Tughluq Abdurazaq
Zor melumat toghrisida qisqiche tonushturup ötken boldum, hemde zor melumatchiliq kesipning  21-esirdiki eng jelipkarliq xizmet bolup qalghanliqini tekitlep öttüm. Nöwette zor melumatning téximu «zor» derijide yaritiliwatqan sharayitqa egiship, chong tijaret shirketler we hökümet organliri zor melumat mutexesisliri, melumat alimliri, melumat séstém program tüzgüchiliri we melumat analisitlargha bolghan ihtiyaji téxmu küchiyiwatidu. Shu kesip bilen shughullinidighan téxnika xadimliirigha bérilidighan ma’ashmu intayin yuqiri boliwatidu. Yuquri ma’ashliq xizmetni ishlep yaxshi turmush kechürüshni elwette hemme adem xalaydu. Biraq bo kesipke bolghan téxnikliq telebler intayin yuquri bulup zor melumat ilmiy hemme ademge muwapiq bolushi natayin. Töwende bo sahege qiziqqidighan yashlar we aliy mektepke kirish aldida turup qandaq kesip tallashta qarar qilalmawatqan yashlarning paydilinishi üchun, zor melumat kespide ishlesh üchun teleb qilinidighan bilim we téxnikliq ixtidarlar üstide toxtilimen.
Melumat Kesipkarida sitatéstéka, matématéka, kopyutér we tijaret sehesidiki bilimler köp telep qilnidu. Shu sahelerdiki bilimlerdin ortaq paydilinip tijarettiki emiliy mesililerni bir terep qilidighan mölcherlesh modéllarni qurup chiqalaydighan bolushi lazip. Shu mexsetke yétish üchun, tijaret mesililirige qarta toghra so’al sorap zor hejimlik melumatlarni tehlil qilip shu mesilerni hel qilidighan toghra jawablarni tapalishi lazim. Shuning bilen bir waqitta, melumat alimliri özliri chiqarghan téxnika yekünlirini bashqilargha éghiz yaki söret-graflar arqiliq teswirlep béreleydighan qabliyetke ige bolushi lazim. Tetqiqat élinip bérilwatqan mexsulatning ishlep chiqirish jeryani, mexsulat iishlitideghan xéridarlarning pisxologiye exwali, meluma sétilish baziri we mexsulat tarqilidighan rayon yaki döletlerning siyaset we qanunliridnmu yéterlik bilimlargha ige bolushi lazim.
Yuqurda éghizgha ilin’ghan bilimlerge ige bolush üchun, zor melumat ilmige bel baghlighan yashlar otturra mektep yaki oniwérsitétlarda matématéka, sitatéstéka, fézika, kompyutir tili, jughrapiye, melumat analiz uslubliri, til-edebiyat, logika, hökümet siyasiti, jemyet alaqe, grafik layihelesh qatarliq derislerni puxta üginishi sherit. Shuni tekitlep ötüsh zörürki, derilerni puxta ügendi dégenlik hemme derislerning imtihanlirida yuquri numurgha érishish dégenlik emes, belqi deris bilimlirini emelyetke maslashturup janliq qubul qildi dégenliktur. Mesilen, matématéka imtianida 100-alghan, kompyutér program tüzush deris imtihanida layaqetlik ötken bir oqughuchi eger öz turmushigha a’it addi hésawatlarni birer yumshaq détal arqiiliq program tüzüp chiqiralmaydighan bolsa, mezkür oqughuchigha matématékini puxta ügendi dep baha bergili bolmaydu. U peqet kitab bilimigila ige bolghan bolup jemyetke chiqqanda mektep bilimlirini emelyetke maslashturalmaydighan ölük uqumgha aylandurup qoyidu. Bu xuddi shupurluq imtihandin toluq nomur bilen ötüp mashina heydelmeydighan ademni shopurluqni puxta üginiptu dégili bolmaydighan’gha oxshash gep (bu gépimge ishenmey külup kétishingar munkin. Biraq shundaqlarni men öz közum bilen körgen. Shupurluq prawlirini qandaq alghanlqi manga namelum). Bu misal arqiliq melumat ilmini ishletküchi bilen melumat mutexesisi otturisidiki periqni bilgili bolidu. Hazirqi zamanda tereqi tapqan döletlerde yashawatqan mutleq köp qisimdiki insanlar zor melumat ishletküchiler qatarigha kiridu, emma nahayti az bir qismiy melumetni puxta bilidighan melumat mutexesslardur. Ular ejdadlirimizning uzun tarixiy jeryanida yaratqan mol bilimlerni üginiwélishqila razi bolup qalmastin, iniq bolmighan melum shey’ilerge qattiq kiriship kételeydighan alahidilikke ige, mesilini hel qilmighiche aram alalmaydighan, tebiy yaralghan heweskarliq mijez–xaraktérlik insanlardur. Men 20 yilardin burun oniwérsitétlarda oqup hem ishlewatqan mezgillerde shundaq alimlarni köp körgen idim. Ular derisni yaxshi ötüshkila baghlinip qalmastin öz kespiy sahesidiki hel qilinmighan mesilerni kéche-kündüz démestin tetqiq qalatti, ulargha nisbeten heptisige 40 sa’et ishlesh dégen uqum mewjüt emes édi. Birer yéingiliq yaritishni abroy üchunmu emes, pul üchunmu emes, dölet-millet dégendek yüksek ghaye üchunmu emes peqet shu pen’ge bolghan ichki qizziqarliqining küchlüklikidinla qilatti. Öz waqtida, bundaq insanlar peqet akadémik yaki tetqiqat orunlardila ishleydu, shiirket-karxanilarda, soda-tijaret yaki hökümet orunlirida undaq alimlar anche köp ishlinip ketmeydu dep xata oylaptimenkenduq. Uzun yillardin béri tijaret shirketliride ishlesh jeryanimda nurghunlighan melumat mutexesisliri bolen ishlep keldim, ulardimu pen-téxnika alimlirigha ortaq xas bolidighan pisxologiye xaraktirliri barliqini hés qilip keldim. Yüksek sürette yaritiliwatqan melumatlardin tijaret mesilisini hel qilishqa achquch bolidighan qimmetlik matiryalni qézip chiqish mesilisi xuddi nezeryéwi  fézikidiki birer qanuniyetni ijat qilishqa oxshash bir müshkül mesile. Uning üchun nurghun kéche-kündüz qétiqinip izdinish basquchlar kérek, nurghunlighan hem tekrarlinidighan tejribilerni béjirish toghra kélidu, xataliqlardin qorqmay tejribe yekünlep mexset qilghan nishan’gha zor taqetlik bilen tirishish kétidu. Bu nuqti nezerdin éytqanda,Google shirkitide ishleydighan bir melumat alimi bilen MIT ning  fézika fakoltétida yadro fizika tetqiqatini qilididighan alim arisida xaraktir jehettin chong perqi bolmaydu. Ular peqet oxshimighan sahede öz tetqiqatini élip bériwatidu, xalas.
Zor melumat alimliri her türlük séstimdin kipchiqqan melumatlarni qandaq birleshtürüshni bilshi lazim, shuning bilen bir waqitta melumatlarni melumet toplamlirigha ayrip shu toplamlarni baghlashturidighan qanuniyetni bayqash qabliyétige ige bolushi lazim. Buning üchun kompyutér sahediki bilimlarla emes, belki matématékiliq olgarizimlarni ijat qilish, statéstékiliq modélni qurush, namelum melumatni qiyas qilish, kelgüsi yönülüshni mölcherlesh, exlet melumatni tazlash qatarliq qabliyetliri bolush kérek.
Melumat Kesipkari bolush uchun oxshimighan program tilliridin paydilnip program tüzüshte mahir bolush kem bolsa bolmaydighan bir sherit. Melumat analiz üchün bir qeder köp ishlitilidighan program tilliiri töwendikiche:
SAS, Weka, R, Python, Clojure, SPSS, Java, Matlab, SQL, PL/SQL, Pig
Méning bilishimche 1976-ylii barliqqa kelgen SAS dep atilidighan yumshaq détal eng keng da’irde tarqilip hem eng köp ishliniwaqan analétik yumshaq détaldur. Bu yumshaq détalda program tüzeligenlikning özila xezmet tépishqa kapalet qilidu dégen gepni köp anglap kéliwattmen. Derweqe SAS ni obdan bilidighan birsining xizmetsiz qalghanliqini 20 yildin béri anglapbaqmaptimen. Men bu yümshaq détalni 20 ylidin béri ishlitip kéléwatimen, nurghunlighan bashqa analétik yümshaq détallarnimu köp ishlitip körgentim. Emma, melumat analiz qilish jehetke kelgende, hazirgha qeder dunyada tarqiliwatqan analéték yümshaq détallarning ichide hich qaysisi SAS ning aldigha ötelmeydu. SAS ke qizziqidighan bolsingiz töwendiki ulanmidin paydilansingiz bolidu.
http://www.sas.com/en_us/home.html
Sas ni tonushturup birer parche maqale yézishnimu oylishiwatimen.
Yéqinqi yillardn béri jemyetning ihtiyajigha egiship, nurghunlighan onéwérsétitlar malumat ilmige a’it programlarni we fakoltitlarni échishqa bashlidi. Emma késip ytqanda, melumet mutexesisi bolush üchün jezmen shu kesiipte oqushi sherit emes. Nurghunlighan melumat alimlirining oniwérsétitlarda alghan onwalniri keng da’irdiki pen-téxnéka saheliridin bolup bezenliri hetta ijtima’y pen kesiplirini pütürgen. Melumat alimi bolush üchün jezmen birer ataqliq akadémik inistutidin doktorluq onwan élishimu sherit emes. Biraq, yuqurda bayan qilghinimdek, melumat alimi bolush üchun siz matématéka, emiliy matématéka, ékonométrik, fizika, béo-matématéka,statéstéka, béo-statéstika, béologiye, kompyuér, injinirliq qatarliq ilimlarning birsi yaki bir qanchiliride yuquri sewyege irishken bolushingiz sherit, pen-téxnika we ijtima’iy penlerde keng bilimge ige bolushingizmu sherit. Dunyada eng chong 500 shirketlerde ishleydighan mutleq köp qisimdiki melumat alimliri yaki mutexesisliri kem dégende magistirliq unwan’gha ige bolup matématéka alimi, statéstik mutexesis, fézissit, médikal duxtur, éxtisad shunaslardin terkip tapqan. Heyrinarliq yéri shuki, mexsus kompyutér kespide oqighanlarning ichidin melumat alimliri bek az chiqidu.
Yighinchaqlap éytqanda, melumat alimi bolush üchün töwendiki ixtidarlargha ige bolush kérek:
1. Kishiler bilen alaqelishishta küchlük yézish we sözlesh qabliyétke ige bolush;
2. Yüksek téz sürette tereqiliniwaqan dunyawiy weziyetke egiship bir ishni qolidin chaqqan chiqiralaydighan bolush;
3. Köp sahelerde keng da’irliq bilimge ige, shu bilimlerni emiliy shara’itqa maslashturup ishlitelishi;
4. Özi koda yézip melumat ambiridin uchur izdep tépish, özi program tüzüp sitatésték analiz yürgüzüsh;
5. Melumat ambirini qurush we séistim proggramlarni tüzüp chiqish;
6. Yuquri qatlamdiki bashqurghuchilargha özining tetqiqat mexsitini, shirketke ilip kélidighan paydisini addilashturup chüshendürup ularni qayil qilalaydighan. (ilim pen saheside anche xewiri yoq memuri xadimlargha qarta)
7. Özi ishlewatqan tijaret sahesidiki asasliq bilimge ige. (mesilen, rak késelni dawalaydighan dorini satidighan tijaret shirkette ishleydighan melumat alimi rak késelning kip-chikish sewebi, dorining ishlep chiqirish jeryanidin xewiri bulush)
8. Misal, nusxa, léksiyeler arqiliq özinng tetiqiqat ishini yuquri qatlam bashqurghuchilrigha we siyaset belgüchilerge ochuq yetküzüp bérish;
9. Layihelesh usuli (mesilen torbet layihesi) we arxétekt pirinsipi (mesilen melumat iambirini qurush basquchliri) ge bir qeder yuquri chüshenchige ige;
10. Özi yalghuz ishleydighan hem bir eroppa kishiler bilen birlikte ishleleydighan bolush.
Elwette, yuqurqi ixtidarlarning hemmisige ige bolidighan meluma alimini tapmaq heqiieten bir tes ish. Melumat ilmy bilen shughullniish üchun mushu qabliyetlerge ortaq érishishmu sherit emes. Amérkidiki chong shirketlerning kelgüsidiki planlirigha qarighanda, ular zor melumatlarni bashqurup melumat analiz ishlirige mes’ul bolidighan bölüm yaki tijaret tarmaqlirini qurushqa bashlawatidu. Shu tarmaqlargha yuqurdiki iqtidarlargha ige bolghan her sahelerdiki mutexesislar toplinip, birlikte bir-birsining kemchiliklirini toluqlap ishleydighan yéingi xizmet shara’it yaritilmaqta. Démek, pen-téxnika saheside oquwatqan yaki oqumaqchi bolghan oqughuchilargha nisbeten éytqanda xizmet baziri dawamliq kéngiyiwatidu. McKinsey Global Institute ning ötken yilidiki mölcherlishige asaslan’ghanda, 2018-yiligha kelgüche amérkida 140000din 190000ghiche bolghan melumat mutexesisliri ihtiyaj bolup, zor melumat saesige texminen 1.5 milyon xizmetchiler kérik bolideken.
2015-yil 10-yanwar
The Hottest Jobs In IT: Training Tomorrow’s Data Scientists
http://www.forbes.com/…/the-hottest-jobs-in-it-training-to…/
Why Data Science Jobs Are in High Demand
http://www.extension.harvard.edu/…/why-data-science-jobs-ar…
Big Data’s High-Priests of Algorithms
http://www.wsj.com/…/academic-researchers-find-lucrative-wo…