Töshük Ibrahim

Uyghur xelq maqal-temsilliri bolsa uyghur xelqining sen’et talanti we kolliktip eqil-parasiti barliqqa keltürgen bibaha medeniy miras . 11-esirde ötken uyghur tilshunasi mehmud qeshqerining meshhur esiri << Türkiytillar Diwani>> we yüsüp xas hajipning shahane esiri << Qutatqu Bilig>>qatarliqlardin shuni körüwilishqa boliduki , uyghur xelq maqal-temsillirining tarixi uzun , mezmuni mol bolup , roshen milliy alahidilikke ige . Nurghunlighan maqal-temsiller uyghur xelqining dunya qarishi , kishilik hayat qarishi , exlaq qarishi shundaqla örp-aditi qatarliq jehetlerdiki alahidilikini ekis ettürgen . Bundaq maqal-temsillerning mol pelsepiwi idiyelerni öz ichige alidighanliqini démisekmu öz-özidin melum bolup turuptu . Bu maqal-temsillerdiki pelsepiwi idiyelerni tetqiq qilish yalghuz uyghurlarning pelsepiwi idiyisini chüshinishte zörür bolupla qalmastin , belki yene jungxua milletlirining pelsepiwi idiyisini béyitishtimu muhim ehmiyetke ige . Mushu xil tonush asasida , men özümning uyghur xelq maqal-temsilliridiki pelsepiwi idiyelerni tetqiq qilishtin kelgen chüshenchemni bu yerde ortaqlashtim , köpchilikning telim-tenbihlerni birishini qarshi alimen .
Birinchi , matériyalizmliq idiye
Madda bolsa birlemchi ( birinchi orunda turidu ) , ang bolsa ikkilemchi ( ikkinchi orunda turidu ) , madda angni belgileydu , mana bu matériyalizmning tüp prinsipi . Bu prinsip kishilerdin dunyani bilish , dunyani özgertish , jümlidin her qandaq ish qilish jeryanida birdemlik hayajan we xiyalgha tayanmasliqni , belki obyéktip emeliyetni chiqish qilip turup , obyéktip qanuniyet boyiche ish körüshni , subyékitning obyékitqa mas kilishini telep qilidu . Uyghur xelq maqal-temsillirining ichide bu xil pelsepiwi idiyeni ekis ettüridighini az emes . Mesilen ,
Yotqan’gha qarap put sun ,
Qazanda néme bolsa chömüchke shu chiqidu ,
Néme térisang shuni alisen
Qatarliq maqal-temsiller qimmetlik matériyalizmliq köz qarashni ipade qilghan . Mesilen , “ yotqan’gha qarap put sun “ dégen bu temsilning déginide , kishiler putini sunalamdu-yoq , bu hergizmu ularning subyéktiw arzu-ümid we iradisige baghliq bolmastin , belki “ yotqan “ din ibaret bu obyéktip shey’ining uzun-qisqiliqigha baghliq , eger uzun bolsa putni sunup uxlighili bolidu ; Eger qisqa bolup qalsa , putni yighip uxlashqa toghra kilidu . Bu yerde ekis ettürülgini ,“ yotqanning uzun qisqiliqi bolsa birinchi amil , kishilerning putini sozup uxlash arzusi bolsa ikkinchi amil “ dégen bu qa’ide .
Biz uyghurlarning ata bowilirimiz gerche “ madda angni belgileydu “ dégen bu ilmiy prinsipni nezeriye shekilide bayan qilmighan bolsimu , biraq turmush emeliyitide alliqachan bu prinsipni tonup yetken shundaqla uninggha boysun’ghan . Mesilen
Qazanda néme bolsa chömüchke shu chiqidu ,
Néme térisang shuni alisen,
Quruq taghar öre turmaydu
Qatarliq maqal-temsiller téximu éniq qilip shuni ipadileyduki , subyéktiw irade obyéktip mewjutluqni belgilimeydu , belki obyéktip mewjutluq subyéktiw angni belgileydu . Uningdin bashqa yene
Söz bilen polu pishmas , may bilen gürüch lazim
Dégen temsildimu maddining angni belgileydighanliqi ipadilen’gen .
Ikkinchi , diyaléktikiliq idiye
Markisizmliq diyaléktika —- qarimu-qarshiliqning birdeklik qanuniyiti bizning ziddiyetlerni tehlil qilish , mesililerni hel qilishimizdiki asasliq usul , bu xil usul kishilerning mesililerni közitish we hel qilishi üchün nigizlik yol bilen temin etti . Uyghur xelq maqal-temsilliride mushu xildiki sadda diyaléktikiliq idiye bar . Mesilen ,
Chiqmaqning chüshmiki bar,
Almaqning bermiki bar,
Kelmekning ketmiki bar
Qatarliq maqal-temsillerdiki “ chiqish we chüshüsh “ , “ élish we birish “ , “ kilish we kétish “ qatarliqlar tolimu sadda bir rewishte qarimu-qarshiliqning birdeklik munasiwitini ekis ettürgen . Eger kündilik turmush we xizmet jeryanida , peqet “ chiqish “ la bolup “ chüshüsh “ bolmisa , “ élish “ la bolup “ birish “ bolmisa , peqet “ kilish “ la bolup “ kétish “ bolmisa , undaqta kishilerning bir-biri bilen bolghan munasiwiti üzülüp qilip , türlük xizmetlerni dawamlashturghili bolmaydu . Qisqisi , bu maqal-temsiller uyghur xelqi arisida keng tarqalghan bolup , bir xil yoshurun yitekchi idiyege aylinip ketken . Del mushundaq diyaléktikiliq idiye bar bolghanliqtin , uyghur xelqi jem’iyetning iqtisad , medeniyet qatarliq her qaysi saheliride uchqandek ilgirlesh we tereqqiyatlargha érishti .
San we süpetning özgirish qanuniyiti bolsa matériyalizmliq diyaléktikining asasliq prinsiplirining biri . Sanning özgirishi süpetning özgirishini keltürüp chiqiridu , süpetning özgirishi yene yéngi bir san özgirishige sewep bolidu ; Süpet özgirishi bolsa ilgiriki san özgirishining axirlishishi , yéngi bir san özgirishining bashlinishi … Mushu xil öz ara munasiwette bir-birige aylinidu . Mana bu san we süpetning özgirish qanuniyiti yaki san we süpetning bir-birige aylinish qanuniyiti . Konilar “ qedemler yighilmisa yéraqqa barghili bolmas , éqinlar qoshulmisa derya-déngiz bolmas “ dep éyitqan , mana bu san ( miqdar ) özgirishining süpet özgirishini keltürüp chiqiridighan qanuniyetning özi . Uyghur xelq maqal-temsilliridimu
Köp tükürse köl bolur,
El puh dése boran chiqidu,
Qum yighilsa tagh bolur , el yighilsa bagh bolur
Dégenler bar . Diyaléktikiliq tereqqiyat özgirish köz qarishi boyiche shey’ilerni közitish bolsa uyghur xelq maqal-temsilliridiki yarqin nuqta . Mesilen
Eyipsiz dost izdigen dostsiz qalar
Dégen bu maqalda , bu dunyada kem-kütisiz insanning yoqluqini , eger siz nuqsansiz , menggü xatalashmaydighan dostni izdimekchi bolsingiz , undaqta sizning menggü dost tutalmaydighanliqingizni ipadiligen , chünki ré’al dunyada ezeldin mutleq mukemmel insan bar bolghan emes . Yene mesilen ,
Dunyada ikki ölüm yoq , birdin qutulghan héchkim yoq,
Qiriliq bilen ölmes , yashliq bilen turmas
Dégen maqallarning aldinqisida ,“ hayatliq bolidiken choqum ölümmu bolidu , her qandaq insan ölümdin qéchip qutulalmaydu , ölüm bolsa qarshilashqili bolmaydighan teb’iy qanuniyet “ dégen nuqtinezer ipade qilin’ghan ; Kéyinkiside bolsa ,“ adettiki ehwalda yashan’ghanlar awal alemdin ötüp kétidu , biraq yashlar baldur kétidighan ehwallarmu bolup turidu “ dégenni ipade qilghan . Diniy idiye keng omumlashqan zamanlarda , uyghur xelqi arisidiki ilghar ziyaliylar “ bu alem “ , “ u alem “ we “ hayat-mamat teqdirge baghliq “ qatarliq köz qarashlarni yértip tashlap , hayat we ölümning teb’iy qanuniyet ikenlikidek nuqtinezerni otturigha qoyalighan , bu nuqtinezerler hem asta-asta maqal-temsil shekilide xelq arisigha keng tarqalghan , bu xil ehwal shübhisizki bir chong ilgirlesh hésablinidu .
Üchinchi , bilish nezeriyesi
Emeliyleshtürüsh köz qarishi bolsa diyaléktikiliq matériyalizmning bilish nezeriyisidiki eng asasliq nuqtineziri . Diyaléktikiliq matériyalistik bilish nezerisining qarishiche , emeliyleshtürüsh bolsa bilishning asasi . Insanning bilimi uning kallisida özlükidin shekillinip qalmaydu , shundaqla asmandinmu chüshmeydu , heqiqetke alaqidar bilimlerning hemmisi emeliyleshtürüshtin kilidu . Uyghur xelq maqal-temsilliri bu jehettimu intayin mol . Mesilen ,
Ish ustisidin qorqidu ,
Tömürchining qolida tömür iman éytidu
Dégen bu maqallarda , peqet emeliyleshtürüshtin ötüp mol tejribige ige bolghandila andin ishlarni yaxshi qilghili bolidighanliqi chüshendürülgen .
Usta körmigen shagirit her muqamda yorghilar ,
Sha kichik tikken toqumning aldi-keynining perqi yoq ,
Hüniri yoq kishning , mezzisi yoq ishining
Qatarliq maqallarning hemmisi ögenmey , emeliyette körsetmey we tejribe qilmay turup toghra tonushqa ige bolghili bolmaydighanliqini , ishning épini bilelmeydighanliqini , qarighularche ish körüp , qéqilip-soqulup , héch ishni bashqa élip chiqalmaydighanliqini ipadiligen .
Qoli gül étidu ghiza , qoli gal tartidu iza ,
Hünerlik er xar bolmas
Qatarliq maqallarning hemmisi emeliyleshtürüshning bilim élish we hüner igelleshtiki muhimliqini , shundaqla bilimlik kishining ezeldin bashqilarning hörmiti we qarshi élishigha sazawer bolidighanliqini oxshimighan derijide chüshendürgen .
Uyghurlar islam dinigha étqad qilidighan bolup , “ allah hemmidin ulugh “ , “ allah barche mewjudatni yaratqan “ , “ hemmini xudayim bergen “ , “ ademning ilimi we bilimini allah ata qilghan “ dégendek diniy ehkamlar uzun muddet kishilerning idiyiside hökümran orunda turghan . Biraq , uyghur emgekchi xelqi we hünerwen ustilar , ilghar ziyaliylar özimu bilip-bilmigen halda “ emeliyleshtürüsh birinchi orunda “ , “ bilim emeliyettin kilidu “ dégen nuqtinezerni otturigha qoyghan , bu eyni chaghdiki diniy xurapatliq we fi’odal hökümranliqqa qarshi élan qilin’ghan bir chong jeng ; Shübhisizki , bu xil köz qarash uyghur xelqining idiyisi we emeliyitide sel chaghlighili bolmaydighan rol oynighan bolup , melum jehetlerde melum derijide jahalet we qalaqliq üstidin ghelibe qilghan , xelqning ilghar ziyaliyliri arisida bir qeder éniq bolghan nuqtinezer süpitide saqlan’ghan . Tonush we bilish emeliyleshtürüshtin kilidu , eger emeliyettin ayrilip qalsa , undaqta her qandaq adem , hetta her qandaq danishmenmu heqiqetke érishelmeydu , shundaqla héch ishni bir bashqa élip chiqalmaydu . Yuqirida éytip ötülgen maqal-temsiller buning ispati .
Tötinchi , kishilik hayat qarishi
Diniy étqadning tesirige uchrighanliqtin , uyghurlar arisida “ allah qehriman yaritidu “ , “ allah bizge küch ata qilidu “ deydighan köz qarash intayin chongqur yiltiz tartqan , shundaqla keng tarqalghan . Shuning üchün , idé’alizmliq qehriman köz qarishi jem’iyetning her qaysi qatlamlirida intayin omumlashqan , hem chongqur singip ketken . Bu xil köz qarash xelq ammisining tarixi tereqqiyat jeryanidiki hel qilghuch rolini inkar qilidu .
Biraq , bu xil idé’alizmliq tarixi qarash omumlishish bilen bir waqitta , uyghur emgekchi xelqi arisida uning bilen qarimu qarshi bolghan sadda matériyalizmliq tarix qarishi asasidiki kishilik hayat qarishi we bext qarishi peyda bolghan . Ular uyghur xelq maqal-temsilliride özining roshen ipadisini tapqan . Mesilen ,
Yalghuz atning chéngi chiqmas , chéngi chiqsimu déngi chiqmas ,
Yalghuz xish tam bolmas ,
Yalghuz yigit beg bolmas , yalghuz yaghach öy bolmas ,
Köptin yamanlap kömülmey qaptu ,
Ayrilghanni éyiq yer , bölün’genni böre yer
Qatarliqlar . Bu maqal-temsiller oxshimighan nuqtida turup , yalghuz bir ademning qehriman bolalmaydighanliqini , chong ish tewritelmeydighanliqini , xelqtin ayrilsa her qandaq ademning héch ishni bir bashliq qilalmaydighanliqini chüshendürgen . Utuq qazinimen deydiken , choqum köpchilik bilen bir yolda bolushi kérek .
Yene mesilen ,
Ish ömlükte , küch birlikte ,
Köpchiliktin toshqan qéchip qutulmas ,
El bar yerde er bar ,
El qozghalsa text qozghilar ,
Köpning küchi tagh kötürer
Qatarliqlar . Bu maqal-temsiller oxshimighan nuqtidin xelq ammisining qudritining cheksiz ikenlikini , xelq bolsa küch-quwwet , eqil-parasetning buliqi ikenlikini , jem’iyet tereqqiyatini ilgiri sürgüchining xelq ammisi ikenlikini , qehriman ezimetlerning asmandin chüshüp qalmaydighanliqini , yerdinmu ünüp chiqmaydighanliqini , belki xelq ammisining ichidin ösüp yétilip chiqidighanliqini chüshendürgen . Bu maqal-temsillerning hemmisi , tarixni az bir qisim kishilerla yaratti deydighan , “ tengri “ , “ allah “ jem’iyetning tereqqiyatini belgileydu deydighan idé’alizmliq tarixi qarashqa qarshi turidu , xelq ammisining küch-qudriti we xelq ammisining bir ezasi bolghan qehriman shexisning rolini mu’eyyenleshtüridu .
Dunya qarash xili zor derijide kshilerning kishilik hayat qarishini belgilep , kishilerning turmushqa bolghan tallishini kontrol qilip , ularning kishilik hayattiki arzusi , eqidisi we ghayisige singip ketken bolup , u kishilerning hayattiki bext , azab-oqubet we shad-xuramliq , shan-sherep we ar-nomus , hayat-mamattin tartip muhebbet , nikah , a’ile qatarliq mesililerge bolghan köz qarishida öz ipadisini tapidu . Gerche uyghurlarning köpchiliki islam dinigha étqad qilsimu , biraq maqal-temsillerde ularning dunya qarishi we kishilik hayat toghrisidiki köz qarashliri ipade qilin’ghan . Mesilen ,
Dili ochuqning qoli ochuq , el söygenning yoli ochuq ,
Erkingni el arisidin izde , yaringni gül arisidin ,
Yurt qoghdisang ösersen , qoghdimisang öchersen ,
Qolungdin kelse eldin ayima ,
Elge yaqqan xar emes
Qatarliq maqal-temsillerde , adem peqet öz turmushi , teqdiri we hayat musapisini jem’iyetning ilgirlishi we keng xelq ammisining bext-sa’aditi bilen birleshtürgendila , özining barliqini weten we xelqke atiwetkendila , andin xelqning hörmitige we alqishigha sazawer bolghili bolidighanliqini , peqet bundaq ademning hayatiningla andin qimmiti we ehmiyiti bolidighanliqini ipadiligen . Bu maqal-temsillerde peqet xelq ammisi arisidila andin shexsning qimmiti bolidighanliqi bir qeder sadda rewishte ipadilen’gen . Shunglashqa , bu maqal-temsillerdiki pelsepiwi idiyeler saghlam bolup , matériyalizmliq tarix qarishigha mas kilidu .
Yuqirida men özümning uyghur xelq maqal-temsillirini öginish jeryanida hés qilghan pelsepiwi idiyelerni töt nuqtigha bölüp bayan qildim . Elwette bu téxi yéterlik emes , hem tolimu téyiz , xataliqlarning bolushimu éhtimal . Méning meqsitim peqetla “ xish tashlap göherni chiqirish “ bolup , az sanliq milletler pelsepe idiyisini tetqiq qilishtiki yüzeki köz qarashlardinla ibaret xalas .
Memtimin terjimisi
Izahat : mezkur maqale jenubiy junggo pen-téxnika neshiriyati 2004-yili 12-ayda neshir qilghan << Uyghur Pelesepesi Heqqide >> ( xenzuche neshiri ) dégen kitabtin élip terjime qilindi . Sewiyemning yétersizliki tüpeylidin , xenzuche birilgen bezi maqal-temsillerning mas kélidighan uyghurchisi tépilmidi , shunga maqalining mezmuni we qurulmisigha tesir yetküzmeslik sherti astida , terjimide esli maqalining intayin qismen böliki qalduriwitildi .
Eger aptorluq hoququmgha tesir yetküzgen dep qarisingiz , söz qaldurung , derhal öchüriwitimen .