xelqlerdin terkip tapqan ‹deshti qipchaq› ta qurulghachqa , dölet teshkilati türklerningkige oxshashti.a
Aaaaaa’altun orda xanliqi uyghur medeniyitining tesiride bolush bilen birge , iqtisadi jehette yawrupadin paydilan’ghan bolsimu , medeniyet xehette uyghur medeniyiti ichide yashighan . Shunga altun orda xanliqi bilen
Uyghurlarning munasiwétini yéziq we alaqe en’enisi bilen iqtisadi xehettike alahidilikliri asasida sélishturimiz .a
A2 . Altun orda xanliqi bilen uyghurlardiki ortaq teshkili qurulmilargha bir nezer
A(1) altun orda xanliqining alaqe en’enisidiki uyghur izliri
Aaaaamongghullar yéziqni uyghurlardin ögen’gen bolghachqa xet-alaqe we tizimlash en’enisinimu uyghurlardin ögen’gen , altun orda xanliqining xet-alaqe en’enisi mongghul xanliqidin , yeni yiltizi bolghan uyghurlardin kelgen.a
Aaaaaaa’altun orda xanliqining alaqe en’enisi uyghurlarning xet-alaqe en’enisining tesiride shekillen’gen .islamiy dölet bolghan altun orda xanliqidiki xet-alaqide ereb yéziqining yénigha (qedimki) uyghur yéziqinng qoshup yézishmu katibxaneleridiki ‹ shöhretlik yéziq› ning
Hörmet yüzidin köp qollinilatti .diplomatiye bilen munasiwetlik birmunche atalghu uyghurlardin kelgenidi . Altun orda xanliqining katibxaneleridiki eng muhim atalghularning biri bolghan ‹yarligh›,‹bitig› uyghurlarning puqrawiy höjjetliridimu alahidirek qollinilidighanliqi ispatlanmaqta .a
Aaaaaabiz uyghurlarning puqrawiy höjjetliridinmu dölet yaki jama’et ichidiki xet-alaqilar türi we uslubi jehettin jiq tereqqi qilghanliqini köriwalalaymiz . Altun orda xanliqidiki höjjetlerning bir qismi bilen zamandash hisablinidighan uyghurlarning puqrawiy höjjetler arisida altun orda xanliqi tarxanlar üchün birilgen ‹yarligh› atalghusi bilen sélishturidighan az sandiki uyghurche höjjetlerdiki ‹
Yarligh ›,‹ulam yarligh ›,‹bir türü yarligh›,‹tuta turghu yarligh ›,‹bitig›,‹tuta turghu bitig› ibariliri uchiraydu . Buning bilen birge uyghurche puqrawiy höjjetler ichide , bolupmu baj tölesh buyrighi uslubidiki höjjetlerdimu ‹ yarligh › atalghusi uchiraydu .istilistik jehettin we mezmun hem teyyarlash uslubi jehettin ‹yarligh› atalghusining qollinishida perqler barliqini bayqaymiz . ‹yarligh›ning uslup alahidilikliri uyghurche puqrawiy höjjetlerdiki uslup bilen oxshash qollinilghan .a
Aaaaaa’altun orda xanliqining ‹yarligh› we ‹bitig›lerge
Basidighan tamghiliri qizil rengde bésilidighan bolup shekli uyghurlarning 4 burjeklik tamghisigha oxshaydu .buningdin bashqa tizimlash en’eniside uyghurlarda ‹ulu depter› dégen atalghu uchiraydu .bu chinggiz xan dewride ‹kökö depter› dep atilip xanzade we san’ghunlargha birilgen suyurghallar tizimlan’ghan . Altun orda xanliqida bu tüzüm nupus we baj üchün qollinilghan . Bundaq nupus tizimliri uyghurlarda basma halette saqlan’ghan .a
A(2) altun orda xanliqining iqtisadiy qurulmisidiki uyghur izliri
A1. Tijaret :a
Aaaaa’uyghurlarning ‹ortaq› dep atilidighan teshkilati (yaki shirkiti) 13-14.esirlerde sherq bilen gherb arisida tijaretni kéngeytish we maslashturushta muhim rol oynighan . Bundaq ‹ortaq› teshkilati altun orda xanliqida ‹bazirghan› dégen teng menidiki söz bilen mewjut bolghan . Altun orda xanliqigha a’it menbelerde ‹ortaq› sözi teweligidiki pars sodigerlerge qaritilghan bolup ,bu sözni xelq’araliq tijaret qilidighan sodigerlerge qarita qollan’ghan .buningdin ‹ortaq› namida tijaret qilidighan sodigerlerning mongghullar teweside qanchilik muhim rol oynighanliqini köriwalalaymiz.a
A2.bajlar :a
Aaaaaa’altun orda xanliqi teweside qollinilghan baj atalghulirining hemmisi uyghurche höjjetlerde uchiraydu.her ikki xanliqta ortaq qollinilghan atalghulardin‹alban›,‹qalan›,‹saligh›.‹yasaq›,‹tütün› hem xizmet we wezipe atalghuliridin ‹cherig›,‹qolush qoltqa›,‹ulagh›qatarliq ortaq atalghular qollinilghan .a
Alban :mongghullarde dihqanlargha qoyulghan
Hasharning omumi nami bolup , altun orda xanliqi teweside ‹ omumi baj › meniside qollinilghan . Ilgiri uyghurlarmu ‹qalan-yer béji›,‹qawut-mehsulat béji›,‹tütün-öyni birlik qilip alidighan baj›,‹kabin-toyluq béji› qatarliq bajlar üchün qollan’ghan ortaq baj namidur .a
Saligh : esli uyghurlarda yer igisi bax ornigha
Hökümetke wezipe öteydighan baj bolup , altun orda xanliqi tewesidimu oxshash menide qollinilghan .a
Yasaq : uyghurlarda ‹ omumi baj › meniside qollinilghan . Altun orda xanliqi teweside bolsa mehsulatning 10de biridin élinidighan we boysundurulghan qewmlerdin baj qilip bikitilgen .a
A3. Xizmet we wezipiler
Aaaaaaashexslerning döletke wezipe ötep birish ornigha pul yaki mal birish yoli bilen orunlaydighan xizmet wezipisidur . Uyghurlar bilen altun orda xanliqida ortaq qollinilghan atalghulardin töwendikiler bar.a
Cherig : uyghurlarda ‹eskerlik xizmiti› meniside qollinilghan bolup , altun orda xanliqi tewesidimu oxshash menide qollinilghan .a
Qolush : uyghurlarda ‹ xanliqining elchi yaki emeldarliri seperge chiqqanda puqralar teminlep birishke tigishlik at –yem we lazimetliklerning omumi nami› meniside qollinilghan bolup , altun orda xanliqi tewesidimu oxshash menide qollinilghan .a
Ulagh : uyghurlarda ‹ puqralar hökümetke birishke tigishlik at yaki min’gülük› meniside qollinilghan bolup , altun orda xanliqi tewesidimu ‹pochta , xewer yetküzüsh we dölet xizmiti ötewatqan kishi xalighan kishining öyidin xalighan haywanni élish we paydilinish hoquqi bar›dégen qanuniy menide qollinilghan .a
*****
Aaaaaaxulasilighanda , uyghurlar bilen altun orda xanliqi arisida sélishturghudek menbeler nahiyiti köp ,shunga altun orda xanliqining teshkili qurulmisi heqqide tarix yazmaqchi bolghanda , turpan uyghurlirining medeniyitige tayan’ghanda téximu qana’etlen’güdek netijilerge érisheleymiz .a
Salamet bolung!a
See Translation