Autori: Manférd Géyir

« Ka’inat uqumi » buyerde her bir insan choqum köngül bölidighan ishlarning uqumi

« nahayiti yaxshi ! »
Uning sekratta qilghan bu sözi anche éniq anglanmisimu , emma chüshen’gili bolatti . Ejiba , pütünley küchidin qalghan kant qizil haraq bilen suning arilashmisidin hasil qilin’ghan ichimlik uning eng axirqi ussuzluqini basqandin kéyin , özini « nahayiti yaxshi hés qildim » démekchimu ? Yaki u « ichip boldum » démekchimu ? We yaki u éhtimal özining pütkül hayatini xulasilewatqandu , uning hayati 1804-yili 2-ayning 12-küni yérim kéchide axirqi chékige yetkenidi . Bu bir kem – kütisiz hayatmu ? Belkim u özining mushu hökümi arqiliq , özining hayatni uzartish sen’itining axirqi chekke yetkenlikini ipadilimekchidu .
Uning ölüm aldidiki sözining menisi shunchilik mol , uning hayati we eserliri shunchilik murekkep we chigich . Kant hazirqi zaman kishilirining mewjutluqining aldinqi sherti bolghan ziddiyet we jiddiychiliklerni kélishtürüshni xalimighan idi . U munu töt chong mesilini otturigha qoydi :
Men némini bileleymen ?
Men néme qilishim kérek ?
Men némini ümid qilsam bolidu ?
Insan dégen néme ?
Bu töt mesile eng axirqi éniq jawabqa érishelmidi . Bu yerde héchnéme jezmleshtürülmigen , pelsepidiki öz béshimchilarning dewri bilen wehiyi heqiqitining dewri alliqachan ötüp ketkenidi . Kant eqliy bilish iqtidarining özining xataliqi tüpeylidin qalaymiqanchiliqqa pétip qalidighanliqini , gerche bu xataliqlarni tüzitishke urunsimu , biraq ularni ezeldin yiltizidin yoqitalmaydighanliqini bayqidi . Exlaq jehettki kem-kütisiz turmushni emeliyleshtürüshke bölün’gen köngül peqet özining yéngilmes reqibi tereptinla andin sewirchanliq we küch-quwwetke érisheleytti . Insanlar gerche bir mezgil özi arzulighan bextni béshdin kechürsimu , biraq mumkin bolghan barliq maddi mal-dunyalar peqet xiyaliy dunyadila andin heqiqiy we uzaq muddetlik idi . Undaqta insanlarchu ? Kantning qarishiche , yashash nuqtisidin éytqanda , adimizat bolsa erkin heriketlinip bezibir ishlarni bashqa élip chiqalaydighan janiwar bolup, bu xil erkinlik dunya tarixining tereqqiyat musapisi jeryanigha séngip ketkenidi . Idrak jehettin élip éytqanda , dunya tarixi musapisi omumyüzlük qalaymiqanchiliqni özide ipade qildi , bu yerde néshan we tertip yoq bolup , nadanliq , zorluq we buzghunchiliqqa tolup ketkenidi . Kant asasiy jehettin shuninggha ishinettiki , isanlar egme yaghachtin pütülgen bolup , uningdin her qandaq tüz nerse yasap chiqqili bolmaytti .
Kant ümidwar meripetchi mutepekkurmu emes , algha basqan étqadchimu emes idi . Dunya sehniside qoyuliwatqan rehim-shepqetsiz hezilkeshliklerge yüzlen’ginide , u köngli yumshaq miskinlikni talliwaldi . Gerche barche ishlar « nahayiti yaxshi » dégen bu höküm bilen zit bolsimu , biraq toxtimay körüliwatqan alametler emeliy ri’alliqning hazirqidin téximu yaxshi bolushi kéreklikidin dérek birip turatti . Yashnip qalghan kant eng axirqi qétim özidin : insaniyet tarixida zadi ilgirlesh bolup baqqanmu – yoq ? Dep sorighinida , u bir xil « tarixiy bésharet » ni sözlep ötti . Bu xil bésharet gerche héchnémini ispatliyalmisimu , biraq u insan tebi’iyitide héchbolmighanda özini yaxshiliyalaydighan iqtidarining barliqini ipadiligenidi . Mana bu erkinlik we barawerlik toghrisidiki iddiye bolup , fransiye énqilabining dewrdéshi bolush süpiti bilen , kant ularni tolup tashqan qizghinliq ilkide tetqiq qilghanidi . Gerche bu qitimliq énqilab jeryanida nurghunlighan wehime peyda bolghan bolsimu , biraq kishiler inqilab iddiyisige tentene qilish bilen bir waqitta , bezi nersilerning menggü untulmasliqi kéreklikini bilip yetti .
Bizning qarishimizche , kantning dunyasi bir simwolluq dunya . Kantning özimu bir tarixiy simwolgha aylandi , uning hayati we ish-izlirigha qiziqquchi her bir adem bu simwolni noqul emeliyet süpitide qarimasliqi kérek . « immeniyu’él kant » dégen bu isim 1724-yili 4-ayning 22-küni konsbérgda tughulup , 1804-yili 2-ayning 12-küni konsbérgda alemdin ötken , nurghunlighan eserlerni qaldurup ketken bir shexsningla ismi emes ; « immeniyu’él kant » yene bir simwol . U yawropa iddiye tarixining ichki qismidiki bir untulghusiz ishqa wekillik qilidu . Kant pelsepisining mewjutluqi fransiye énqilabigha oxshash , insaniyet tarixida yüz birishi mumkin bolghan ilgirleshning namayendisi .
Kantning dunyasi mol hem mezmunluq bir dunya . U hergizmu mexsus medris pelsepisining sistémiliq telimatlirini tetqiq qilmidi , belki diqqitini merkezleshtürüp , insanlarning omumyüzlük diqqet étibarini qozghaydighan bilish nezeriyisining ka’inat uqumlirini tetqiq qildi . Mushundaq bir peylasopning terjimhalida , biz choqum mundaq köp xilliqni tonushturushimiz kérek : aldi bilen 18-esirdiki konsbérg , u ömirining mutleq köp qismini mushu yerde ötküzgen . Bu yerde uning insaniyetning bilish iqtidari we ka’inatqa alaqidar tonushini kéngeytishke mas kilidighan tupraq bar . Bu yene uning dostliri bilen bolghan alaqe dunyasi , waqitning ötüshi bilen toxtimay özgiridu ; Bu jeryanda u peqet melum xil yoshurun rewishtila bir eyni dewr ichide turidu ; Bu yerde uning ulughwar tepekkur ishliri bar bolup , bu dunya uning mesilini otturigha qoyidighan we tepekkur qilidighan , kitab oqush we yéziqchiliq jeryanida körülidighan idiye-tepekkurining dunyasi . Bu yer yene ezeliylik[3] alimidiki tepekkur dunyasi . Uning bu ezeliylik alimidiki tepekkuri métafizikining négizlik we axirqi üch so’aligha jawab birishni néshan qilghan :
Tengri mewjutmu ?
Bir pütün gewde süpitidiki ri’al dunya zadi qandaq ?
Özümni néme dep chüshensem bolidu ?
Kantning dunyasi bolsa esli mewjut bolushqa tégishlik dunya bolup , bizge nisbeten éytqanda u bir ré’al dunya , chünki u tinchliq mesilisidin tartip biz déyeleydighan we oyliyalaydighan nersilerning chékgiche , din , siyaset we exlaq peylasoplirining qutquzghuchi ilah toghrisidiki aldamchiliqqa tolghan wedilirigiche bolghan barliq muhim rohiy we siyasi jehettiki bizning yoluqushimiz mumkin bolghan qiyinchiliqlirimizning hemmisini dégüdek öz eserliride namayan qildi , shundaqla ularning hel qilish charisini imkanqeder otturigha qoydi ; Shuning bilen bir waqitta , kantning bu dunyasi yene emeliyetke alaqidar her qandaq bayan we chüshendürüshler chüshendürelmeydighan exlaq dunyasining prinsipini otturigha qoydi . Bu exlaq dunyasida barliq puqralar erkinlik we barawerliktin behriman bolalaytti ; Bu dunyada , eqil – idrakning soti gerche insanlargha munazirilishish hoquqi bergen bolsimu , biraq urush qilishqa hoquq bermigen idi .
Memtimin terjimisi
2014-yil 3-ay
Izahat :
[1]mezkur maqale merkiziy terjime neshiriyati 2012-yil 7-ayda neshir qilghan menférd géyrning « kantning dunyasi » ( xenzuche neshiri ) namliq kitabning aptor teripidin yézilghan kirish sözidin ibaret .
[2]gérmaniye büyük peylasopi immeniyu’él kant 1724-yili sherqiy prussyening konsbérg digen yiride tughulup , 1804-yili yene shu yerde qaza qilghan . Kant ömür boyi yurtidin ayrilip baqmighan , bir ömür öylenmigen , u pütkül hayatini insaniyetning bext-sa’aditi toghrisida oylinishqa serp qilghan . U soqrat , eplaton , aristotél , dékart , gégél , markis qatarliq büyük peylasoplar bilen bir qatardiki ulugh peylasoptur . Deslepki chaghlarda kant teb’iy pen tetqiqatchisi idi , bolupmu astronomiyediki netijisi alahide bolup , ka’inatning shekillinishidiki «tumanliq qiyasi » nezeriyisini otturigha qoyghan .kiyin u hyumning shübhichilik pelsepisining tesiride , insanlarning eqil-idrakining özi oylighandek unchiwala ishenchlik emeslikini körüp yitidu , shuning bilen u insanlarning bilish iqtidarini tetqiq qilishqa kiriship kitidu .kantning « tenqid pelsepisi » ene shundaq bashlan’ghanidi . Uning tunji hem eng muhim esiri bolghan « sap idrak tenqidi » neshir qilin’ghanda , u alliqachan 57 yashqa kirip bolghanidi , biraq bu peqetla bashlinish idi ,xalas .shuningdin kiyin u « her qandaq métafizikigha muqeddime » , « emelyleshtürüsh idrak tenqidi » , « höküm qilish iqtidari tenqidi » , « exlaq métafizikisigha asas » , « sap idrak da’irsidiki din » , «qollinishchan insanshunasliq » , « menggülük tinchliq » , « exlaq métafizikisi » qatarliq ölmes eserlerni qaldurup ketti . U markisizmning muhim menbeleridin biri bolghan gérmaniye klassik pelsepisining asaschisi bolup , yéqinqi zamandiki eng ulugh peylasop dep teriplinidu .
[3]«ezeliylik » dégen söz « tejribidin awal » dégenni ipadileydu ( rehim yüsüp « xenzuche-uyghurche pelsepe atalghuliri qollanmisi » ) , « tejribidin kéyin » dégen sözge nisbeten éytilghan . Kantning qarishiche , insanlarning barliq bilimi bashtin ötken ishlar , yeni tejribidin bashlinidu , biraq bilimning hemmisi tejridin kelmeydu ; Bilimning shekillinishi üchün , tejribidin bashqa yene insanlarda bezibir tejribidin awalqi , tejribige asaslanmighan ezeliy bilimler bolidu , tejribe bilen ezeliylik birleshkendila andin bilim hasl bolidu . Kantning büyük esiri bolmish « sap idrak tenqidi » ( bezi yerlerde « sap eqil tenqidi » dep éliniptu , biraq bilishimche bu kitabning uyghurche terjimisi téxi yoq ) insanlarning qaysi ezeliyi bilimlirining barliqi , mushu ezeliyi bilimler bilen tejribining qandaq bérikip bilimni qandaq hasil qilidighanliqini muhakime qilidu . Shunga kantning pelsepisini beziler « ezeliylik pelsepisi » depmu ataydu .

Kantning qarishiche , insanlarning eqil-idraki özining pütkül bilimini omumlashturup birleshtürüsh arqiliq mukemmellikni qoghlishish mahiyiti tüpeylidin , tejribe dunyasighila ishlitishike bolidighan chüshinish katégoriyelirini xata halda tejridin sirtqi dunyagha ishletkenlik sewebidin , bir-birini qayil qilalmaydighan , emma oxshashla inawetlik « ikki höküm ziddiyiti » ge pétip qalidu , « ikki höküm ziddiyiti » jem’iy töt guruppa bolup , ular töwendikilerdin ibaret :
1-guruppa ziddiyet :
Höküm : ka’inatning waqit jehette bir bashlinishi bar , boshluq jehette bir chéki bar .
Qarshi höküm : ka’inatning bashlinishi yoq , boshluq jehette chékimu yoq , ka’inat waqit we boshluq jehette cheksiz .
2-guruppa ziddiyet :
Höküm : dunyadiki birikme gewdilerning hemmisi choqum addi qisimlardin tüzülgen , dunyada addi gewde yaki addi gewdidin tüzülgen birikme gewdidin bashqa héchnime mewjut emes .
Qarshi höküm : héchqandaq birikme gewde addi qisimdin tüzülmigen , dunyada addi gewde mewjut emes .
3-guruppa ziddiyet :
Höküm : tebi’et qanunigha asaslan’ghan sewep-netije munasiwiti hadisilerni chüshendürüshtiki birdinbir sewep-netije munasiwiti emes , hadisilerni chüshendürüsh üchün , choqum yene erkinliktin kilip chiqqan sewep- netije munasiwitimu bar dep qarash kérek .
Qarshi höküm : erkinlik yoq , dunyada yüz bergen her qandaq hadise peqetla tebi’et qanunigha asasen bolidu .
4-guruppa ziddiyet :
Höküm : dunyada yaki dunyaning bir qismi süpitide , yaki dunyaning sewebi süpitide bir mutleq muqerrer mewjutluq bar .
Qarshi höküm : dunyaning bir qismi süpitidiki muqerrer mewjutluq yoq, dunyaning sirtida dunyaning sewebi süpitidiki muqerrer mewjutluqmu yoq .
Kant özining « sap idrak tenqidi » dégen büyük esiride , bu ziddiyetlerning menbesi , kilip chiqish sewebi , her bir xil höküm we qarshi hökümning ispatlinish jeryani , ularni hel qilish charisi , ularning roli toghrisida nahayiti tepsili we qayil qilarliq melumatlarni berdi .
Otfréd xof özining « kantning ‹ sap idrak tenqidi › hazirqi zaman pelsepisining ultéshi » dégen kitabining 249 – bétide mundaq deydu : « hazirqi zamandiki alem tereqqiyati toghrisidiki eng ilghar dep qaralghan üch xil nezeriyening héchqaysisi 1-guruppa ‹ ikki höküm ziddiyiti › din kélip chiqqan talash tartishlarni hel qilalmaydu . »
Alem fizikisi nuqtisidin qarighanda , siz kantning « ikki höküm ziddiyiti » ge qandaq qaraysiz ? Sizningche u hazir hel boldimu ?

Kantning qarishiche , insanlarning eqil-idraki özining pütkül bilimini omumlashturup birleshtürüsh arqiliq mukemmellikni qoghlishish mahiyiti tüpeylidin , tejribe dunyasighila ishlitishike bolidighan chüshinish katégoriyelirini xata halda tejridin sirtqi dunyagha ishletkenlik sewebidin , bir-birini qayil qilalmaydighan , emma oxshashla inawetlik « ikki höküm ziddiyiti » ge pétip qalidu , « ikki höküm ziddiyiti » jem’iy töt guruppa bolup , ular töwendikilerdin ibaret :
1-guruppa ziddiyet :
Höküm : ka’inatning waqit jehette bir bashlinishi bar , boshluq jehette bir chéki bar .
Qarshi höküm : ka’inatning bashlinishi yoq , boshluq jehette chékimu yoq , ka’inat waqit we boshluq jehette cheksiz .
2-guruppa ziddiyet :
Höküm : dunyadiki birikme gewdilerning hemmisi choqum addi qisimlardin tüzülgen , dunyada addi gewde yaki addi gewdidin tüzülgen birikme gewdidin bashqa héchnime mewjut emes .
Qarshi höküm : héchqandaq birikme gewde addi qisimdin tüzülmigen , dunyada addi gewde mewjut emes .
3-guruppa ziddiyet :
Höküm : tebi’et qanunigha asaslan’ghan sewep-netije munasiwiti hadisilerni chüshendürüshtiki birdinbir sewep-netije munasiwiti emes , hadisilerni chüshendürüsh üchün , choqum yene erkinliktin kilip chiqqan sewep- netije munasiwitimu bar dep qarash kérek .
Qarshi höküm : erkinlik yoq , dunyada yüz bergen her qandaq hadise peqetla tebi’et qanunigha asasen bolidu .
4-guruppa ziddiyet :
Höküm : dunyada yaki dunyaning bir qismi süpitide , yaki dunyaning sewebi süpitide bir mutleq muqerrer mewjutluq bar .
Qarshi höküm : dunyaning bir qismi süpitidiki muqerrer mewjutluq yoq, dunyaning sirtida dunyaning sewebi süpitidiki muqerrer mewjutluqmu yoq .
Kant özining « sap idrak tenqidi » dégen büyük esiride , bu ziddiyetlerning menbesi , kilip chiqish sewebi , her bir xil höküm we qarshi hökümning ispatlinish jeryani , ularni hel qilish charisi , ularning roli toghrisida nahayiti tepsili we qayil qilarliq melumatlarni berdi .
Otfréd xof özining « kantning ‹ sap idrak tenqidi › hazirqi zaman pelsepisining ultéshi » dégen kitabining 249 – bétide mundaq deydu : « hazirqi zamandiki alem tereqqiyati toghrisidiki eng ilghar dep qaralghan üch xil nezeriyening héchqaysisi 1-guruppa ‹ ikki höküm ziddiyiti › din kélip chiqqan talash tartishlarni hel qilalmaydu . »
Siz kantning « ikki höküm ziddiyiti » ge qandaq qaraysiz ? Sizningche u hazir hel boldimu ?

Terjime qilip tüzgüchi : memtimin