Deslepki qéchish we birlishish hékayiliri

19- We 20-Esir tarixigha nezer salghinimizda merkizi asiya rayonida bir qatar keng we kichik kölemdiki köchüsh heriketliri yüz bergen bolup, bu köchüshlerning arqa körinishide 18-Esirlerdin étibaren rusiye we menching impériyeliri shuningdek rus-Xitay riqabetliri turghan idi. Bu mezgillerde ottura asiyadiki xelqlerning qoshna uyghur diyarigha, uyghur diyaridiki xelqlerning qoshna ottura asiya rayonigha ammiwi köchüsh weqeliri köp qétim yüzbergen shuningdek bu rayonlardiki uyghur, özbék, qazaq, qirghiz we bashqa xelqlerning teqdirliri bir-Biri bilen zich birliship ketken idi.

Bügün biz bayan qilmaqchi bolghinimiz esli özbékistanning tashkent shehiride tughulup, hayatining eng güzel chaghlirini ata-Anisi we uruq-Tughqanliri bilen birlikte uyghurlar diyarining ghulja shehiride ötküzgendin kéyin, wetinidin ayrilip, 1960-Yillarda amérikigha köchüp kélip makanliship qalghan, bu yil yashliri 90 din halqighan, amérikidiki uyghur jamaet erbabliri we péshqedem aktipliridin edhemjan ependi bilen törem pasha xanimning musapirliq hayat tarixidin ibarettur.

Uyghur diyarining 20-Esirning birinchi yérimidiki siyasiy, ijtimaiy, soda-Iqtisadiy, medeniyet we bashqa köpligen hadisilerge, özgirishlerge shahit bolghan shuningdek 1950-1960-Yillar arisidiki xitayning tyenjin, shangxey qatarliq chong sheherliridiki ijtimaiy-Siyasiy özgirishlerni bashtin kechürgen we amérikada uyghur jamaitining shekillinishi, ularning siyasiy hem medeniyet paaliyetlirining rawajlinish jeryanlirigha aktip ishtirak qilghan bu ikki zatning bashliridin ötküzgen we körgen bilgenliri özgiche qiziqarliq, renggareng hem mol mezmunlar bilen tolghan.

Amérika paytexti washington shehiri yénidiki chentili sheherchisige jaylashqan öz öyide ziyaritimni qobul qilghan edhemjan ependi we törem pasha xanim özlirining we öz aililirining pütün hayat musapilirini bayan qildi. Yéshining 90 din ashqanliqigha qarimay, 20-Esirning birinchi yérimida uyghur diyarida yüzbergen köpligen weqeler we bu jeryanda ötken bir qisim tarixi shexslerge ait uchurlarni toluq dégüdek éside saqlanghan törem pasha xanim öz kechürmishlirini aldi bilen öz ailisining, yeni ata-Anisining qandaq bolup, tashkenttin ghuljigha kélip qélishidin bashlidi. Törem pasha xanim anisining quchiqidiki waqtida anisi, akiliri we hediliri bilen birge ghuljigha kélip, bu yerge ilgiri qéchip kélip makanliship bolghan dadisi we bashqa uruq-Tughqanliri bilen birleshken.

1917-Yilidiki wladimir ilich lénin qatarliqlar bashlighan rusiyediki öktebir özgirishi netijiside bolshéwiklarning hakimiyetni qolgha élip, yéngi tüzüm ornitishi we bolshéwikler bilen aqlar arisidiki ichki urush rusiyede, jümlidin rusiye impériyesi hökümranliqidiki ottura asiyadimu zor dawalghushlarni keltürüp chiqiridu we milyonlighan kishilerning teqdirini özgertiwétidu.

Lénin qatarliq bolshéwiklarning özige qarshi idiyedikilerni basturushi, baylar, yer-Mülük igilirige zerbe bérishi we ularning mal-Mülkini musadire qilishi hetta ularni türmige qamishi töre pasha ailisi we bashqa köpligen özbék, qazaq, tatar, rus we uyghurlarning ottura asiyadin uyghur diyarigha, bolupmu qeshqer, ili, chöchek we bashqa jaylargha qéchip kélip yerlishishige seweb bolidu.

Törem pasha xanimning dadisi abduleziz shalarxoja 1927-Yilining bashlirida bashqa yüzligen kishiler bilen birlikte özbékistandin qeshqerge qéchip kélidu we ariliqta bir mezgil turghandin kéyin ghuljigha kélip, bala-Waqilirini we uruq-Tughqanlirini élip kélip, ular bilen birlishidu. Özbékler qeshqerge qéchish jeryanida özlirige saqta uyghurche isimlarni qollinip, özlirining esli qeshqerlik uyghurlar ikenlikini körsitip, buningdin paydilinidu. Chünki, shundaq qilghanda rus saqchiliri we herbiyliridin qutulup qélish mumkin idi. (Dawami bar)

Törem pasha körgen shéng shiseyning zulmetlik dewri

Hayatining eng güzel chaghliri-Baliliq we yashliq dewrlirini ata-Anisi we uruq-Tughqan, dost-Yarenliri bilen birlikte uyghurlar diyarining ghulja shehiride ötküzüp, 1930-1950-Yillar arisida uyghur diyarida yüz bergen köpligen weqelerni öz közi bilen körgen, 1960-Yillarda amérikigha köchüp kélip makanliship qalghan, bu yil yashliri 90 din halqighan, amérikidiki péshqedem uyghur jamaiti aktipliridin edhemjan ependi bilen törem pasha xanim özlirining bashliridin ötküzgen hayat tarixi eslimilirini bügün yene dawamlashturdi.

Törem pasha xanimning éytishiche, uning ösmürlük we yashliq dewrliride eng tesir qilghan we hazirghiche untulmas iz qaldurghan weqelerning biri 1937-1940-Yilliri arisida shéng shiseyning uyghurlar diyarida, jümlidin ghuljada élip barghan dehshetlik tutqun qilip yoqitishtin ibaret «térrorluq» qilmishliridur. Eyni waqitta ösmürlük mezgilini bashtin kechürüwatqan törem pasha xanimning xatiriside qélishiche, bu qorqunchluq qolgha élish herikiti ghuljadiki köpligen uyghur, özbék, tatar we bashqilar üchün tuyuqsiz yüz bergen bolup, bu weqeler xelqning arisida nahayiti yuqiri hörmetke ige, 1931-1934-Yillardiki milliy azadliq qozghilingining rehberliridin biri we 1934-Yilidin buyan sowét ittipaqining wasitichiliki netijiside shéng shisey bilen yariship, ölke hökümitining muawin reislik wezipisini atquruwatqan xoja niyaz hajining oghli bilen ghuljadiki yuqiri mertiwilik zat hakimbeg xojining singlisining daghdughiliq toy murasim paaliyetliri mezgilige toghra kelgen.

Törem pasha xanimning eslishiche, heyran qalarliqi eyni waqitta bu toygha qatnashqan ghuljining barliq bay-Sodigerliri, jamaet we medeniyet erbabliri, hetta toyda xizmet qilghan kishilergiche ilgiri-Axiri tutqun qilinghan bolup, anglashlargha qarighanda, toyda köpligen ayrim we kolléktip süretler tartilghan, ene ashu süretke chüshkenlerning héchqaysisi tutqundin saq qalmighan iken.

Tarixi melumatlargha asaslanghanda, törem pasha xanim eyni waqitta kichik bolsimu öz közi bilen körgen we anglighan bu tutqun qilish herikiti 1937-Yili, 4-Ayda qeshqerdiki uyghur 6-Atliq déwiziye qomandani we sabiq milliy qozghilang rehberliridin biri mexmut muhiti hindistangha ketkendin kéyin, uning komandirliridin biri abduniyaz kamal beg bashchiliqida qozghilang partlash weqesi bilen biwasite munasiwetlik idi. Uyghur qozghilangchilirigha teng kélelmigen shéng shiseyge stalin rehberlikidiki sowét ittipaqi yene bir qétim tanka, ayropilan, zembirek qatarliq qorallar bilen qorallanghan atliq we piyade qisimlirini ewetip yardem bérip, qozghilangni tinchitip béridu. Ene shu pursettin paydilanghan shéng shisey, «isyan kötürüsh suyiqest délosi» dégen saqta déloni oydurup chiqirip, 1937-Yili, 10-Ayda xoja niyaz hajini qolgha alidu we pütün uyghur diyari boyiche keng kölemde tutqun qilish élip bérip, uni 1938-Yilighiche dawamlashturidu we arqidin yene 1940-1943-Yilliri arisidimu dawamliq tutqun qilish we öltürüsh élip baridu. Bu tutqun qilishtin pütün xelq nahayiti qorqup kétip, endishe ichide yashighan bolup, chünki kimning qachan tutulup kétishini héchkim bilmeytti.

Törem pashining dadisi we bashqa chonglardin anglishiche, bu tutqun qilishta eyni waqitta xelq teripidin «jallat» dégen namni alghan shéng shisey bilen stalin hökümiti hemkarlashqan bolup, u chaghda uyghurlar diyarining emeliy kontrolluqi sowétlerning qolida idi. U waqitta sowét ittipaqidimu chong tazilash, yeni tutqun qilish, öltürüsh élip bérilghan bolup, shéng shisey hem buningdin paydilinip, xoja niyaz haji we bashqilargha «trotskiychi», «jahangirlarning quyruqi» dégendek her xil jinayetlerni artqan. Ghuljadiki kishiler bir tereptin shéng shiseyning xitay saqchi organliridin qorqsa, yene bir tereptin sowét ittipaqining ghuljadiki imtiyazliq orni, «konsulxanisi» dinmu eyminetti.

Törem pasha xanimning éytishiche, bu tutqanda puldar bay kishiler, bay sodigerler, yer we mülük igiliri, ziyaliylar we milletperwer kishiler asasliq tutqun qilish we yoqitish obyékti qilinghan.

Tarixi melumatlargha qarighanda, shéng shiseyning saqchi we armiye organliri sowét ittipaqi meslihetchilirining qolida bolup, u xuddi sowét ittipaqining n k w d, yeni ichki ishlar komissariyatining ichki-Tashqi jasusluq, siyasiy jehettin nazaret qilish, pul-Yer mülük igilirini tutup bayliqini musadire qilish, tutqun qilinghanlarni «xain» we ularning ewladlirini «xain ewladi» dep jazalash usuli qollanghan. (Dawami bar)