Autori: Yarqin

Fransiyening 18.esirge ait peylasopi Montesquie “issiq belwaghning insanliri horun bolidu”digen neziriyeni otturigha qoyghan idi. İssiq belwagh digen yerler ottura sheriq, Shimali we orta Afiriqa, sherqi jenubi Asiya, jenubi Amerika qit’elirini öz ichige alatti. 18.esirde bu ziminlarning hemmisi mustemlike astidiki ziminlar idi. keyin bu neziriyege yene gherip peylosopliri “chöl xelqi mediniyet yaritish qabiliyitige ige emes” digen neziryeni qoshup qoydi. Chöl xelqi ottora sheriq, Shimali Afiriqa we Uyghurlarni merkez qilghan ottura asiya rayonlirini körsitishi mumkin idi.

Bugün Afriqida hemme dölet musteqil. biraq yenila yoqsul. Jenubiy Asiyadiki Pakistan, Afghanistan, Bin’gal yanila kembeghilliktin qutulup kitelgini yoq. Ottura sheriqtiki nefit xojayini döletlerdimu kembeghillik yenila eghir.

20.Esirdiki Shanggang bien Xitay yaki Sin’gapor bilen Xitay arisidiki ixtisadi periq, issiq belwaghning insanlirining horun, horunlighi seweptin kembeghil qelish neziriyesini aghdurup tashlidi.

İsrailning chöl ichide yaratqan kuchluk döliti, pen-texnikisi, keyinki waqitlarda chöl otturisida güllen’gen Dubeyning pütün dunyaning diqqitini jelip qilghudek tereqqiyatqa erishishi “chöl xelqi mediniyet yaritalmaydu”digen neziriyening asasi yoqlighini ispatlidi.

Undaqta mesile qayerde?

Uyghurlar, Teklimakan we jong’ghar chölliri etirapidiki kichik bostanliqlarda yashaydighan bir millet. Bügün Uyghurlarning bir puti 15.esirge, bir puti 21.esirge dessep turmaqta . Gerche bir puti 21.esirde turiwatqan bolsimu, gewdisining asasi qismi 20. we uningdin burunqi esirlerde turiwatidu.

Ötmüsh esirlerning patqighi we milliy mustemlikining eghir zenjir-kishenliri, Uyghurlarning kelechekke qarap ilgirlesh yolidiki eng zor tebii tosalghulardur.

Uyghurlarning wetinide, Uyghurlarning köz aldida, Uyghurlarning közining yeghini yep parlawatqan sanaet we texnilogiye tereqqiyatliri hechqachan Uyghurlargha telluq bolmidi we bolmaydu.

Bayashatliq ichidiki yuqsulluq, tereqqiyat ichidiki qalaqliq, ilgharliq ichidiki nadanliq…Uyghur millitining qismitige aylandi.

Hemme hoquq we imkaniyetlerdin mehrum qaldurulghan Uyghurlar, mustemlike Xen hakimiyiti we köchmen Xen aqsungekliri teripidin “Uyghurlar horun”, “kembeghellik Uyghurlarning horunlighining netijisi” digen qara tamghini Uyghurlarning yüzige besishtin xijilliq his qilmidi.

Bir milletning yuqsul , qalaq qelishidiki sewep nime? Mustemlike asaritide qelishmu? milletning ichki qismidiki nadanliq, horunluq, xurapatliq amillirimu yaki jughrapiyelik sharaitmu?

18. we 19.esirdiki gherip alimliri “Engiliyening hakimiyiti astidiki dölet we milletlerning güllep-yashnaydu”ghanlighi toghrisida köpligen kitaplarni yazghan idi.

Bugünki Amerika, Kanada, Awusturaliye musteqillighini engiliyedin alghan döletler bolup, heqiqeten güllep-yashnighan döletlerdur. biraq bu döletlerning nupus nispitige qaraydighan bolsaq , mutlaq köp qisim ahalisi Angiala-sakson milletliridur. yiltizi yawropaliqtur. dini xiristiyandur.

Yiltizi Yawropaliq bolmighan, dini xirstiyan emes Shanggang, Singapor, İsrail… qatarliqlarmu Engile mustemlikisi astidin chiqqan yerler. bu dölet we rayonlarningmu güllep-yashnighanlighini körüp turuptimiz.

Engiliye mustemlike qilghan dölet yaki milletlerge qandaq tüzüm elip kelgenligi tetqiq qilishqa erziydu. biraq bizning temimiz bu emes.

Tarixta Xitay millitini boysundurghan yaki qisman boysundurghan Mongghol, Tibet, Uyghurlar dewirning ötüshi netijiside Xitay milliti teripidin boysunduruldi. Bugün bu milletler yoqsul we qalaq qaldi hetta milliy yoqulush tehdidige duch kelmekte.

Engiliyening mustemlikisi bolghan Shanggang bilen musteqil xitay döliti ichidiki Guangjuning 1980.yilliridiki selishturmisida Guangju, Shanggangdin 80-100 yil arqida idi.

Bugünmu ikki sheherning arisidiki maddiwiy we mediniy periq 40 yilda tügishi mumkin(eger Guangjuning tereqqiyat sür’iti dexlisiz halda bugünkidek ilgirliyelise)

Sherqi Turkistanni öz ichige alghan ottura asiyadiki Türki xelqler musteqil yashighan dewirlerde, sheher-yeza hayati güllengen Uyghurlar bilen köchmen hayattiki Qazaqlar arisida 150-200 yilliq mediniyet we tereqqiyat perqi bar bolup, Qazaqlar, Uyghurlardin bir yerim-ikki esir keyin idi.

Bugün, Gulja Astanidin 50 yil keyin turudu. Tereqqiyat musapisidiki bu periq teximu eship berishi mumkin.

Rus mustemlikisi astidiki qazaqlar milliy tereqqiyatqa mejburlanghanda bolsa, Xitay mustemlikisi astidiki Uyghurlar nadanliq we yoqsulluq tömür perdisi bilen közliri baghlinip mediniy dunyadin uzaq tutup turildi.

1991.yili Qazqistanda kishi beshigha toghra kelidighan yilliq milliy daramet 300-400 dollar etirapida idi. 2009.yilda bu reqem 11.000 dollar.

Sherqi Türkistandiki Uyghur millitining kishi beshigha toghra kelidighan milliy daramet 2008.yili 500-700 dollar etirapida idi. Bu yil teximu tüwenlishi mumkin.

Bugün Qeshqer, Shangxeydin 100 yil arqida turmaqta.
Bir döloettiki ikki milletning ikki chong shehri arisidiki periq döletning mlliy siyasitini toluq chüshendürürüp berishke yiterlik.

Xitay milliy hakimiyetlirining mustemlike siyasiti, asaritidiki milletlerni yeyish, hezim qilish bedilige özining milliy wujudini kuchlendürüsh üstige qurulghan.

Xitayda, bir dölette ikki xil tüzüm qanuni kapaletke ige. Shanggangda bir xil tüzüm, Xitay chong quruqlighida bashqa bir xil tüzüm yolgha qoyulmaqta. emiliyette, Xitayda 3 xil tüzüm yolgha qoyulmaqta. 3.xil tüzüm Sherqi Türkistanda-Uyghurlargha qaritilghan tüzümdur.

Keyinki 30 yil ichide xitayda ghayet zor ixtisadi we ijtimai özgürüshler boldi. bu özgürüshler, aldi bilen dölet siyasitidiki yaxshilinishning netijisidur.

Xitayning özgermigen siyasiti peqetla milliy siyasettur. az sanliq milletlerge bolghan qattiq qolluq, aslimilatsiye siyasitidur.

Xitay hökümitining az sanliq milletlerni eritip yoqutush siyasitining xitay xelqi ichide bazar tepishi, qollashqa erishishi tetqiq qelishqa tegishlik intayin muhim mesile.

Xitayda az sanliq milletleri eritip yoqutushta, xitay tarixchilirining, ziyalilirining “xitay xelqining ulughlighi”ning bir simowili süpitide iptixarlinip (esli mentiq boyiche nomus qilishi kerek idi) kitap, maqalilarni yezishi, notuqlarni sözlishi, Xitay Xelqining millet bolup shekillinish basquchlirini tamamlap bolalmighanlighining bir netijisidur. shunglashqa, Uyghurlarning, xitay asariti astida qalaq, yoqsul, hoquqsuz qelishi, Uyghur mediniyiti, kilengsiz we qopal xitay mediniyitining zenjir tapini astida shepqetsizlerche ezilishi, Xitay millitining milliy wijdanida huzursuzluq yaritalmaywatidu.

Qeshqerning tereqiiyatta, Shangxeydin 100 yil hetta 150 yil arqida qelishidiki sewepni tetqiq qilmay turup, 21.esirning wiwiskisi esip qoyulghan Uyghur rayonidiki Uyghurlarning 19.esirning jahalet torliri bilen chirmap turiwatqanlighini chüshinish mumkin emes.

Bir dölet chigirisi ichidiki ikki sheher arisidiki bunchiwala chong periqni xitay dölitidin bashqa hech bir dölette tepish mumkin emes.
Jenubiy Koriye bilen Shimali Koriye otturisidiki periqmu,Shangxey bilen Qeshqer otturisidiki periqqe oxshash zor emes.

Uyghurlarning qalaq, yoqsul yashashtin ibaret milliy teqdiri, nadanliq we yoqsulluqtin qutulalmighan sheriq millitige esir bolup qalghanlighidindur.
Yene kilip,insaniyetning tebiyiti we tereqqiyatigha zit bir siyasi tüzümning Uyghurlar üstidiki hökümiranlighining dawamlishishi tarixi we milly bexitsizliktur.

Qalaq we yoqsul qelishta joghrapiyewi sharayit we Uyghur milliy en’enisidin kelip chiqqan sewepler yoqmu? Elbette bar. bu temini keyinki yazmimizda analiz qilimiz.

İnsanning xataliqlirining menbesi-ozini chüshenmesliktur.bir millet üchün elip eytqandimu shundaq,elbette.

2009. 12. 10