İlteriş Kagan olduktan sonra güneyde Çinlileri, doğuda Kıtanları,
kuzeyde ise Oğuzları pek çok öldürmüştü [411].
Daha sonra ise İlteriş’e karşı kurulan Kıtan, Çin, Dokuz Oğuz ittifakına
diğer Oğuzların da katıldığı anlaşılıyor [412].
Herhalde bütün Oğuzlar Karakum’da oturan Kutlug ile Tonyukuk’un üzerine yürüyeceklerdi.
Neticede Tonyukuk, Kutlug’dan “orduyu gönlünce sevk et“ talimatını aldıktan sonra
Kök Öng Irmağını geçmiş, Ötüken Dağlarına doğru ordu sevk etmişti.
İngek Gölü ile Tola Irmağından Oğuzlar saldırıya geçtiler.
İki bin kişilik Gök-Türk ordusu altı bin kişilik Oğuz ordusunu yendi
ve bundan sonra Oğuzların hepsi gelip, II. Gök-Türk Devletine tabi oldu.
Bundan sonra II. Gök-Türk Devletinin merkezi Ötüken’e taşındı [413].
Kutlug Kagan, 682-691 arasında Oğuzlarla beş defa savaşmıştı [414].

Kapgan döneminde 692’yı takip eden yıllarda ona karşı kurulan Kırgız,
Çin, Türgiş ittifakına Oğuzların katılmamalarına rağmen
huzursuz oldukları anlaşılıyor [415].

715 yılında Kül Tegin ve Bilge, II. Gök-Türk Devletine karşı büyük isyanlar çıktığında
sırasıyla Karlukları (714), 715’te Azları, İzgilleri, Dokuz Oğuzları,
Edizleri mağlup ettikten sonra Bolçu’da Oğuzlarla savaşmışlardı.
Bu Oğuzlar da bozguna uğratıldı [416].
Söz konusu savaşta Kül Tegin kır atına binip hücum ederek mızraklamıştı.
Askerlerini mızraklayıp, ülkelerini aldılar.
Dördüncü çarpışmasını Çuş Başında yaptıktan sonra Gök-Türk halkı
çok zor durumda kalmıştı.
Beşinci savaş Ezgenti Kadız’da meydana gelmiş,
yine Kül Tegin ve Bilge Kagan galip gelmişlerdi.
Zaferden sonra Ötüken’e dnmeyen Bilge ve Kül Tegin kardeşler,
Amga Korugan’da kışladılar ve o yılın ilk baharında Oğuzların karargahını bir daha bastılar.
Hep beraber o kadar zor durumda kaldılar ki; Bilge,
“eğer kardeşim olmasaydı, annem hatun başta olmak üzere, annelerim, ablalarım,
prenseslerim, bunca hayatta kalanlar cariye olacaktı“ demek suretiyle
bu savaşların önemine işaret etmektedir [417].

Oğuzlar, bu seferler sırasında Gök-Türk ordularını epey hırpalamışlardı.
Hatta onlar Amga Korugan’da kışlarken kıtlık dahi olmuştu.
Bahardaki sefer sırasında üç Oğuz ordusu aynı anda bastırdığında,
Oğuzlar aynı anda iki hedef seçmişlerdi.
Biri Bilge ve Kül Tegin’in ordularını bozguna uğratmak,
diğeri onların evlerini, barklarını yağmalamak idi.
İçine düştükleri zor şartlara rağmen Bilge ve Kül Tegin Oğuzları dağıtmayı başardılar.
Mağlup Oğuzlar, Dokuz Tatarlarla birleşip yeniden geldilerse de Bilge,
Ağu’da büyük bir savaş daha yaparak galip geldi [418].
717 yılında bir grup Oğuz kaçıp Çin’e gittiği için üzülen Bilge,
onların çocuklarını ve kadınlarını ele geçirmişti [419].

Oğuzları, Bilge Kagan zamanında (716-734) Ötüken’e göre kuzeyde bulunuyorlardı [420].
Ongin kitabesi dahi bunu bildirmektedir [421].

Bilge zamanında Oğuzlara Kıtay, Tatabı ve Çin’e karşı on iki kez sefer tertip edilmişti [422].
751 yılında Çin’deki Oğuzlar Çin’den dışarı çıkmışlardı [423].
Barlık yazıtının I.sinde de Oğuz ismi geçmektedir.

Oğuz adı üzerine çok çeşitli açıklamalar yapılmışsa da artık kabileler anlamına geldiği
yani ok+u+z olduğu genellikle kabul edilmektedir [425].
Zaten Batı Gök-Türk Devletinde 634 yılını takip eden hadiselerde
On Okların ortaya çıkması ve Türgişlerin meydana gelmesi [426] hadiseleri
Oğuzlar konusunda filojik delilleri desteklemektedir.
Gök-Türk tarihinin 627 yılına kadar olan kısmında hiç Oğuz isminin geçmemesi,
her şeyden önce Töleslerin, Oğuz öncesi fonksiyonunu icra ettiklerini göstermektedir.
Bir başka ifade ile 627 yılından sonra Töles adı ve terimi önemini kaybetmiş,
Orta Asya’da yeni boy dalgalanmaları ve yapılanmaları meydana gelmişti.

Zaten F.Sümer tarafından teferruatıyla incelenmiş olan Batı (Seyhun) Oğuzları konusunu
sadece araştırmamızın bütünlüğü açısından değerlendiriyoruz.

Her ne kadar Oğuzların Seyhun (Sır Derya boylarına) 755-785 (Halife el Mehdi zamanı)
dolaylarında geldikleri tahmin edilse [427] de
onların Tügişlerin devamı olduğu tarihi süreç açısından daha doğrudur [428].
Bilindiği gibi 766 yılından sonra Uygurların baskısıyla
Tanrı Dağları Isık Göl-Yedisi-Çu-Talas havalisine gelen Karlukların sıkıştırmasıyla
Türgişler daha da batıya Sır Derya boylarına ve kuzey batıya doğru kaymışlardır.

Bu bölge zaten Türgiş, onunda öncesinde Batı Gök-Türk ülkesi toprakları idi.
Muhtemelen 603 dolaylarında verilen Töles boyları daha sonra On Okları
yani Seyhun Oğuzlarını oluşturdular.
IX. asırda Oğuzların varlığı artık İslam kaynaklarında iyice belirginleşmektedir [429].

Artık İsficab şehrinden Hazar denizine uzanan Mangışlak dahil geniş bir alan
Oğuzların yurdu olarak ortaya çıkmaktadır.
Mangışlak’ta güney sınır Gürgenç (Curcan) idi.
Siyah-kuh (Karadağ) yarım adası tamamen Oğuzlar tarafından işgal edilmişti.
Özellikle Gürgenç sınırındaki Jit kasabasından sınır başlıyordu [430].
Doğuya doğru gittikçe Aral Gölünün güneyindeki Baratekin kasabasına varıyordu.
Buhara’nın kuzey sınırlarına kadar yayılan Oğuzların esas ağırlık merkezi
Seyhun (Sır Derya) boylarıydı.
Karaçuk adıyla kaynaklarda geçen Karadağların (Karatav) kuzeyindeki Sozak,
Oğuzların en doğudaki şehirleri olmalıdır.
Kuzeyde sınırlar İtil ve Cim-Emba Irmağının kuzeyine ulaşıyordu.
Sır Derya boyundaki diğer Oğuz şehirleri Yenikent, Cend, Barçınlıg-kend, Sığnak,
Karnak, Süt-kent, Savran (Sabran), Aşnas, Otrar (Farab), İkan,
Özkend, Sayram-İsficab belli başlı Oğuz şehirleri idi [431].
Zaten Dede Korkut ve Oğuz Destanlarının konuları bu bölgede
yani Sır Derya boyundaki Karadağlar’da geçmektedir [432].

Diğer yandan Talas’ta bulunan ağaç yazıtta da İç Oğuz tabiri geçmektedir [433].
Yine Şine Usu Yazıtında Sekiz Oğuz ifadesi vardır [434].

X. asrın başlarına gelindiğinde Oğuzların kışlık merkezi Yeni-kent olan
bir devlet kurdukları görülmektedir.
Hükümdarın unvanı yabgu olup, ona naiplik eden ise Kül Erkin idi.
Orduya ise Sübaşı kumanda ediyordu.
Yınal Tarkan gibi unvanlarda vardı.

Abbasilerin Horasan valisi Abdullah b. Tahir zamanında (828-844) ilk hadiselerde
Oğuzların adı geçer ve 838-840 yıllarında mağlup edilip bin esir verirler.
Peçeneklerin bir kısmı da Avrupa’ya gitmeyip Oğuzların yanında kaldılar.

Oğuzlar, doğudaki Karluklar, kuzeyde Kıpçak ve Kimekler,
Hazarlar ve Kuzey batıdaki Peçeneklerle sürekli mücadele halinde idiler.
Karluklarla Oğuzlar arasında yapılan savaşların birinde Oğuz Yabgusu ölmüştü.
Son Samani şehzadesi Ebu İbrahim (Muntasır) Maveraünnehir’i Karahanlılardan geri almak için
bir ara Oğuz Yabgu’sunun yanına gitmiş, onunla ittifak kurmuştu.
Neticede Yabgu Müslüman oldu (1001-1002) [435].
Aslında yardım istenilen kişinin Selçuk Bey’in oğlu Arslan Yabgu olduğu da bildirilmiştir [436].

Oğuz Yabgu Devletinin yıkılış tarihi belli değildir.
Yalnız Reşideddin’in destanı vasıfta verdiği bilgiye göre
Ali Han adında bir yabgu onların son hükümdarıdır [437].
1000’li yıllara doğru Oğuz Yabgu Devleti yıkıldı.
Yıkılış sebebi olarak Selçuklu ailesinin kendilerine bağlı büyük kütlelerle ayrılmaları
(985’ten sonra) ve kuzeyden Kıpçakların baskısıdır [438].

Oğuzlar bu devirde Üç Ok ve Boz Ok olmak üzere ikili teşkilat halinde idiler.
DLT’de 22, Camiüt-tevarih’de 24 boyun adı kaydedilmiştir.
Boz Oklar: Kayı, Bayat, Alka-evli (Alka Bölük), Kara-evli (Kara Bölük) Yazır,
Döğer, Dodurga, Yaparlı (DLT’de yok), Afşar, Kızık (DLT’de yok), Beğdili, Karkın;
Üç Oklar: Bayındır, Peçene, Çavuldur, Çepni, Salur, Eymür, Alayuntlu,
Yüreğir, İğdir, Büğdüz, Yıva (ıva), Kınık [439].

Oğuzlardan bir grup Uz diye anılmak suretiyle 870’lerden sonra
Karadeniz’in kuzeyine geldi ve Rus kaynaklarında (965’te) Tork olarak kaydedildiler.
1055’te Özü (Dnyeper)’e, 1065’te Tuna’ya ulaşmışlardı.
Ancak, salgın hastalıklar, açlık korkunç soğuklara Peçenek saldırıları eklenince
siyasi birliklerini koruyamadılar.
Arta kalanlar Bizans’ın ve Rusların himayesine girdiler [440].

Kaynakça

Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları, 2. Baskı (tıpkıbasım), sf: 90-94
Türk Tarih Kurumu Yayınları-2013, Prof. Dr. Ahmet Taşağıl

Tarihi kaynakların ışığında Ting-ling’lerin batı grubundan çıktıkları anlaşılan Ogurlar.
Doğu Avrupa’ya doğru göç etmeden önce üç ayrı kütle halinde yaşıyorlardı.
Birinci Kütle Sır Derya – Çu ırmakları arasında,
ikinci kütle Emba Nehri havzası yani kuzey batı Kazakistan bozkırlarında,
üçüncü kütle ise Yayık Irmağı Irmağı civarında yaşıyordu.
Büyük ihtimalle birinci kütle On Ogurları, ikinci kütle Otuz Ogurları,
üçüncü kütle ise Dokuz Ogurları meydana getiriyordu [40].
Ogurlar daha sonra Sarogur (Sarı/Ak/Ogur), Bittigur (Beş Ogur),
Ultingur-Altziagir (Altı Ogur), Kutrigur-kuturgur (Tukurgur-Dokuz Ogur),
Ungur- Hunugur (On Ogur), Utigur/Uturgur (Otuz Ogur) gibi
boy birlikleri halinde görülmektedir [41].
Sabarlar tarafından 461-465 tarihlerinde
Ural Dağlarının doğusundan batısına itilmişlerdi [42].

Ogurların, Tanrı Dağları civarında yaşayan Wu-sun’ların devamı olduğu şeklindeki görüşe katılmıyoruz. Çünkü onların tarihi farklı mecrada gelişmiştir.
Diğer taraftan İli bölgesine yakın yerde gösterilen Ho-chie boyunun da
Ogurların ataları olma ihtimali vardır. Ancak, onlar hakkında fazla bilgi yoktur [43].
Belki Ho-chie adlandırılan boy Ting-ling’lerin güney kolu idi.
Kaynak yetersizliği dolayısıyla bu konuda fazla bir şey söylenememektedir.
Ogur Türkleri, meşhur oldukları avcılık ve kürkçülük yanında
yaşadıkları sahanının gereği ziraatle de uğraşıyorlardı.
Tarımın her türlüsü ve meyvacılığı yapıyorlardı [44].

Karadeniz’in kuzeyine geldikten sonra devletleri parçalanıp yıkılan Avrupa Hun’larının idaresindeki İrnek’e katılan Ogurlar (M.S. 360-470) daha sonra karışık anlamına gelen Bulgar adıyla anılmaya başladılar.
Yani geldikleri sahada da üç ayrı kütle halinde yaşamaya devam ettiler:
Kafkasların kuzeyinde, Azak Denizi’nin doğusunda On-Ogurlar, Don-Volga arasında yani daha kuzeyde Otuz Ogurlar, batıda Dnyeper’e doğru Dokuz Ogurlar.
Doğudaki iki grup Sabarların ve Gök-Türklerin himayesine girdi. Batıdaki Dokuz Ogur (Kara Bulgar)lar ise Bizans’la ilişki kurup, çeşitli mücadelelerde bulundular ise de kendi aralarındaki çatışmalardan zayıflayıp,
doğudan gelen Avarlar’a bağlandılar.
Doğuda kalan Otuz Ogur ve On Ogur grupları ise
Büyük Bulgarya (Magna Bulgarya) adı verilen devleti kurdular [45].

Kaynakça

40. L. Rasonyi, Tarihte Türklük, s. 88; Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s. 186.
41. Gy. Moravscik, Byzantino-Turcica, s. 89, 152, 189 vd. 196, 198, 228.
42. Kafesoğlu, s. 186.
43. B. Ögel, “İlk Töles Boyları“, s. 800-803.
44. Kafesoğlu, s. 188.
45. A. Kurat, Karadeniz’in Kuzeyindeki Türk Kavim ve Devletleri, Ankara 1992, s. 110-118;Kafesoğlu, 189 vd.

Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları, 2. Baskı (tıpkıbasım), sf: 14-15,
Türk Tarih Kurumu Yayınları-2013, Prof. Dr. Ahmet Taşağıl

Büyük Hun İmparatorluğunun kurulmasıyla birlikte Orta Asya’nın
doğusunda ve batısında yaşayan boylar onlara bağlanmaya ya da karşılıklı
mücadeleye başlamışlardı. Dolayısıyla bundan sonraki yüzyıllarda boyların
Hunlarla savaş ve barış ilişkileri söz konusudur ve bu sebepten kaynaklar
çoğu zaman onlardan doğrudan değil dolaylı haber vermektedir. Başka bir
ifade ile Hunların tarihi diğer boylarla içi içe gelişmiştir. Ting-ling’ler ve diğer
boyların tarihinin Hunlarsız incelenmesi mümkün değildir.

Mo-tun tarafından Büyük Hun İmparatorluğu M.Ö. 209 (206) yılın-
dan sonra, orhun nehri havzasında hızla geliştirilmeye  başlandığında, etra-
fındaki değişik kavim ve boyları teker teker hakimiyeti altına aldı. Bu anda
karşımıza konumuz itibarıyla Baykal Gölü’nün batısından Güney Sibirya’ya
Yenisey havzasına kadar uzanan sahada önemli en eski Türk boylarından
Ting-ling’ler çıkmaktadır. Ting-ling’lerin yönetici olan grupları da bu sahada
yaşıyordu. Onların batı grubu İrtiş Irmağı, güney grubu ise Gobi Çölünden
Çin’e doğru yayıldı. Kuzey grubunu ise Baykal-Yenisey civarında yaşayanlar
oluşturuyordu. Batı grubu önce Güney Kazakistan’a sonra Avrupa’ya, güney
grubu Sarı Irmağın doğduğu yere doğru yayıldı. Onların Mo-tun devrinden
önceki durumları hakkında kaynaklarda bilgi yoktur. Ancak, tabii ki diğer
boylar gibi bunlar birden bire o anda ortaya çıkmamışlardı. Tarihin bilin-
meyen karanlık devirlerinden Büyük Hun İmparatorluğunun kuruluşuna ka-
dar varlıklarını sürdürüyor olmalı idiler. Ting-ling’ler her ne kadar milattan
sonraki devirlere kadar varlıklarını devam ettirme başarısını gösterdilerse de
tarihi kaynaklar boyla ilgili bize daima çok az malumat vermektedir. Fakat,
konuyla ilgili önemli bir gerçek varsa o da araştırıcıların çoğunun dediği gibi
daha sonraki asırlarda ortaya çıkan Kao-ch’e ve Töles boylarının onların de-
vamı olduğudur. Yine Ting-ling’ler, Hu-te, Kırgız gibi diğer boylar arasında
insan sayısı bakımından en kalabalık olanı idiler. Dolayısıyla daha fazla tarihi
olaylarda rol oynamışlardır.

Tarihi kaynakların ilk ifadesine göre Ting-ling’ler, Hunların kuzeyinde idi [1].
Ancak, onların yaşadıkları kesinlikle tam olarak her hangi bir bölge veya yer adı verilmemiştir.
Bu onların öncelikle Çinliler tarafından henüz yeterince tanınmadıklarını ve ayrıca çok geniş sahaya yayıldıklarını göstermektedir.
Daha sonraları Batı Türkistan’da Maveraünnehir (K’ang-chü)’in kuzeyinde yaşıyor olduklarının ifade edilmesi fikrimizi desteklemektedir [2].
Neticede Ting-ling’lerin Baykal Göl’ünün batısından Yenisey Nehrinin kaynakları,
Güney Sibirya ve Batı Kazakistan bozkırlarına kadar uzanan
bir sahaya yayılmış olmaları söz konusudur.
Diğer taraftan arkeolojik araştırmaların sonucuna göre
M.Ö. XII-VII asırlar arasında varlığını sürdüren Karasuk Kültürü’nün
Ting-ling’lerin atalarına ait olduğu ileri sürülmektedir [3].

Büyük Hun İmparatorluğu, Mo-tun’un tahta çıkıp kuvvetlenmesinden sonra Ting-ling’ler onlara bağlandı. Konuyla ilgili kaynakların hiç birinde Ting-ling’lerin, Hunlara bağlandığı tarih kesin olarak verilmemiştir. Bu sıradaki tarihi hadiseler kronolojik sırayla takip edildiğinde söz konusu bağlanmanın M.Ö. 206-201 yılları arasında gerçekleştiği sonucuna varılabilinir. Mo-tun’un hücumuna maruz kalan Ting-ling’lerin,daha sonra yaklaşık yüzyıl kaynaklarda adlarına rastlanmamaktadır.
Bunun sebebi hiç şüphesiz Büyük Hun İmparatorluğu içinde yer almaları, ve bu devletin bir unsuru olup, her hangi bir isyan hareketinde bulunmamalarıdır [4].
Dolayısıyla her hangi bir olaya karışmadıkları için Çin kaynaklarındaki belgelerde
adlarının kaydedilmesine gerek görülmemiştir.

M.Ö. 101 yılında bir Çin elçisi Su Wu, Hun hükümdarı tarafından Baykal Gölü’nün kuzey taraflarına sürgüne gönderilmişti. Adı geçen elçi bir süre sıkıntı içinde bu bölgede yaşadıktan sonra, Hun hükümdarının küçük kardeşi Yü-ch’ien ile
karşılaştı. Adı geçen Hun prensi Baykal Gölü’nün kenarında avlanırken rastladığı Su Wu’ya gayet iyi davranmış, hatta onunla birlikte avlanarak yakınlaştıktan sonra
deri elbiseler ve yiyecek malzemeleri gibi ihtiyacı olan şeyleri vermişti. Bu arada elçi ok ve yay yapımını öğrenmiş, avcılıkta ustalaşmıştı. Ancak, bir süre sonra söz konusu Hun prensi öldüğü zaman Çinli elçi yine zor durumda kaldı [5].
Elçi sürgünde bulunduğu sırada Ting-ling’lerin arasında yaşamış olmalıdır. Wei Lüe adlı bir başka Çinli devlet adamı Han hanedanının imparatoru Wu-ti’nin saltanatı esnasında Hunlara sığınmıştı. Aslında onlar iki kişi olup ikincisinin adı Li Ling idi. Hun hükümdarı Li Ling’i Kırgızlara, Wei Lüe’yi ise Ting-ling’lere göndermişti.
Böylece onları Çin’den uzak sahalara göndererek bir bakıma can güvenliklerini sağlamayı düşündü. Çin kaynaklarına göre kanında bozkırlılık olan Wei Lüe, Han hanedanının durumunu iyi bidiği için Hun hükümdarına danışmanlık yaptı. Bu yüzden Hun devletinde yüksek idareciler arasına katıldı. Arkasından da Güney Sibirya’daki Ting-ling’lerin üzerine idareci olarak tayin edildi [6]. Wei Lüe, Hun hükümdarı Hu-yen-ti’nin tahta çıkışının yedinci yılından (M.Ö. 79) önce öldü. Ting-ling’ler üzerinde idarecilik süresi on yıldan fazla sürmüştür [7].

1940 yılında sovyet arkeologları, Güney Sibirya’daki Yenisey Irmağının yukarı ağzında kurulu Abakan şehrinin sekiz kilometre güneyinde Çin tarzında yapılmış bir saray buldular. 144 metrekarelik orta saray ve ilave 15 binadan teşekkül eden sarayın dış duvarlarının kalınlığı iki metre idi. Etrafta yine bir çok eşya ele geçmişti. Arkeologlar, söz konusu binanın tarzından ve tarihinden hareketle onun Li Ling ya da Ting-ling’ler üzerine gönderilen Wei Lüe tarafından inşa ettirildiğini iddia ettiler [8].Bunun da öncesinde 1927 yılından başlayarak yine sovyet arkeologları Baykal Gölü’nün güney duğusunda şimdiki Buryat Muhtar Cumhuriyetinin merkezi Ulan-ude’nin güney batısına 16 kilometre mesafede Batı Han hanedanı devrine ait dört köşeli bir şehir kazdılar. Şehrin dört tarafı surlarla çevrili olup, batı duvarının uzunluğu 348 m., güney 216m, kuzey 194 m., doğu duvarını ise Selenga Irmağı yıkmış durumda idi. İki büyük, dokuz küçük ev inşa edildiği görülürken, çok sayıda ev eşyaları, at koşum aletleri bulundu [9].

M.Ö. 72 yılında Çinliler ve Wu-sun’lar aralarında ittifak yaparak, Hunları ağır bir yenilgiye uğrattılar. Hunlar, kırk bin insanlarını esir vermek zorunda kaldıkları gibi yedi yüz bin baş kadar hayvanlarını kaybetmişlerdi. Böylece Büyük Hun İmparatorluğu yavaş yavaş eski gücünü kaybedip zayıfladığında diğer Orta Asya’da yaşayan diğer boylar gibi Ting-ling’ler de adlarını tarih sahnesinde yeniden duyurmaya başladılar. Wu-sun’lar bağlı oldukları Hun Shan-yü’süne karşı isyan etmişlerdi. Bunun üzerine Hun hükümdarı onların yaşadığı Tanrı Dağlarına bir sefer düzenledi ve onları bozguna uğrattı. Fakat, geri dönerken ağır bir kış bastırdığı için Hunların çok sayıda insanı ve hayvanı öldü. Onların uğradıkları tabii felaket sonucu zayıflamasını fırsat bilen Proto-Moğollar doğudan, Wu-sun’lar batıdan saldırınca Ting-ling’ler de kuzeyden yağmaya geldiler (M.Ö. 71).
Neticede Hunların at, koyun ve sığırları yağmalandı. Hun halkının onda üçü, hayvanlarının onda beşi telef oldu. Bundan sonra Hunlar kendilerine bağlı boyları ve kavimleri tekrar hakimiyet altına alacak güç bulamadılar [10].

Bundan sekiz yıl sonra da (M.Ö. 63) Ting-ling’ler Hunlara akın yaparken görülmektedir. Çünkü Hunlar, Çinliler ile yaptıkları savaşlar neticesinde epey yıpranmışlar zayıf düştükleri gibi Wo-yen-ch’u-ti hükümdar ile Hsi-yülüech’i-wen-ch’ui arasında taht için tartışma çıkmıştı. Hun Devlet adamları ikiye bölünüp onlar da iç savaşa katıldılar. Ting-ling’ler yine onların bu durumundan faydalanarak yağmalara girişmişlerdi. Üç yıl kadar süren yağmalar neticesinde binlerce kişi ve hayvanı alıp götürdüler. Onlara karşı on bin kişilik bir süvari birliği gönderen Hun hükümdarı itikamını alamadı. Ancak, kuzey bölgelerinin soğuk ve karlı buzlu dağları arasında Ting-ling’ler çok çabuk kayboluyorlardı [11].

Yukarıda bahsettiğimiz hadiselere bakarak Ting-ling’lerin M.Ö. 71-51 yılları arasında yaklaşık yirmi yıl bağımsız bir şekilde yaşadıklarını söyleyebiliriz.

Hun devlet meclisinde ağabeyi Hu-han-ye (M.Ö. 58-31 arasında hüküm süren Hun Shan-yü’sü) ile anlaşmazlığa düşen Chih-chih Shan-yü, kendisine bağlı kütlelerle batıya doğru ilerlemişti. Bu yönde ilerlerken karşılaşıp mağlup ettiği ilk kütle Kırgızlar oldu. Onların bölgesinde merkezini kurduktan sonra M.Ö. 49 yılında Ting-ling’leri de mağlubiyete uğratarak kendine bağlamayı başardı. Ona bağlanan bir diğer Türk boyu ise Wu-chie’ler idi. Ting-ling’ler ise o sırada daha kuzeyde yaşıyorlardı [12]. Chih-chih’nın M.Ö. 36 yılında Batı Türkistan’a kadar uzanan bir Çin ordusuna yenilerek öldürülmesinden sonra Ting-ling’lerin serbest kaldığı,
ancak bir süre sonra tekrar kuvvetlenen doğudaki Hu-han-ye’ye bağlandıkları düşünülmektedir [13].

M.S. 85’te Hunlar iyice zayıflamış, Orta Asya’da hakimiyeti ellerinden kaçırmışlardı. Kuzeydeki Ting-ling grubu yine kuzeyden onlara saldırdı. Bu sefer durum biraz farklıydı. Çünkü doğudan Hsien-pi’ler de batıya doğru ilerlemişler ve Hunların başkentini ellerine geçirmişlerdi. Ting-ling’lerin bundan sonraki iki yüzyıl içinde Orhun bölgesini kendilerine mekan edindikleri söylenebilir. Aynı Hsien-pi’ler, lll. Asır başlarında Ting-ling’leri yeniden kuzeye eski topraklarına çekilmek zorunda bırakmışlardı [14].

Hazırladığı bir ihtilal ile Çin imparatoru olan Wang Mang (M.S. 6-23), Hunlara karşı kullanmak üzere bazı kuzeyli boyları Çin’in T’ai-chün bölgesine yerleştirdiğinde, söz konusu boyların arasında bazı Ting-ling’ler de vardı. Han hanedanı tahtını zorla ele geçirdikten sonra Hunlara karşı büyük bir sefer tertip etmek istemiş, komutanlarından Yen Yü’yü, Wu-huan Ting-ling gibi boylardn oluşan bir orduya kumanda etmesi için görevlendirmişti. Ordu T’ai garnizonunda kaldığında Çinli kumandan Ting-ling ve Wu-huan’ların kadın ile çocuklarını burada rehin tutarak onların savaşmalarını ve her hangi bir isyana kalkışmamalarını önlemeyi garanti altına almıştı. Ancak, rehin kalan halk oranın suyu ve toprağından hoşlanmamış, uzun süre kalacaklarını düşünüp kendilerinin başka bir yere gönderilmesi için izin istemişti. Fakat, Wang Mang’dan intikam almak için birleştiler. Fırsattan yararlanmak isteyen Hunlar, onların cesur şereflerini kendi subayları olmak için teklifte bulundular. Boy insanlarının hepsi Hunlara bağlandı [15].

V.yy. dan sonra kuzeyde yaşayan Türk boylarının adlarının artık Töles boyları ile beraber geçtiğini görmekteyiz. Bu yüzyılın başında Tabgaç (T’o-pa)’larla birleşerek,
Juan-juan’lara hücum eden Kao-ch’e’lara Ting-ling adının verildiğini bazı kaynaklar bildirmektedir [16].

Tabgaç devrinde kuzeyde yaşayan Türk kavimlerinin adları Kao-ch’e-Ting-ling şekliyle birleşik yazılmıştır [17]. Bu da bize Ting-ling-Kao-ch’e — Töles devamlılığını ve bağlantısını göstermektedir [18].

Başka bir enteresan kayıt da Proto-Moğol Wu-huan’ların kendi ülkelerinde suç işleyenleri, Wu-sun’lar ile Ting-ling’ler arasındaki ırmak ve dağların bulunmadığı
yılanların kaynaştığı, insanın yaşamasına imkan olmayan ıssız çöle sürerlerdi ifadesidir [19].

Hunlar zayıflayınca onlardan bir kısmı Çin’in kuzeydeki eyaletlere doğru gidip yerleşmişti. Kansu’daki Hunların arasında Ting-ling’lere de tesadüf edilmektedir. Ting-ling’ler M.S. 60’ta Sha-chou’da oturuyorlardı. V. yy’da yine Kansu’da görülmektedirler.

M.S. 177’yi takiben Hsien-pi’leri ağır bir bozguna uğratan Çinli kumandan Tan Shih-huai, daha sonra Güney Sibirya’daki Ting-ling’leri de mağlup etmişti [20].

M.S. 265-419 arasında hüküm süren Chin hanedanı devrinde Kansu’nun kuzeyinde Ting-ling’ler bulunuyordu [21]. Söz konusu gruplar lV. asrın ortasında Çin’in Ho-pei eyaletini işgal edip orada Chung-shan mevkiinde yerleşmişlerdir [22].
Buradan Kuzey Çin’in değişik bölgelerine nakledilerek dağıtılmışlardır. 357 yılında Tabgaçların kaynaklarında adları geçmektedir [24]. Bunlardan bir kısmı 399 yılında Tabgaçlara teslim olmuştur. 418’de başka kavimlerle birlikte kuzeye karşı savaşa çıkmışlardır. Yine aynı Tabgaç devrinde bu devlet içinde görünen Ting-ling’li şahıslar ve Yü-shan’da büyükçe gruplar zikredilmektedir [25]. 447 yılında bunlardan 3 bin aile An-chou (Ho-pei)’dan Shan-hsi’deki başkente nakledildiler [26]. On yıl sonra bir kaç bin kişi Ching-hsing;de isyan ettiler [27]. Çin kaynaklarına göre Çin Seddi’ne yakın bölgelerde yaşayanların dillerinin
Hun ve Kao-ch’e’lara benzerdi [28].

Liang hanedanı devrinde Doğu Türkistan’daki Shan-shan (Çerçen) bölgesinin
kuzeyinde de Ting-ling’lerin adından bahsedilmektedir. Artık, bunlar Kao-ch’e boyları olmalıdır [29]. Ayrıca Mo-kuo anlatılırken dolaylı olarak Ting-ling’lerden bahsedilmektedir.

M.S. 350’li yıllarda Çin Kaynakları Ting-ling’leri üç ayrı bölgede göstermektedir. Biri Gobi Çölünde, ikincisi Baykal Gölü’nün güneyinde üçüncüsü Kazakistan
bozkırlarında bulunmakta idi [30].

Ting-ling’lerin M.S. 350 dolaylarında Güney Kazakistan’a göç etmelerinin sebebi belli olmamakla birlikte Hunların Avrupa’ya doğru hareketlenmelerinden doğan boşluğu doldurdukları anlaşılmaktadır. Sır Derya’nın kuzey sahalarında yerleşen bu grup daha sonra M.S. 460’larda doğu Avrupa’ya dğru ilerleyecek ve Bizans kaynaklarındaki adıyla tarih sahnesinde artık Ogur adıyla anılacaktır [31].Söz konusu sahadaki On Ogur şehri Beketh, Soğdlarla Ogurlar arasında sınır idi. 460 civarında Moğolistandaki Juan-juan’ların batı yönüne doğru hareketleri Sabir (Savir)leri kımıldatacak, onlarda Ogurları batıya iteceklerdi [32].

Üçüncü Ting-ling grubu kesin bir şekilde kuzey kolundan ayrılarak Hunlar, Gök-Türkler hatta Gök-Türklerin bazı boyları gibi güneydeki Çin sınırına göçtü. Ting-ling’ler, artık Çinlilerle doğrudan temasa başladıklarınında kendi adları Ti-li olarak anılmaya başlamıştı. Daha sonra bu ad Tie-le (Töles) haliyle yüzyıllarca Çin kaynaklarında kullanılacaktır. Dolayısıyla Tölesler, Ting-ling’lerin devamıdır denilebilir. Bu durum her şeyden önce Ting-ling’lerin kuzey grubu ile ilgilidir. Çinliler, güneyde kendı sınır boylarındaki Ting-ling’lerin daha sonraları Tie-le olduğunu belirtirler. Ayrıca Kao-che’e – Töles (T’ie-le) devamlılığı tamamen söz konusudur.

Genelde hayvancılıkla uğraştıkları bildirilen Ting-ling’lerin, deri ihracatı yaptıkları,
Çin’e vergi olarak at ve fare derisi getirdikleri ifade edilmektedir [33]. Çinlilerin kuzeyde yaşayan kavimler hakkında doğru bilgi vermedikleri, hatta oralarda yaşayanları abartarak tanımladıkları bilinmektedir [34]. Bu yüzden onları dizlerine kadar kılla örtülü, vücutlarının ata benzediği için koştukları, saçlarının kıvırcık oldukları, at gibi tırnakları olduğu vurgulanmıştır.

Kaynakça

1. Shih Chi 1102893;HS94A,s.3753;B. Ögel, Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi, Ankara 1981. s.375;Aynı Müel, “İlk Töles Boyları“, Belleten, 48, 1948, s.795.
2. W.Eberhard, Çinin Şimal Komşuları,Ankara 1942, s.70-71;K. Czegledy, Turan Kavimlerinin Göçü (terc. G. Karaağaç), İstanbul 1999, s. 19.
3. W. M. McGovern, The Early Empires of Central Asia, New York 1939, s. 118-120; Tuan Lien-ch’en, “Siung-nu Memleketi Tusındaki Dinglingder“, Tanım Tarmaqtarı, Almatı 1998, s. 121 vd.
4. Shih Chi 110, s. 2894-2909; HS 94A, s. 3754 vd ;Ögel, Hun …., I, s. 391-442, II, 1-76; MacGovern, aynı eser, s. 111-168.

5. HS 74, s. 3003; Ögel, Büyük Hun…, I, 384.
6. HS 94A, s. 3781 vd.
7. Ögel, aynı eser, II, 5-76.
8. Tuan Lien-ch’en, aynı eser, 133.
9. Aynı eser, 134, 135.
10. HS 94A, s. 3787; Ögel, Büyük Hun. I, 385; McGovern, aynı eser, s. 168.
11. HS 94A, s. 3788-3789.
12. HS 94B, s. 3795-3799.
13. Tuan Lien-ch’en, s. 138-139; McGovern, s. 188;K. Czegledy, s. 48, 49, 56, 57.
14. Hou Han Shu 89, s. 2950;McGovern , s. 274.
15. Hou Han Shu 90, s. 2981; Ögel, Büyük Hun…, I, s. 387-388.
16. Nan Ch’i Shu, 59, 1b-a.
17. Maenchen-Helfen, “The Ting-ling“, HJAS, 1939, s. 83.
18. Ayrıca Maenchen-Helfen, 77-86 ve de O. Franke, II, s. 87, III, 249.
19. HHS 90, s. 2980; SKC 30, s. 833; Ögel, Büyük Hun…, I, s. 388-389.
20. McGovern, s. 306.
21. Chin Shu, 87, 1308.
22. Chin Shu, 124, 1394.
23. Chin Shu, 110, s. 1368.
24. Wei Shu, 2, s. 39, 40.
25. Wei Shu, 3, s. 51, 53.
26. Wei Shu, 4, 74, 81, 102.
27. Wei Shu, 5, s. 115.
28. Wei Shu, 103, s. 2307.
29. “Mo-kuo Devletine Han devrinde Chü-mo derlerdi. Seçme askerleri 10 bin kişiden fazladır. Kuzeyde Ting-ling’ler komşudurlar….. Batıda ise İran ile komşudurlar…“LS, hsi-yü; Ögel, Büyük Hun, I, s. 390.
30. K. Czegledy, 19, 48, 49, 56, 57.
31. Czegledy, s. 20.
32. Czegledy, s 21.
33. Wei Shu, San Kuo Wu-chi, T’ung Chih.
34. C. Türkeli, Çin Kaynaklarına Göre Hunların Ataları, s. 28-39.

Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları, 2. Baskı (tıpkıbasım), sf: 7-13,
Türk Tarih Kurumu Yayınları-2013, Prof. Dr. Ahmet Taşağıl

Dokuz Oğuz kavramı, 626 yılını takiben Doğu Gök-Türk Devletinin zayıflaması üzerine
yukarıda açıklamaya çalıştığımız Töles boyları grubunun
Tola Irmağı civarı ve Kerulen’e doğru yani Doğu Gök-Türk ülkesinin
doğu kısmında yaşayanların kaynaklarda zikrediliş şeklidir.
Genelde Dokuz Oğuz boyları şu isimleri taşıyorlardı P’u-ku, Hun (Qun),
Bayırku (Pa-ye-ku), Tonra (T’ung-lo),
Ssu-chie, Ch’i-pi, A-pu-sse, Ku-lun-wu-ku, Ediz (A-tie) [504].

Söz konusu bu boylar adlarının başlığı altında kaynakların bilgi verdiği ölçüde
eserimizde incelenmiştir. Özellikle Doğu Gök-Türk Devletinin yıkılışı sonucu Çin ile
temas kurmuşlar ve çeşitli askeri valilik unvanları almışlardır [505].

679 yılında Çin’deki T’ang hanedanına karşı başlayan Gök-Türk istiklal hareketinin başarıya
ulaştıktan sonra öncelikle Dokuz Oğuz boylarıyla çarpışacağı tabii idi.
Bu yüzden Orhun Yazıtlarında da çok sık bahsedilen Dokuz Oğuz-Gök-Türk mücadeleleri
çok sıklıkla meydana gelmiştir [506].

Uygur Devletinin 742’den itibaren Ötüken merkezli olarak yükselmesi
Dokuz Oğuzların onlara bağlanmasına sebep olmuştur.
Bundan sonra Uygurların bir parçası durumunda hayatlarına devam edeceklerdir [507].
Nitekim Uygur Devleti
bu yüzden İslam kaynaklarında Dokuz Oğuzlar (Tokuz Guz) şeklinde kaydedilmiştir [508].

II. Gök-Türk Devletinin kuruluşu sırasında Dokuz Oğuzların kaganı
Kutlug ve Tonyukuk’a karşı Çinliler,
Kıtanlarla irtibata geçerek az sayıdaki Gök-Türk halkının geliştiğini,
kaganlarının cesur olduğunu, sözcülerinin cesur olduğunu,
onların var oldukça Çinlileri ve Kıtanları öldüreceklerini söyledi.
Sonra ittifak teklif etti.
Ancak, daha önce harekete geçen Tonyukuk,
Kök Öng Irmağını aştıktan sonra orduyu Ötüken Dağlarına doğru sevk etti.
İngek Gölü ile Tola Irmağından Oğuzlar altı bin kişilik ordu ile üzerlerine geldi.
Tonyukuk’un asker sayısı iki bin idi.
Neticede Dokuz Oğuzlar büyük bir bozguna uğradılar [509].
Bundan sonra Oğuzların hepsi gidip,
Kutlug Kagan’a bağlandı.

Bilge Kagan’ın milletine hitabında kendi sözünü işitmesi gerekenler arasında
Dokuz Oğuz beyleri ve halkının da adı zikredilmektedir [510].
Onun ifadesine göre Dokuz Oğuzlar,
Gök-Türk Devletinin önemli unsurlarından biridir.
Daha sonra II. Gök-Türk Devletinin kuruluşu ve gelişmesinde Kutlug Kagan’ın
mücadele ettiği boylar arasında görülürler.
Bu kez de Baz Kagan’ı, Kırgızlar, Kurıkanlar, Otuz Tatarlar,
Kıtanlar ve Tatabılarla birlikte adları geçmektedir.
Ancak, dikkat çekici nokta ilk zikredilişlerinde olduğu gibi
bodun kavramıyla birlikte anılmalarıdır [511].
Bu da Dokuz Oğuzların tek bir boydan oluşmadıklarını kalabalık bir kütle halinde
yaşadıklarını göstermektedir [512].

714 yılında karluklar ve Basmılların isyanı,
Bilge Kagan tarafından bastırıldıktan sonra onun kendinden gördüğü
Dokuz Oğuzlar da düşman olmuşlardı.
Bilge Kagan, bunu “Gök ile yer arasındaki karışıklık sebebiyle ödlerine hased girdiği için
düşman oldular“ şeklinde açıklamaktadır.
Onlarla bir yılda dört kez savaşan Bilge,
Togu Balık’ta Antargu’da Çuş Irmağı başında ve Ezgenti Kadız’da çarpışıp,
hepsini hezimete uğratmıştır [513].
716 yılında Dokuz Oğuzlar yerlerine yurtlarını bırakıp Çin’e doğru gittiler [514].

Taçam adlı bir Türk beyine ait olduğu sanılan Ongin Yazıtında da
Dokuz Oğuzlardan bahis vardır [515].
Yine onlarla savaşılmış devlete tabi olmaları sağlanmıştır.

716’lı yıllarda Kül Çor isimli bir Türk beyi adına dikilen İhe Hüşotu Yazıtında da
Dokuz Oğuzlar anlatılmaktadır. Buna göre Dokuz Oğuzlarla yedi kez savaşmıştı [516].

Dokuz Oğuzların,
Bayan Çor Kagan ile de mücadeleleri söz konusudur.
Şine Usu Yazıtında, Dokuz Oğuzlar üzerinde yüz yıl hakim olunup
idare edildikleri yazılmaktadır [517].
Bayan Çor Kagan’ın kendisi de Uygur Devletinin yükselişi sırasında
Dokuz Oğuzların hepsini toplamıştır [518].
Bayan Çor’un 751 yılında da Dokuz Oğuzlarla mücadele ettiğini görüyoruz [519].

Bu esnada Dokuz Oğuzlar,
Anı Irmağı kıyısında oturup Kırgızlarla ve Çiklerle ittifak yapmışlardı.

İslam kaynaklarında da Dokuz Oğuzlar hakkında bilgiler vardır.
Mesela Hududül-alem’e göre kuzeylerinde Kırgızlarla komşu olup
nüfus bakımından en kalabalık Türk ülkesi di.
Yazları ve kışları kendilerine uygun topraklara göç ederlerdi.
Ülkelerinden güzel misk, siyah, kırmızı ve çizgili tilki kürkleri, gri sincap, samur,
kakum, fenek, sabica kürkleri, hutüvv boynuzları, yak öküzü derileri gelirdi.
En önemli hayvanları koyun, at ve sığır idi.
Türklerin en zenginleri bunlardı.
Ayrıca onlara ait on yedi yer isminden bahsedilmektedir [520].

Kaynakça

504. Liu, II, s. 592; J.Hamilton, “Tokuz Oguz…“, s. 23-63; M.Mori, aynı eser, Kafesoğlu, s. 123,124;
Ö.İzgi, Uygurların Siyasi ve Kültürel Tarihi, 1987, s. 13; Taşağıl, Gök-Türkler II; aynı müel,
Töles Boylarının Coğrafi Dağılımına Bir Bakış, s. 234-234.

505. Liu, II, s. 592; J.Hamilton, “Tokuz Oguz…“, s. 23-63; M.Mori, aynı eser, Ö.İzgi,
Uygurların Siyasi ve Kültürel Tarihi, 1987, s. 13; Taşağıl, Gök-Türkler II, s. 41-47.

506. Taşağıl, II.Gök-Türk Devletinin Kuruluşu, s. 227-243.

507. Bu konuda tafsilen bkz. E.G.Puleyblank, “Some Remarks on the Tokuzoghuz Problem“,
UAJbr, 1956,28,35; J.Hamilton, aynı eser, s. 13-63;
C.Mackerras, The Uighurs, The Cambridge Earl History of Asia, s. 320.

508. V. Minorsky, “Tamim İbn Bahr’s Journey to the Uyghurs“, BSOAS, 1948, s. 281 vd.;
diğer İslam kaynakları için bkz. Şeşen, s. 17,19,20-23,42-45,58,60,61-65 vs., 72 vd. 100vd.
134 vd. 143 vd., 163.

509. T (Tonyukuk Yazıtı), 9; ayrıca bkz. Taşağıl, Kutlug Kagan ve II.Gök-Türk Devletinin Kuruluşu,
s. 234-236.

510. KT (Kül Tegin Yazıtı), G,2; BK (Bilge Kagan Yazıtı), D,1.
511. Tokuz oguz Budun, ayrıca bkz. Hsüe Tsung-cheng, T’u-chüe Shih, s. 226.
512. KT (Kül Tegin Yazıtı), D,14; BK (Bilge Kagan Yazıtı), D,12.
513. BK (Bilge Kagan Yazıtı), D,29-31; KT (Kül Tegin Yazıtı), K,4.
514. BK (Bilge Kagan Yazıtı), D,35.
515. Ongin, G,6; H.N.Orkun, 128,129.
516. İhe Hüşotu, D,16.
517. Şine Usu K,3.
518. Şine Usu, K,5.
519. Şine Usu, D,10 vd.
520. Hudud’ül alem, s. 94, 95; Şeşen, s. 61, 62.

Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları, 2. Baskı (tıpkıbasım), sf: 113-115,
Türk Tarih Kurumu Yayınları-2013, Prof. Dr. Ahmet Taşağıl

1. Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları – Prof. Dr. Ahmet Taşağıl

   

   İÇİNDEKİLER

   ÖNSÖZ … IX

   KISALTMALAR … XI

   GİRİŞ

   1- Boyların Önemi Hakkında sf. 1

   2- Boyların Tarihi Gelişimi sf. 2

   3- İncelenen Boyların Coğrafi Sınırları sf. 5

   4- Kaynakların Değerlendirilmesi sf. 5

   1. Ting-ling’ler  – sf. 7-13.

   2. Hu-te’lar  – sf. 13-14.
   3. Chien-k’un’lar  – sf. 7-13.
   4. Hun-yü’ler  – sf. 14.
   5. Ogurlar  – sf. 14-15.
   6. Sabarlar  – sf. 15-17.
   7. Wu-sun’lar  – sf. 17-28.
   8. Kao-ch’e Boyları  – sf. 28-41.
   9. Töles Boyları  – sf. 41-48.
   10. VI. ve IX. Asırlar arasında orta Asya’da yaşayan boylar  – sf. 48

   11. Apar (Avar)  – sf. 48-49.
   12. Aramutlar  – sf. 49.
   13. A-tie (Ediz)  – sf. 49-50.
   14. Az’lar  – sf. 50-51.
   15. Bayırku’lar  – sf. 51-53.
   16. Basmıllar  – sf. 53-55.
   17. Berçik  – sf. 55.
   18. Bulak  – sf. 55.
   19. Çaruk  – sf. 56.
   20. Chiou-li  – sf. 56.

   21. Ch’i-pi  – sf. 56.
   22. Chü  – sf. 57.
   23. Chü-hai  – sf. 57.
   24. Ch’ü-tu-wei  – sf. 57.
   25. Çigil  – sf. 58.
   26. Çik  – sf. 59.
   27. En-chü  – sf. 59.
   28. Ezgiş  – sf. 59.
   29. Fu-lo  – sf. 59.
   30. Fu-wen-hun  – sf. 60.

   31. Halaç  – sf. 60.
   32. Ho-ku  – sf. 60.
   33. Ho-shih  – sf. 61.
   34. Ho-pi-shih  – sf. 61.
   35. Ho-t’o-su  – sf. 61.
   36. Ho-ta – sf. 61.
   37. Hsi  – sf. 61.
   38. Hu-hsie  – sf. 61-62.
   39. Hun  – sf. 62.
   40. İ-shih – sf. 62.
   41. Kanglı  – sf. 62.
   42. Karluklar  – sf. 62-72.

   43. Kıpçaklar  – sf. 72-73.
   44. Kırgızlar  – sf. 73-86.
   45. Kimekler  – sf. 86-88.
   46. Kuei-kuo  – sf. 88.
   47. Kurıkan  – sf. 88-89.
   48. Ku-mo-nien  – sf. 89.
   49. Lung-hu  – sf. 89.
   50. Mançud  – sf. 89.
   51. Meng-ch’en  – sf. 90.
   52. Mie-ts’u  – sf. 90.

   53. Na-ho  – sf. 90.
   54. Oğrak  – sf. 90.
   55. Oğuzlar  – sf. 90-94.
   56. Pa-ye-wei  – sf: 94.
   57. Pei-ju  – sf. 95.
   58. Pi-kan  – sf. 95.
   59. Po-hu  – sf. 95.
   60. Po-ma’lar (Alaca Atlılar)  – sf. 95-96.
   61. Pu-ku’lar (Bugu/Bugut)  – sf. 96-97.
   62. P’u-lo-chih  – sf. 97.

   63. Pai-hsi (Beyaz Kaylar)  – sf. 97.
   64. Peçenekler  – sf. 97-99.
   65. Saka  – sf. 99.
   66. Sha-t’o’lar  – sf. 99-102.
   67. Sir (Altı Sir)  – sf. 102-103.
   68. Su-po  – sf. 103.
   69. Ssu-chie  – sf. 103.
   70. Sir Tarduşlar  – sf. 103-111.
   71. Shih-lo-er’lar  – sf. 111.
   72. Ta-ch’i  – sf. 112.

   73. Ta-han  – sf. 112.
   74. Tarduş  – sf. 112-113.
   75. Tokuz Oğuzlar (Dokuz Oğuz-Chiou-hsing)  – sf. 113-115.
   76. To-lan-ke  – sf. 115-116.
   77. Töles (682’den sonra)  – sf. 116.
   78. T’u-ju-ho’lar  – sf. 116.
   79. Tu-po’lar  – sf. 116-117.
   80. Tongralar (T’ung-lo)  – sf. 117-118.
   81. Tuhsiler  – sf. 118.
   82. Türgişler  – sf. 119-127.

   83. Türkmenler  – sf. 127.
   84. Wei-ho’lar  – sf. 127.
   85. Wu-ku’lar  – sf. 127.
   86. Yağmalar  – sf. 128.
   87. Yü-ni-hu  – sf. 128.
   88. Ye-shih’lar  – sf. 129.
   89. Yü-che’lar  – sf. 129.

         BELGELER … sf. 131

         ÇİN KAYNAKLARI … sf. 167

         BİBLİYOGRAFYA … sf. 169

         DİZİN … sf. 177

         EKLER 

         BELGELER (Çince Yazılar) …  sf. 189

Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları, 2. Baskı (tıpkıbasım), Türk Tarih Kurumu Yayınları-2013,
Prof. Dr. Ahmet Taşağıl ISBN 978-975-16-1630-2