Uyghur xelqining munewer perzenti, milliy musteqilliq kürishining aktip ishtirakchisi, wetenperwer, milletperwer ziyali Tohti Muzart ependi bügün yeni 2015-yili 5-ayning 29-küni (atalmish yürek késili bilen ushtumtut Xitay payitexti Pekinda bexitke qarshi) wapat boldi. Merhum Tohti Muzart ependi Uyghuristan tarixida kem körülidighan ziyalilirimizning biiri bolup, Uyghur  tarixigha da’ir “ Uyghur tarix medeniyet tetqiqati“, „Ottura esir Uyghur jem’iyiti heqqide tetqiqat“ , „Ottura esir Uyghur tarixi heqqide tetqiqat“ qatarliq yirik eserliri bilen tonulghan alim idi.

Tohti Muzart ependi 1959-yili 10-ayda Uyghuristanning Aksu wilayiti Bay naheside dunyagha kelgen. Tohti Muzart ependi bashlanghuch we ottura mektepni Bayda oqughandin kéyin, 1978-1982 yilliri Pekin Merkizi Milletler Uniwersiti tarix fakultitida oqughan.Uniwersititni püttürgendin kéyin xitay dewletlik xeliq qurultiyigha memur süpitide texsim qilinghan.

1990-yili Tohti Muzart ependi  Pekindiki Uyghur ziyalilirining qollishi we yardem qilishi bilen Yaponiye Tokiyo Unwérsititigha oqushqa kirip, 1995-yili tarix penliri boyinche Dokturluq ünwanigha érishken. Shu yili Xitaygha yeni Pekinge qayitqan we dokturluq disirtasiyesidiki Xitay Hökümitining Xitaydiki Uyghur qatarliq azsanliq étnik goruppilargha tutqan siyasiy, iqtisadiy we kultural pozitsiyisidin ibaret nazuk tema sewebidin hökümetning mexpiy nazaret qilidighan obyéktigha aylanghan.

Tohti Muzart ependi dokturluq désirtassiyesini yaqilash jeryanida xitayning Uyghuristanni bésiwalghandin kéyinki Uyghur qatarliq Türkiy xeliqlerge ayit mexpiy arxiplarni körgenliki üchün qolgha élinghan.Uni dewlet Uyghur we bashqa étnik milletlerni hökümetke qarshi isyan we musteqilliq yoligha küshkürtti, dewletni parchilash herkitige ishtirak qildi, Xitay dewlet mexpiyetlikini düshmen küchlerge ashkarilidi, dep eyipligen.

Shu seweptin 1999-yili 3-ayda Ürümchi sheherlik ottura sot mehkimisi teripidin, eyiplinip 11 yilliq muddet bilen siysiy hoquqidin mehrum qilinip türmige tashlanghan.

Tohti Muzart ependi türmige tashlanghandin kéyin Yaponiye hökümiti we Tokiyo Uniwérsititi uning erkinlikke chiqishi üchün talay qétim siyasiy we diplomatik charilerge bash urghan bolsimu, bu xizmet ijabiy netije bermigen. Tohti Muzart ependining Uniwérsitittiki muellimi uni izdep Ürümchige qeder kélip, dewlet ruxset qilmighanliqi sewebidin uning bilen körüshelmigen. Bu arida Engiliyediki xelqara Insan heqliri teshkilati xitay hökümitining Tohti Muzart ependini türmige tashlishining éghir insan heqliri depsendichiliki ikenlikini bildürüp dunyagha rafor ilan qilghan bolsimu, xitaylar uni serbest qoyup berish uyaqata tursun pozitsiyesini téxiu qattiqlashturiwetken.

Tohti Muzart ependi 2009-yili jaza mudditi pütüshke bir yil qalghanda türmidin qoyup bérilgen we qilghan jinayetlirini üstige élip, xeliq aldida töwe qilishqa  we Uyghuristan tarixini Xitaylarning menpetige uyghun qilip yézip chiqish we ilgirki heqiqiy tarixni  xitay tarixigha maslashturup özgertip yézishqa mejburlanghan.Bu ish alim Tohti Mozartqa intayin éghir kelgen we ömrining axirghiche xitaylarning bu zeherxendilikige qarshiliq körsetken.

Tohti Muzart ependi uning hayati we istiqbalini özgertiwetken Xitay Türmisidiki chéghida qiyin-qistaq, hiylemékir, aldamchiliq we pissixologiylik  iskenje qatarliqlargha bash egmey „Qedimki uyghur qanun wesiqiliri heqqide tetqiqat“,“Qedimki uyghur medeniyiti heqqide tetqiqat“,“Tarixiy rashididin kéyinki 300 yil“ qatarliq eserlirini bashlighanidi. Xitaylar 2014-yili saqmu-saq 9 yildin kéyin türmidin uni türmidin azat qilghanda uning salametliki éghir buzulghanidi. Xitaylar körünishte uni mudditi pütüp türmidin azat bolghandek körsetkini bilen jasus we paylaqchilliri arqiliq ailisige qeder bésip kirip, xatirjem ilmiy tetqiqat bilen shughullinishigha we adettiki ademlerdek yashishigha yol qoymighachqa, tolimu epsus  ushu eserlerni  axirlashturup xelqimizge teqdim qilalmidi.

Tohti Muzart ependi türmide tirniqi yulunup, alqinigha mix qéqilip qiynap iqrar qilduruldi, yalghandin imza étishqa mejburlandi, siyasiy we ilmiy küreshlirini siyasiy xataliq dep étirap qildurup millitimiz aldida  uning shexsiy iradisige qarshi sazayi we tewbe qildurulghanidi we shu wejidin qattiq yüzi tökülgenidi. Shundaq turuqluq Xitay tajawuzchilliri yene uning erkin jemiyette yashishigha yol qoymidi, gélini siqip turghan zeherlik tömür tirnaqlirini qoyiwetmidi.Tohti Muzart ependini ailisi we jemiyette közige kiriwélip, bir minutmu yalghuz qaldurmidi, qerindashliri, dostliri, ustazliri we kesipdashliri bilen xalighanche alaqe qilghili qoymidi.Milliy munapiqlar, xitay jallatliri we düshmen üchün ishleydighan yallanma jasuslar uni kemsitip, kemsundurup, chetke qéqip, kichik chüshürüp, uning uh dégüdekmu halini qoymighanidi.Tohti Muzart ependi 10 yillap sozulghan jismaniy we rohiy jehetlerdiki bésimgha bedashliq bérelmey, ulugh alladin asanliq tilep qollirini keng échip dua qilghanidi.Tohti Muzart ependining ölümi belkim uni menggülük aram élishqa muyesser qildi.Alla uninggha yardem qildi we perishtilliri arqiliq uni bu dunyadiki xitay duziqidin qutqazdi.

Hürmetlik Tohti Muzart ependi peqet bir ziyali, peqet bir ilim ademila emes eksinche milliy musteqilliqimiz üchün Idiologiye saheside baturluq bilen qelem kürishi qilghan quramigha yetken alim we anisining sütini halallap emgen shereplik bir inqilapchi, milliy qehriman we weten üchün ölgen shehidtur.Hürmetlik Tohti Muzart ependi bir qisim lakat, nan küchiki  we namert yallnma ziyalilargha oxshash Xitaylarning Uyghur xelqige, bolupmu Aqsu xelqige qilghan milliy zulimigha chidap yoquri mertiwe, aliy hoquq we saxta shan-sherepni qobul qilip yashashni özige rawa körmidi.

Biz weten ichi we siritidiki ziyalilar shu wejidin uninggha peqet:

Hey Millitimizning ot yürek oghlani Toxti Muzart!
Hey ejdatlirimiz, dewirdashliri we kelichek ewlatlar aldida yüzi yoruq ketken qerindishim.
Sen bizni dep ömürwayet éghir bedel töliding, séni hürmet bilen yad étimiz!Unutmaymiz!
Sen bizge menggülük ustazliq ünwanini heq etting, sen ebidiy bizning ülgimiz bolup ketting!
Sening söyümlük naming tariximizning sehipilirige altun bilen yezilghay inshaalla!
Hürmetlik Tohti Muzart sen peqet bir ziyali, peqet bir ilimigisila emes eksinche milliy musteqilliqimiz üchün Idiologiye saheside baturluq bilen qelem kürishi qilghan shereplik birjengkchi, qehriman we shehidsen.
Sening mertiweng üstün bolup Abduqadir dewmulla, Abduhaliq Uyghuri, Memeteli efendi (Tewpiq) we Küresh Küsen qatarliqlar bilen bir qatardiki ezmetsen….
Sen shiryürek Zeydin Yüsüp, hürmetlik dostlurum Abduhelil Abdumejit we Édirishan Mehsumlerge u dunyadimu muellim bolghaysen…!
Chünki ular sen we bizdek ilim saheside telim körgen sebdashlargha bashqiche muhtajliqini yoshurmay ochuq-ashkare éyitqan özini, dostlirini we özgilerni bilgen OYGHAQ ewlatlaridi!
Shereplik ölümingdin heset qilduq, janabiy Alla biznimu shu shereplik ölüm bilen riziqlandursun inshaalla!
Texir qil, bizmu izingdin bésip, mushu yol bilen arqangdin haman barimiz!-deleleymiz!

Janabiy Alla uning yéqin-yoruqliri we ailisidikilerge sebir ata qilsun! Janabiy Alla Tohti Muzat ependining yatqan yerini ebediy firdevis jennetlerde qilsun!Amin!

Tengritagh Akademiyesi