Aptori: Eziz Eysa Elkün

Quyash parlighan seherde bük- baraqsanliq derexler arisidiki qushlarning wichirlap sayrashliri kishige bügünki bu bir künningmu biz arqimizda aldirash qaldurup ketken herqandaq bir kündin qélishmaydighan, qimmetlik hayat öz menisini kamaletke yétip ipadileydighan, güzellikke we ehmiyetlik demlerge tolidighan yene bir yap yéngi bir künning bashliniwatqanlighidin köngullerni mestxush qilatti.
Men ushbu minutlarda shundaq bir rohluq keypiyatta idimki kichik qizimni qolidin yétilep, uninggha dunya heqqide qiziq we güzel hékayilerni éytip bergech, uni aldirash mektepke élip kétiwatattim. Piyadiler yoli xélila tar bolghachqa adette uch adem teng yandiship mangalmaytti. Eger aldimizda birer adem astaraq kétip barghan bolsa, u ademning aldigha ötüp yolingizni tizrek dawamlashturushingiz üchün «merhemet, kechürüng, manga yol bergen bolsingiz!» digendek tekellup geplerni qilip yol sorishimiz kérek idi.
Teliyimizge bizning aldimizda bowaq harwisi ittirip, méning qizim bilen teng yashtiki bir kichik qizni bille élip kétip barghan bir yash ayal uchurdi. Bu ayalni men bir qanche yillardin buyan tonuyttim. Bu ayal a’ilisi bilen méning qizim ikkinchi sinipta oquwatqanda bizning mehellige fransiyening nis (Nice) shehridin köchüp kelgen idi. Bu ayalning qizi bilen méning qizim shuningdin buyan bir sinipta oqup kéliwatatti. Bu ayalning ismi lusié (Lucie) bolup, milliti fransuz idi. Biz adette uchriship qalsaq tekellupluq salam – sa’etlirimizni ayashmayttuq.
Men lusié xanimgha arqisidin yitishiwalghandin kéyin, uning yanfonida widé’o téléfon arqiliq bir yashan’ghan sériq chachliq ayal bilen qizghin paranglishiwatqinini kördum- de uninggha dexli qilmasliq üchün gep- söz qilmay yénidin ötüp kétey dep oylidim yu emma mundaq qilsam men yaxshi tonuydighan bir kishige etigendila qilghan edepsizlikim bolup qélishidin ensiridim we uninggha pesrek awazda « – xeyrlik seher lusié! » dédim. U mu manga jawaben tebessum bilen eynen sözni tekrarlidi we qoshumche qilip “-kechürüng, men apam bilen widé’o téléfon arqiliq paranglishiwatattim.» dédi bir xil özurluk qiyapette.
« -kérek yoq lusié, siz néme dégen bexitlik he, siz xalighan waqtingizda widé’o téléfon arqiliq ata- aningiz bilen sözlisheleysiz, yene siz xalighanda ata- aningizni yoqlap baralaysiz… sizning öyingizge bérishingizgha wizimu ketmeydu….» dédim we yene bir nimilerni démekchi boldum yu – lusié xénimge kulumsirigech yandiship uning aldigha ötüp qizim bilen yolimizni dawam qiliwerduq. Emma men lusié ning aldigha ötüp 100 métirche mangghandin kéyin kesme yolda yoldin ötüsh üchün qizil chiraghning yéshil chiraghqa almishishini kütüp turup qaldim. Shu esnada hayal bolmayla lusié arqimizdin kélip bizge yétishiwaldi we mendin ejeblinish ichide soridi:
« -kechürüng, sizning manga héli néme déginimiz ésimde, emma u chaghda men téléfonda apam bilen sözlishiwatqan bolghachqa sizge waqtida jawap qayturalmidim.» dédi.
U gépini tügitip turushigha biz kütüwatqan chiragh yéshilgha almashti. Biz hemmimiz aldirash ikki yénimizgha qarighach balilirimizning qollirini mehkem tutup yoldin öttuq. Lusié yene sözni dawamlashturdi.
« – eger men xata anglimighan bolsam sizning manga ‘siz néme dégen bexitlik, ata- aningiz bilen téléfonda körusheleydikensiz’ déginingizni chüshinelmidim. Bu sizning néme déginingiz? Siz ata- aningiz bilen téléfonda körüshüp sözlishelmemsiz? Sizning ata – aningiz yashaydighan uyghur dölitige widé’o téléfoni qilsingiz bek qimmet toxtamdu ye? …. » dégendek bir talay so’allarni yaghduruwetti.
Méning keypim sel jiddiyleshkendek idi. Shundaqtimu erkinlikning mamuq böshükide toghulghan we chong bolghan, sherqning «sotsiyalizm», «kommunizm», «milliy bölgünchilik» dégendek siyasiy sepsetelirini anche yaxshi chüshünüp ketmeydighan bu yawrupaliq ésil- zade xénimgha emdi özümning néme üchün ata- anam bilen téléfonda körushelmeydighanliqimni sewrchanliq bilen chüshendurushum zörür idi.
«- yaq, lusié, ish siz éytqandek undaq addiy emes, men adette téléfon qilsam téléfon heqqi sizning fransiyige qilghan téléfon heqqingizdinmu erzan toxtaydu. Men hazir ata anam bilen téléfonda sözleshmigili bir qanche ay boldi. Uruq -tuqqanlirimgha téléfon qilmighili bir qanche yillar boldi. Hetta wetinimdiki balamghimu hazir téléfon qilalmaymen … tuqqanlirimgha téléfon qilsam jawap bermeydu. Ata – anamgha téléfon qilsam, méning özlirige téléfon qilmasliqimni éytti chünki saqchilar kélip ularning mendin kelgen téléfon’gha jawap bermeslikini, eger jawap bérip téléfonda men bilen sözleshse jazalinidighanliqi heqqide tehdit séliptu. Men mundaq désem bügünki DNA dunyasida mushundaqmu ish barmu dep méning gépimge ishenmeslikingiz mumkin emma men sizge dunyada teripidin untuluwatqan, yardemchisiz qéliwatqan bir mezlum xelqining bügünki künde béshidin ötküzüwatqan kürminglighan elemlirining peqet özüm bilgen birnila éytishqa qadir boluwatimen … bolupmu méning dölitim 1949- yili mustemlikige mehkum bolghandin kéyin hazirghiche mustemlike siyasiti bilen bashquruwatqan, men toghulghan eshu dölette insanliqning qedri qimmet bahasi hemmidin erzan. Démekchi bolghinim u yerde qanun ademni emes, adem qanunni bashquridu. Dunyada nopusi eng köp bu dölet puqralirining hemmisi quldek yashaydu … shunga hökümet we saqchilar xalighiniche yanchuqidin qanun chiqirip kishilerning eng eqelliy bolghan téléfonda öz perzentliri bilen sözlishish hoquqidin tartip, néme kiyish, néme yiyishgiche, hetta qandaq tilda sözlishishgiche bolghan bir ademde tughulishidinla teb’iy bar bolidighan hoquqining birinimu qoymay tartiwalghan. Mana bu dölet téxi birleshken döletler teshkilatidiki besh döletning biri hésablinidu. U dölet özining insanliqqa qarshi sadir qiliwatqan jinayetliridin hazir nomus tuyghusini hés qilmaydu, emma tarix hamini ulardin jawab alidu. Kishini bek epsuslanduridighini shuki dunya, bolupmu gherbtiki démokratik döletler özining iqtisadiy menpe’etini aldinqi orun’gha qoyup, hazir hemmige köz yumup, mushundaq insanliqqa qarshi bir dölet bilen shériklik munasiwitide boluwatidu. Dunyadiki bir qisim döletlerning pul üchün özlirining insaniy qimmet, exlaq we pezilitini sétiwétishi kishini tolimu chöchütidu. Sizge men burun éytqan, méning millitim uyghur, siz yaxshi bilidighan tibetlerge qoshna we teqdirimizmu ulargha oxshap qalidu. Men eshu uyghur dégen milletning pushtidin bolghanmen ….»
Lusié xanim gépimni diqqet bilen anglap kétiwatatti. Men sözümni mushu yerde toxtitishimgha ulapla u gep bashlidi.
« – sizning éytqanliringizgha zadila ishen’güm kelmeywatidu…. Bügünki dunyada mushundaq ish barmu? U yerdiki saqchilar ademlerning téléfonda kim bilen sözlishidin tartip bashquramdu? Men heyranmen. Men uyghurlarni uniwérsitétta oquwatqan waqtimda tibetler arqiliq bilgen idim. Shu chaghda silerge köp hésdashliq bildurgentim. Bügünki künde bir dölet bir milletni bu qedermu xorlighan barmu? Siler musulman bolghachqa xitay hökümiti özining musulman puqraliridin qorqup mushundaq qiliwatamdu? Emma bir insanning diniy étiqadi bilen téléfonda sözlishishning néme munasiwiti bolsun. Eger bu ish rast bolsa bu men hazirghiche anglighan bir dölet hakimiyitining öz puqralirigha yürgüzgen eng uchigha chiqqan radikal siyaset désem hergizmu ashuruwetkenlik bolmighudek. »
Lusié xanim gépini toxtatqan waqitta biz alliburun mektepning derwazisigha kélip qalghan iduq.
« – bolidu, wetiningizde boluwatqan bu köngülsiz ishlardin méni xewer qilghiningizdin memnun boldum. Siz eger xalisingiz biz yene bashqa bir küni bu heqte paranglisharmiz. Rasit, méning bir muxbir dostum bar, u asiyaning siyasitige qiziqidu, eger xalisingiz sizni uning bilen tonushturay. Insanliq hoquqidin mehrum yashawatqan uyghurlar üchün az bolsimu qolumdin kelginini qilalisam bu méning sherpimdur. Rehmet sizge! küningiznng xeyirlik bolishini tileymen!» dédi aldirash bowaq harwisini ittirip mektep derwazisidin kirgech. Menmu tekellup sözlerni qilip lusié xanim bilen xoshlashtim. Qizimni sinipi aldida kütüp turghan mes’ul oqutquchigha tapshurup arqamgha qayttim.
Méning ikki putum ikki qizimni yeslidin tartip taki 6- sinipni püttürgiche künde bir yaki ikki qétim qatraydighan, shu qeder konirap ketkendek bilinidighan bu piyadiler yolida xuddi juwazgha kön’gen kalidek méni érenlik bilen kötürüp élip mangmaqta idi emma eqil-idrikim bolsa ikki ay ilgiri apam bilen eng axirqi qétim téléfonda sözleshken eslimilerge baghlinip halsirayti, wujudumni qandaqtur söz bilen ipadiligusiz bir xil achchiq hesiret, iztirapliq azablar toxtimay köyduretti.
« -héllo ! essalamu eleykum! qandaq ehwalingiz apa, salamet turwatamsiler? Atamning ehwali qandaq? Bügün ornidin turalidimu? Mehelle ichi ténch- aman ….. »
Hayatida nurghun issiq- soghuq kechmishlerni béshidin ötküzgen, turmushning halawitidin köre azab-oqubetlirini köprek tartqan, özining bu dunyaliq birdin bir yalghuz perzentidin ayrilip, bala otida ming ölüp, ming tirilip, bügün’ge qeder alahezel 20 yilni sebir qilish bilen yashap, ete kélidighan künning yaxshi bir kün bolidighanliqigha ümid bilen telmürüp ötküzgen bu japakesh anining yigha arlash boghuq awazi téléfonda üzülüp – üzülüp ekis sadalar ichide boghuq angliniwatatti.
« – balam, biz yaxshi turduq … atingizdin ensirimeng. Atingiz yéqinqi künlerdin buyan siritqa méngip chiqalmas bolup qaldi … men dorisini waqtida ichkuziwatimen …. Jénim balam, désem tilim köyidu, démisem esli köyidu … manga bu gepni sizge déyish tashtinmu éghir kéliwatidu … jénim balam, siz mundin kéyin bizge bir mezgil téléfon qilmighan bolsingiz … siz her qétim téléfon qilghanda saqchilar shu waqittila öyge kélip ‘baliliri bilen sözlimisile, bolmisa aqiwiti yaxshi bolmaydu, yuqiridin bizge shundaq buyruq bar…’ dewatidu. Hazirgha qeder ikki yil bolup ashti, her heptining axirida siz téléfon qilghandin kéyinla mehellidiki saqchilargha ularning telipi boyiche sizning téléfon qilghanliqingizni téléfon qilip melum qilip kéliwatattim …. Bumu emdi ulargha yetmigen oxshaydu… jénim balam, men emdi qana’et qilip qaldim, her yer bolsa xudaning yéri, men sizdin ming mertiwe razi…. Siz baliliringiz bilen xatirjem, bexitlik yashisingiz men xatirjem bolimen … sizni allahqa tapshurdum jénim balam … »
Apamning yigha arlash gépi téléfonning üzülgendin kéyinki du..du … dut signali ichide ghayib boldi. Bu del 2017- yili roza héyitidin bir hepte burunqi shenbe küni idi.
Shu qétimqi téléfonda sözlishishimizdin kéyinki bir heptini perishanliq we teshwishler ichide ming teste ötküzdüm. Bügünmu oxshash yene shu shenbe küni idi. Awal ata-anamning oy téléfon’gha téléfon qildim, jawap yoq. Kéyin apamning yanfonigha téléfon qildim. Uningdin bir haza changchil muzikisi chiqqandin kéyin “du … du … dut “ signali bilen téléfon üzüldi. Apam éniqki na’ilajliqta méning téléfonni jawabsiz qaldurghan idi … .
Men bu éti ulugh sheher london’gha kelginimde 30 yashning qarisini alghan, qelbimge ulughwar aramanlarni pükken, dunya we hayatning séhrlirige ottek qizghinliq bilen telpünidighan, asarettiki ézilgen xelqimge hetta pütün dunyadiki zulum ichide azab chékiwatqan xelqlerge adalet tépishtek ulughwar ghayilerni özümge nishan qilghan bir jenggiwar pidayi emesmidim? Ejiba bügünki kün’ge kelgende men néme boldum? Men xelqimge néme qilip bérelidim? Xelqimning insandek yashash hoquqini qoghdash, öz tupriqida adalet, heqqaniyetke érishishige emes, belki insanliqning eng addiy hoqoqliridin hésablinidighan özümning yashan’ghanda baqquchisi yoq yalghuz qalghan ata- anam bilen ayda bir qétim bolsimu téléfonda ularning hayat yaki ölgenlikini bilish hoqoqidinmu mehrum bolup qéliwatimen’ghu?
Éniqki bügün yürikimge pighan payxan salghan idi. Men mushundaq azablan’ghan, rohsizlan’ghan waqtimda eger özümni tutuwalalmisam qelbim qétida eslidinla oxchup turidighan isyankar rohim bu qétim wujudumdin partlap chiqip kétidighandekla qilatti….oy pikrim men turuwatqan makandin shu qeder uzaqliship ketkechkimu özümning öyge qandaq kélip qalghanliqinimu sézelmey qaptimen. Aldimdiki hayat ri’alliqigha boysunushum, perishanliqini eqilge, eqilni heriketke, heriketni emeliyetke aylandurushum muqerrer shert idi chünki men emdi qanliri hemishe qizip turidighan, qaynaq héssiyat boyiche ish köridighan tentek bir yash emes idim.
Kechte bir künlük ishni tügitip, harghin öyge qaytip keldim. Ishikni échip tapsidin atlap öy ichige kirishimge ottura mektepke oquydighan chong qizim aldimgha yügürüp kélip méni quchaqlighandin kéyin «-dada, dada, sizge éytidighan bir xosh xewer bar … » diginiche én’glizche wichirlap sözleshke bashlidi.
«- dada, bügün mu’ellim bizge jughrapiye derside hemmimizning özimizni tonushturup, ata-animizning qeyerdin en’gliyige kelgenlikini we shu döletning jughrapiyisi heqqide bilidighanlirimizni éytip bérishimizni orunlashturghan idi. Men shuning bilen ‘eger men méning dadam sherqiy türkistandin kelgen désem mu’ellim hetta siniptiki sawaqdashlirim bu döletni bilmise, men sawaqdashlirimning aldida mesxirige qalarmenmu‘ dep ensirep kettim. Kéyin manga tonushturush nöwiti kelgende ‘méning dadam uyghur, sherqiy türkistandin … u dölet hazir musteqil emes… u yerning hawa kilimati qurghaq ….‘ dep chushendursem, teliyimge bizning mu’ellim özining uyghurlarni we ularning döliti sherqiy türkistanni yaxshi bilidighanliqini éytti. Bu gepni anglap men bek xosh bolup kettim…. Sawaqdashlirimmu emdi méning dadamning qaysi dölettin kelgenlikini bilidighan boldi … » dep hayajan bilen toxtimay sözleytti.
« – méning söyümlük, eqilliq qizim, siz toghra jawab béripsiz. Sherqiy türkistan dadingizning hem sizning mustemlikide qalghan wetinidur ! u döletni hich bir zaman untumang, dadingiz shu dölet bilen sizning dadingiz bolup yashaydu! » dédim men qizimning péshanisige söyüp turup.
4- awghust, 2017- yili londonda yézildi.