1
Tarixning her bir doqmushida ötmüsh amilliri bilen kelgüsining bésharetliri bir-birige zich gireliship kétidu. Uyghur hazirqi zaman jem’iyitining tereqqiyat éhtiyaji yéqinqi zaman jem’iyitidiki ötkür ijtima’iy ziddiyetlerde yétilgen murekkep medeniyet idi’ologiyisige warisliq qilip we uni rawajlandurup, inqilabiy jenggiwarliq we milliy oyghinish éngini gewdilendüridighan hazirqi zaman edebiyat alahidilikini yaratti.
Uyghur hazirqi zaman jem’iyiti qoyuq fé’odalliq tüske ige en’eniwi yéqinqi zaman jem’iyitidin rawajlinip, hazirqi zaman sotsiyalizim tüzümige ötken jem’iyet. Bu dewr edebiyati tarixtiki her qandaq dewr edebiyatigha qarighanda, jem’iyetküreshlirini yarqin ipadilep, xelqni fé’odalizim zulimi mute’essiplikke qarshi küreshke chaqirip, azadliq, tereqqiyat we yéngiliqqa intilish iddiyiliri bilen xaraktérlendi hemde milliy shekli, mezmuni, istétik qimmitini zor derijide kéngeytti. U aldi bilen uyghur hazirqi zaman tarixidiki zor siyasiy weqelerge nepesdash bolghan ma’arip, medeniyet-aqartish heriketlirini özige menbe we asasqilghan halda barliqqa keldi.
2
Qaraxaniylar dewride türkiy tilliq xelqler medeniyitining altun dewrini achqan uyghur medeniyiti yeken-se’idiye xanliqining emin yillirida yene bir qétim ronaq tapqandin kéyin, xojilarning teriqet chümperdisige oralghan siyasiy tumanliri qoynida ghayip bolup, junggharlarning zulmetlik doziqigha tashlandi. Tarim asminini qaplighan jahalet tumanliri ilgiri nur chachqan medeniyet merkezlirini xarablashturup,awat meripet böshüklirini chölsiritip qoyghan, hemme yaqni nadanliq, jahilliq we yoqsizliq ilkide ingrighan xelqning ahu-zari qaplighanidi. Bu chaghda jahanning yene bir chéti-yawropada qanat yayghan sana’et-téxnika inqilabi hemde islahat dolqunliri shiddetlik éqim yasap, yéngi ilim-pen we medeniyet chaqiriqliri mehkum xelqlerning bext-sa’aditidin dérek bergüchi altun qongghuraq bolup jaranglidi. Uning yangraq üni dunyaning yiraq sherqide-tarim wadisida qedim xarabilerge qoshulup uyqugha gherq bolghan bu xelqni ghaye, xam-xiyal chüshlirige aldan’ghan bihush uyqudin oyghatti. Millet, wetenning teqdiri, istiqbaligha qayghuridighan meripetperwer, tereqqiyperwer sodigerler karxanichilar we ziyaliylar arqa-arqidin asiya-yawropa qit’esidiki ereb, hindi, türkiy we én’giliz ellirige bérip. Bu jem’iyette barliqqa kelgen tömüryol, zawut-fabrika, matorluq mashinilar, yéngiche ma’arip we yéngi weziyetni körüp, chüshinish hasil qilip, ularning biwaste tesirige uchridi hem ulardin chongqur ilhamlandi[①].
Milliy ma’arip medeniyet we téxnikining milletning tereqqiyatidiki jiddiy zörürlükini chongqur hés qilghan hüseyin musa haji (1884-1926-yillar) bilen bawudun musa haji(1851-1928) öz yénidin pul chiqirip tarixta «hüseyniye mektipi» dep atalghan tunji penniy mektep- atush iksaq mektipini 1885-yili qurup chiqti[②].uninggha egiship qeshqer, yerken, turpan, ili qatarliq jaylarda arqa-arqidin zawut-fabrikilar, karxana-shirketler qurulup, milliy soda-sana’etning deslepki qedemde shekillen’genlikini ipadilidi[③].hazirqi zaman jem’iyitidiki ilim-meripet, medeniyet aqartish herikiti we’ichki-tashqi siyasiy tesirler uyghur pisxikisining chongqur tragédiyilik qaynimidatunjuqup kétiwatqan hayatliq isteklirini qutquzup, özini qudret tapquzush wemedeniyet güllinish éngini östürdi we milliy oyghinish éngini teshwiq qilidighan milliy démokratik edebiyatning ilghar xahishi meydan’gha keldi.
Xuddi yéqinqi zaman yawropa kapitalizimining fé’odalizimgha qarshi küresh qilishtiki meniwi qorali insanperwerlik bolghanidek, hazirqi zaman uyghur jem’iyitining meniwiyitide chongqur yiltiz tartqan milliy oyghinish éngi yéqinqi zaman edebiyatidiki «ghériplar hékayati», «nuzugum», «zepername» qatarliq bedi’iy eserlerning iddiye en’enisi süpitide hazirqi zaman edebiyatida hesretlik keypiyat ichide ölümni teswirleydighan ijadiyet yüzlinishini yéngi muweppeqiyetlerge érishtürdi. Shundaq bolghachqa, bu xil edebiyat xahishi sirttin kirgen medeniyet éngining köchürülmisi bolmastin, belki hazirqi zaman uyghur jem’iyitidiki ré’al ziddiyetler hemde fé’odalizim jahalitidin yéngi bir ijtima’iy formatsiyige qarap ilgiriligen, en’eniwi, békinme, qalaq jem’iyettin échiwétilgen,zamaniwi jem’iyetke ilgiriligen yéqinqi zaman edebiyat en’enisining dawami,rawaji we yuqiri pellige kötürülishi hésablinidu. Qutluq haji shewqi (1876-1937)uyghur yéngi ma’arip we medeniyet aqartish herikitining qeyser jengchisi, uyghur hazirqi zaman edebiyatida metbu’atchiliq we shé’iriy ijadiyette milliy oyghinishni ilgiri sürgen sha’ir. Uning chet ellerdiki oqush we ziyariti unimol bilimge ige qilipla qalmay, bu ellerning tereqqiyati we islahatliri yéngipikirge ige qilip, uni yéngiliq we tereqqiyatni qollaydighan ilghar pikirlik jama’t erbabigha aylandurghan. 1918-yili bawudun musabayning pul chiqirishi bilen«metbe’i xurshid, metbe’i nur» namliq metbe’eni sirttin kirgüzüp, qeshqerde tunji gézit- «ang géziti»ni dunyagha keltürdi[④]. Bugézitte u medeniyet düshmenlirige qarshi xelq éngini oyghitidighan jenggiwarsadalarni yangratti. Sha’ir:
Bir qilich berse «xuda» kes! dep uninggha buyrusam,
Üzse xelqim boynidin xarliq kishen-zenjirini.
Ger xarabken el-weten kallamni üzsun u qilich,
Körmisun shewqi közi qulluqta el teqdirini…
Dep xitab qilip, el-wetenni qulluqtin qutuldurush yolida bash egmey küresh qildi. «ang géziti» düshmen küchlerning bésimi bilen toxtap qalghandin kéyin 1933-yili«erkin hayat géziti»ni, 1934-yilidin bashlap «yéngi hayat géziti»ni neshir qilip[⑤],düshmenlerge ejellik zerbe berdi. Yéngiche mektep, yéngi neshir epkarliri we yéngiköz qarashlar jem’iyettiki yéngi démokratik xelqchil iddiyilerni algha sürüp, eksiyetchi hökümetning rezil mahiyitini échip tashlighanliqtin, pütün hayatini’uyghur xelqining éngini qorallandurush üchün béghishlighan bu medeniyet jengchisinishéng shiseyning eksiyetchil dahiyliri 1937-yili qeshqer türmiside otta köydürüppaji’elik qetle qildi. Bu dewr medeniyet sépide qutluq haji shewqi bilen billeküresh qilghan yene bir meshhur namayende-meripetperwer ma’aripchi, wetenperwe rdémokrat, jama’et erbabi abduqadir binni abdulwaris qeshqiri (1862-1924)bolup, xususen hazirqi zaman edebiyatining asaschilirining biridur. Abduqadirda molla medeniyet aqartish herikitide qeshqerni merkez qilip qanat yaydurghanma’arip, metbu’atchiliq we edebiy ijadiyette bir yürüsh islahatchiliq teshebbusliri arqiliq milliy oyghinishning tüp yüzlinishini belgilep bérishke hesse qoshqan. Pen-ma’arip arqiliq milletni qudret tapquzush yolida eyni chaghdikimektep oqushluqlirini tüzüsh, yéngilash bilen bir waqitta, xelqning paraset rojeklirini achidighan ötkür pikirlik shé’ir hem nezeriye risaliliri arqiliqdewr mesililirige qawab bergenidi. Abduqadir damolla öz wetininingtajawuzchilar tapini astida depsende qilinip, xelqning siyasiy we meniwi qulluqta qalghanliqining heqiqiy menbi’ini chongqur chüshen’genidi. U yene bir munche terbiyiwi eserlerni yézip, xelqni nadanliq qoynidin yoruqluqqa élip chiqidighanparlaq yolgha yéteklidi. Jahan’girlarning tajawuzchiliqigha, yerlik mute’essipdindarlar, saxtipez sopi-ishanlargha, xushametchi, teslimichi, ikki yüzlimichi munapiqlargha qarshi qet’iy küresh qildi[⑥].1924-yili jahan’girlarning yerlik küchler bilen til biriktürishi arqisidasüyqestke uchrap qurban boldi.
Bu mudhishyillarda uyghurlar siyasiy we medeniyet hoquqidin mehrum bolupla qalmay,iqtisadiy jehettimu éghir kirizisqa duch keldi. Alwang-yasaq, baj-séliqlarning éghir, türi köplikidin xelq yelkisini qoram tash bésiwalghandek halgha chüshüpqalghan idi. Yang zingshin dewride chong pomishchik, bay sodigerler arqiliq, shundaqla’eyni chaghdiki ijtima’iy turmushta saqlinip kéliwatqan yurtwazliq köz qarishidinpaydilinip ularni bir-birini cheklep turidighan qilip qoydi[⑦]. Buning bilenla qalmay, u shinjangda milliy ma’arip we medeniyetning ösüshini cheklep, tereqqiyatini boghup, xelqni ilim-pen yéngiliqliridin mehrum qaldurup, ottura asiya we ichki rayonlardin kélidighan yéngi uchurlarni qattiq qamal qilipcheklidi. 1927-yili bu alwastini yer yutqandin kéyin, onigha chiqqan jin shurin’uning izidin bésip milliy yeklesh we kemsitishni téximu kücheytti.
Xuddi rus tenqidchisi érlin: «ijtima’iy erkinliktin mehrum bolghan rus xelqige nisbeten edebiyat birdinbir munber. Bu munberde xelq özlirining ghezeplikchuqanliri hem wijdaniy sadasini jakarliyalaydu»[⑧] dep éytqandek, hazirqi zaman alahide tarixiy muhitta yaritilghan uyghur edebiyatida hesretlik keypiyat ichide ölümni teswirlep, milliy oyghinish rohibilen insanperwerlikni birleshtürdi. Baldur oyghan’ghan sha’ir, yazghuchilirimiz bu héssiyatni qedimki uyghur ziyaliylirigha oxshash ghayiwi romantika yaki lirik söygü témiliri sheklide dewrge yoputup, xiyal-arzu derijiside toxtap qalmaydu.belki yéqinqi dewrde asta-asta kötürülgen tenqidiy ré’alizm xahishi hem isyankarliq rohini yükseklikke kötürüp, ré’al inqilab körishining emeliyitigepütünley birleshtüriwétidu. Bu jehette abduxaliq uyghur (1901-1933) ijadiyiti’eng wekillikke ige. «abduxaliq uyghur shé’irliri»[⑨]20-30-yillar uyghur shé’iriyitining nadir nemunisi. Abduxaliq uyghur xelqniyéteklep nadanliqqa, fé’odalizim zulimi we eksiyetchil hakimiyetke qarshi janmu-jan élishqan medeniyet sehnisining isyankar jengchisi, milliy démokratik inqilabchi we sha’ir. Shunga uning shé’irliri küchlük jenggiwarliq, köreshchanliq we oyghinish éngi bilen sughirildi. Uning «oyghan», «yaz tüni», «istimes», «yejüji-mejuji»gha oxshash shé’irlirida diniy xurapat, jahalet, fé’odalizimni qattiq söküp, xelqni meripet arqiliq oyghinishqa chaqirdi.
3
1933-yili«12-aprél» siyasiy özgirishi» we xojiniyaz haji qozghilingi yüz bergendin kéyin shinjang weziyitide burulush boldi. Uyghur ma’aripi we medeniyet herikitidimu körünerlik özgirishler peyda boldi. Bu dewr gherb jahan’girliri junggogha tajawuzqiliwatqan, dölet ichide gomindang-kompartiye urushiwatqan, gherbiy shimalda jangpéyyüen bilen ma jungying birlishiwalghan ehwal astida, shinjangda jin ornini’igiligen shéng shisey hökümitining murekkep ziddiyetlerge yoluqushini bésharetlep turatti[⑩].bundaq ehwalda hakimiyetni tutup turush üchün sowétler hökümiti bilenhemkarlishishqa mejbur bolup, 1935-yili sowét kompartiyisige üch türlük shertniqoyup hemkarlashti. Nenjing hökümiti bilen alaqini saqlap qalghan asastamusteqil bolush siyasitini ijra qilip, gomindang we kompartiye bilen hemkarlashti[11]hemde «chégra-mudapi’e armiyisi»ni «jahan’girlikke qarshi turush armiyisi»ge,«jahan’girlikke qarshi turush teshkilati»ni «alte büyük siyasetni himaye qilish’ittipaqi»[12]gha özgertip, mawzédungning «birinchi awghust birlik sep muraji’etnamisi»ni himayeqilidighanliqini bildürdi. Bu siyasiy burulushning türtkiside jem’iyet nispiymuqimliship, ma’arip, ilim-pen, yéngi uchur we yéngi medeniyet ishliri bezitereqqiyatlargha érishti. Hemme jaylarda darilmu’ellimin, téxnika-kespiy mektepler we ottura mektepler qurulup, hökümetning siyasiy apparatliri nispiymuntizimlashti. Ölke, wilayet we nahiyelerde sana’i nefise, drama-tiyatir ömekliri we gézit-zhurnal we metbu’atchiliq ishliri yene bir qétim yuqiri dolqun’gha kötürüldi[13]. Butebi’iy halda hazirqi zaman edebiyatining 30-yillardiki munbiride milliy oyghinish éngini yéngiche shekilde ipadilep yuqiri pellige kötürdi. Ma’arip wemedeniyet oyghinish herikitining bu mezgildiki meshhur wekilliri memtili toxtaji,xemit wekili, abdulla rozi, lin jilu qatarliqlar bolup, eyni dewrde bashlamchiliq rolini oynidi.
Memtili toxtaji (1901-1937) bu sepning aldida mangghan meshhur ma’aripchi we sha’irlarning biri idi. U 30-yillardiki yéngi mektep oqughuchilirigha özi yézip ahanggha salghan shé’irni oqutup, atush-qeshqer xelqini oyghatqanidi. Bu japaliq yillardiki azadliq inqilabining küresh telipi bu dewrning sana’i nefise, drama-tiyatirchiliq we neshriyatchiliq saheside ehmed ziya’i, nimshéhit, ziya semidi, qasimjan qembiri, zunun qadiri qatarliq sha’ir, edibler, dramatorglarni edebiyat munbirige élip chiqti. Shunglashqa 30-40-yillar uyghur edebiyatidiki milliy’oyghinish éngi aldi bilen tiyatirchiliqtin bashlandi[14].
Qeshqerde sana’i nefiseni barliqqa keltürüp wilayetlik naxsha-ussul tiyatir ömikining deslepki asasini qurghan xelq sen’etkari abdulla turdi ikki oghli-dawut abdulla we semet abdullani bille élip sowét ittipaqdash jumhuriyetliride tatar, özbék tiyatir sen’iti we naxsha-muzikiliri bilen tonushup qaytip kelgendin kéyi, 30-40-yillarda qeshqerde xelqni oyghitidighan naxsha-ussul we tiyatirlarni ishlep, rézhisorluq qilip we oynap medeniyetning janlinishigha küchlüktesir körsetkenidi[15]. Shuninggha egiship shinjangning her qaysi jayliridiki sana’i nefise terkibidiki uyushmilarda«satirach», «chékimlikning aqiwiti», «shermendiler» namliq tiyatirlar ishlinipqoyuldi. Lin jiluning «sada» dramisi, klassik dastanlardin özgertip ishlen’gen«leyli-mejnun», «perhat-shérin», «ghérib-senem» dramiliri, qasimjan qembirining«aldamchi téwip», «zeynepke töhmet» qatarliq drama, opéraliri bir dewrdiki’oxshimighan kishilerning hayat sergüzeshtisi, teqdiri asasida jenggiwarliq rohinigewdilendürüp, milliy oyghinish éngini ipadilep berdi. Ular ijad etkenyillar pütün shinjangning ijtima’iy ehwalida dawalghush yüz bérip erkinlik,azadliq pikirliri bu azapliq ré’alliqqa yüzlen’gen halda hayatning hemmesahelirige chétilip ketkenidi.
Shunga’azapliq héssiyat ichide ölümni teswirlesh ularning hayat musapisi we’ijadiyitide yuqiri kötürüldi. Sha’ir nimshéhit ermiya éli damolla (1906-1972)deslepki ijadiyitide klassik dastan «leyli-mejnun» we «perhad-shérin»ni’opéralashtururp[16],erkin muhebbet we azadliqqa telpünüsh héssiyatini ipadiligen bolsa,40-yillarda «büyük junggo», «asarette turup qalghanlargha xitab», «aldida»,«qebridin awaz» qatarliq shé’irlar arqiliq meripetni teshwiq qilip,fé’odalizim, jahiliyetni qarilap, azadliq inqilabigha awaz qoshti. Qelbidikiküchlük hesretlik keypiyatni yüksek wetenperwerlikning inkasi süpitide anayurtining teqdiri bilen birleshtürüp, uning qan deryasigha aylan’ghan échinishliqhaligha qayghurdi. Düshmenlerning ölüm halakitining muqerrerlikini körsitip, xelqkörishige ilham berdi.
Sha’irxelqni düshmen mikridin hoshyar turushqa, sülhlirige aldinip qalmay jengni’axirighiche keskin dawam qilip mustebit hakimiyetning yiltizidin qomurup, yerbilen yeksen qilishqa chaqirdi; Xelqni, xelqning mung-hesritini, azap-külpetliri,arzu-tileklirini shé’irlirigha mezmun jéni qilip, xelqqe teqdirdash bolup yashidi.bu mezgilde alim we sha’ir ehmed ziya’i «tozimas chéchekler», «ladax yolidakarwan», «wijdan we muhakime» qatarliq shé’ir toplamliri we tenqidiy mulahizilik’eserliride[17]weten azadliqi chaqiriqini towlap, heq-adaletni küylep öz xelqi, wetinigebolghan sadaqitini mundaq éytqanidi:
Yurt’el üchün tartqan azabni,
Shahliqtextige qiyas etkülük.
Xelqyolidiki bir minut tuyghu,
Mingyilliq rahet üchün yetkülük.
Elningbextini közlep ey ziya,
Yighlisayighlap, külse külgülük.
Ehmedziya’i 1944-yili yazghan «rabiye-se’idin» opérasining témisi eynen tarixtin’élin’ghan bolup, uyghur klassik edebiyatida abduréhim nizari shu namliq dastanibilen yüksek sherepke sazawer bolghanidi. Ehmed ziya’i bu weqelikni hazirqizaman jem’iyitige ekélip uni erkinlik, azadliq, heqqaniyet, barawerlik, chinmuhebbetni ulughlashqa qaritip, téximu isyankar rohni ipadilidi.qehrimanlarning halakiti kishiler qelbide küchlük zilzile qozghap, tragidiyilikgüzellikning qimmitini namayan qilidu. Bu hazirqi zaman uyghur edebiyatidiki’oyghinish éngining istétik alahidilikining melum bir qismi, elwette.
4
2-dunya’urushi partlighandin kéyin, shéng shisey özining saxtiliq niqabini yirtip tashlap’alwasti qiyapitini ashkarilidi. Sowét ittipaqi we junggo kompartiyisidin yüz’örüp, atalmish «6 büyük siyaset»ni emeldin qaldurdi. Ottura asiyada oqupkirgen we medeniyet herikiti bilen shughulliniwatqan ilghar pikirlik ziyaliylarhemde wijdan ehlining her qandiqini keng da’iride tutqun qildi, yoshurun halda’öltürdi yaki türkümlep qetile qildi. Nenjing hökümitining xenzu-zangzu milletliri’ishliri ministiri wujungshin shéng shiseyning ornigha ölke re’isi bolghandin kéyin,milliy kemsitish we chetke qéqishni éghirlashturiwetti. Mushundaq weziyette1944-yili 11-ayda ili, altay, tarbaghatay wilayetlirini asas qilghan üchwilayet qoralliq milliy körishi partlidi[18].urush tumanliri bilen qaplan’ghan bu yillarda uyghur edebiyati jenggiwarliqinitéximu östürüp, inqilab ghelbisini teswirlep, inqilab qehrimanlirinimedhiyelep, xelqimizning azadliq körishige medet, ilham berdi. Qehrimanlar’obrazini we qehrimanliq rohini teshwiq qildi. Bu mezgildiki edebiyatnetijiliri edebiyatimizning xelqni oyghitishtiki yüksek qimmitini namayan qildi.buning wekilliridin biri lutpulla mutellip ijadiyitidur. U öz eserliride azadliq,erkinlikni medhiylep, jahalet, ézilishke qarshi turdi. Dunya weziyiti, junggo weshinjangning omumiy weziyitini asas qilip türlük bésim, xewp-xeter,qiyin-qistaqlargha bash egmey weten azadliqi, her milletning ittipaqliqiniküylidi. Qeyerge barsa shu jayda inqilab mesh’ilini köterdi. U junggokompartiyisige chongqur eqide baghlighachqa, uni hemmidin bek ulughlidi. Uni xelqhem weten azadliqining nijadliq yultuzi dep qarap heqiqiy koministik roh bilenmedhiyilidi. Lutpulla mutellipning aldinqilar orunliyalmighan inqilabni özzimmisige élip dawam qilishigha türtke bolghan ichki küch-uning öz xelqi bashtinkechürgen échinishliq tarixiy izliri heqqidiki tonushi idi:
Xelqim’uzaq yillar jebru-japalar chékip keldi,
Zulumdestidin köz yéshi deryadek éqip keldi.
Qancheret qozghaldi erkinlik, azadliq izdep,
Yételmeymeqsetke shum qara taghlar bésip keldi.
Lutpullamutellip 1942-yili ürümchide yazghan «muhebbet we nepret» namliq dastanidaboway, momay we uning oghli bilen oghlining söygüni otturisidiki muhebbet,sadaqet we wijdaniy burch mesililirini otturigha qoyup, ana tupraqqa bolghanchongqur méhri-muhebbiti, xelqchil iddiyisini hesretlik süküt ichide ipadilep,chin muhebbetning ölümnimu bash egdüridighanliqidek hökümni otturigha qoydi.uning qelbidiki azad tanggha bolghan teshnaliq yürikining ichki qatlamliridikihesretlik pighanni kücheytti.
Lutpullamutellip aqsugha barghandin tartip, ta gomindang eksiyetchiliri teripidin qetliqilin’ghan’gha qeder bir yaqtin aqsuda sana’i nefise uyushmisi qurup sha’ir’abdulla rozi bilen bille «ögey ana», «tahir-zöhre» gha oxshash drama-opéralarni yézip, sehnileshtürüp we rol élip xelqni oyghatsa, yene birtereptin shé’irni qoral qilip düshmenlerge ejellik zerbe berdi. Hayatining’axirqi nepsigiche qehrimanliq ülgisini tiklidi.
Démek,hesretlik keypiyat ichide ölümni bedi’iy ipadilep ijtima’iy, pelsepiwipikirlerni dewrge türtke qilish— uyghur hazirqi zaman edebiyat ijadiyitidiki bir iddiyiwi dolqun süpitide yüksek derijidiki oyghinish éngini namayan qildi. Uniyéngi dewrge sowgha qildi. Tebi’iyki bu roh yéngi dewr we edebiyat iddiyisi üchün yuqiri istétik qimmetni jari qilduridu.(Iqbal Tursun)
(«shinjang pidagogika uniwérsitéti ilmiy zhurnili»ning 2000-yilliq 3-sanidin élindi)

[①] nurmuhemmet zaman: «uyghur edebiyati tarixi», 4-tom (hazirqi zaman edebiyati qismi)shinjang ma’arip neshriyati, 1995-yil uyghurche neshri, 32-betke qaralsun.
[②] abdulla talip: «uyghur ma’arip tariiidin ochériklar», shinjang xelq neshriyati, 1987-yil’uyghurche neshri 82-betke qaralsun.
[③] abdulla talip: «uyghur ma’arip tariiidin ochériklar», shinjang xelq neshriyati, 1987-yil uyghurche neshri 82-betke qaralsun.
Nurmuhemmet zaman:«uyghur edebiyati tarixi», 4-tom, shinjang ma’arip neshriyati 1995-yil uyghurche neshri 34-betke qaralsun.[④]
[⑤] nurmuhemmet zaman: «uyghur edebiyati tarixi», 4-tom, shinjang ma’arip neshriyati 1995-yil uyghurche neshri 18-betke qaralsun.
[⑥] nurmuhemmet zaman: «uyghur edebiyati tarixi», 4-tom, shinjang ma’arip neshriyati 1995-yil uyghurche neshri 18-betke qaralsun.
[⑦] «uyghurlarning qisqiche tarixi», dölet milletler ishliri komitéti teshkillep tüzdürgen, milletler neshriyati, 1990-yili uyghurche neshri510-bet.
[⑧] érlin:«edebiyat toghrisida», dewr neshriyati, 1992-yil xenzuche neshri 58-bet.
[⑨] «abduxaliq uyghur shé’irliri», shinjang xelq neshriyati, 1988-yil neshri.
[⑩] «shinjang tarix matériyalliri» 16, 17-qisimlar, shinjang xelq neshriyati, 1985-, 1986-yillar neshri we «uyghurlarning qisqiche tarixi»gha qaralsun.
[11] jangjijung: «ürümchi söhbitidin shinjang tinch azad bolghan’gha qeder», shinjang xelq neshriyati, 1987-yil uyghurche neshri.
[12] jangjijung: «ürümchi söhbitidin shinjang tinch azad bolghan’gha qeder», shinjang xelq neshriyati, 1987-yil uyghurche neshri.
[13] abdulla talip: «uyghur ma’arip tarixidin ochériklar», shinjang xelq neshriyati, 1987-yil uyghurche neshri, 101-,108-betlerge qaralsun.
[14] nurmuhemmet zaman: «uyghur edebiyati tarixi» 4-tom, shinjang ma’arip neshriyati 1995-yil’uyghurche neshri 21-betke qaralsun.
[15] «shinjang sen’iti»zhurnili, 1985-yilliq 3-sanigha qaralsun.
[16] nimshéhit:«ming öy we perhad-shérin», qeshqer uyghur neshriyati 1987-yil neshri.
[17] ehmed ziya’i: «tozimas chéchekler» shinjang xelq neshriyati, «rabiye- se’idin» milletler neshriyati, 1985-yil neshri, uyghurche.
[18] «shinjang tarix matériyalliri» (14-, 15-, 16-qisimlar) shinjang xelq neshriyati uyghurche neshri.