Ghaye we nishan insan üchün yol bashlighuchi mayaktur

Ademning égilmes – sunmas rohi,chidam – gheyriti, japaliq ejri uni shan – sherep sehnisige élip chiqidu. GhayilikAdemler insanlarning ilim – pen jehettiki izdinishi we tereqqiyatini
Insaniyet bexti yolidiki bir xil menilik emgek dep bilidu. Könglige pükken
Büyük armanlirigha yétish yolida chidam we shija’et bilen küresh qilidu. Dunyada
Eqilsiz, deweng adem yoq, peqet tirishmaydighan, horun ademla bar, heqiqiy
Tirishchanliq ademni murad – meqsidige yetküzüp étikini altun’gha toldurmay
Qalmaydu. Shinjang uniwérsitéti iqtisad we bashqurush penliri institutining
Oqutquchisi, en’gliye bérmingham uniwérsitétining iqtisad penliri doktori
Muhemmet yasin mu’ellim del ene shundaq ghayisini emelge ashurush yolida toxtawsiz tiriship, hayatidin mena izdep yashawatqanlarning biridur.

2013 – yili filipinning paytexti mandélada 14 – nöwetlik dunya iqtisadi tereqqiyat
Ilmiy maqale yaqilash musabiqisi ötküzüldi. Musabiqige dunyadiki dangliq
Iqtisadshunaslarning serxil ilmiy maqaliliri tallap qatnashturuldi. Bu maqaliler
Arisida Uyghuristanliq bir aliy mektep oqutquchisi muhemmet yasinningmu maqalisi bar
Idi. Musabiqe jeryanida dunya iqtisadshunasliq sahesidiki 300 nopuzluq
Mutexesis musabiqige qatnashqanlarni birmu bir bahalap chiqmaqti idi. Nöwet
Muhemmet yasin’gha kelgende, musabiqe zali qizghin keypiyatqa toldi. Muhemmet yasin
Mutexesislerning sorighan murekkep so’allirigha rawan in’giliz tilida qayil
Qilarliq jawab bergenidi. Musabiqining netijisi élan qilin’ghanda, pütkül
Zaldikiler muhemmet yasin üchün alqish sadalirini yangratti, chünki musabiqining
Altun médali muhemmet yasin’gha na’il bolghanidi.
Biz Perzentni köchetke oxshatsaq, a’ile shu köchet tikilgen bagh, ata – ana shu baghning
baghwenliridur, köchetning kelgüside qanchilik hosul bérishi mahiyette ashu a’ilining
Baghwenlirige baghliqtur. 1974 – yili ürümchi shehiride tughulghan muhemmetning ata –
anisini »mol – hosulluq köchet yétishtürüp chiqalighan iqtidarliq baghwenler« dep
Teripleshke erziydu, chünki muhemmetning atisi yasin yaqup aka shinjang öktebir
Térektur zawutining terjimani bolup, u xitay tili, rus tili, in’giliz tili,
Ereb tili qatarliq sekkiz xil tilni pishshiq bilidighan, meripetperwer kishi
Bolghachqa, etiwarliq oghli muhemmetni her tereptin yaramliq qilip terbiyeleshke
Yürek qénini serip qilghanidi. Shu sewebtin bolsa kérek, emdila besh yashqa kirgen
Muhemmet atisining sistémiliq terbiyeside in’giliz tili we hösnixet yézishni
Öginishni bashliwetti. Muhemmet ata – atisining köngül qoyup perwish qilishi,
Shundaqla özining ijtihat bilen tirishishi bedilige bashlan’ghuch mekteptin tartip,
Taki toluq ottura mektepni pütküzgiche öginishte sinip boyiche birinchilikni
Qoldin bermey keldi. Uning toluq ottura mektepte oquwatqan mezgilliridiki
Arzusi atisigha oxshash yaramliq terjiman bolup chiqish idi.
Könglige Güzel arzu – armanlarni pükken muhemmet 1992 – yilliq aliy mektep
Imtihanida, ürümchi shehiri boyiche eliyul’elaliqni qolgha keltürüp, shinjang
Uniwérsitétining iqtisad we bashqurush penliri inistitutining iqtisad kespige
Qobul qilindi. Uning bu shan – sheripidin ata – anisi alemche xushal boldi. Ata
– anisining sistémiliq terbiyesi we özining toxtawsiz tirishchanliqining netijisi
Bu qétimliq imtihandin namayen bolghanidi, démek aliy mektep imtihani beziler
Éytqandek undaq teleyge tayinipla ötüp qalidighan imtihan emes Idi.

A’ilimizde üch bala bolup, men balining eng kichiki idim. Eyni yili ichki
Ölkilerge oqushqa barmay, shinjang uniwérsitétida oqushumdiki asasliq meqsidim
Ata – anamning yénida yürüp, ularning qiyinchiliqlirini teng üstümge élish idi.
Shu chaghda a’ilimizning iqtisadi peqet atamning bir kishilik ma’ashighila qarashliq
Idi. Ikki acham aliy mektepte oquwatatti. Atamning bir kishlik ma’ashigha
Tayinip, üchilimizning biraqla aliy mektepte oquyalishimiz asan emes idi.
Emdila aliy mektep hayatimni bashlishimgha, shum teqdir atamning risqigha changgal
Saldi. Qedirdan atamning bizdin waqitsiz widalishishi a’ilimizdikilerni qattiq
Hesiretlendürdi. Rastini éytsam, atamning yashla qaza qilishi manga rohiy jehettin
Qattiq bésim bolghanidi, shu sewebtin xéli bir mezgillergiche öginish qilishni
Xalimas bolup qaldim, biraq méhriban anamning köp qétim teselliy bérishi bilen
Özümni aran eslige keltürüwaldim. Atam köz yumghandin bashlap a’ilimizning
Asasliq iqtisadi yüki manga yüklinip qaldi. Men a’ilemning iqtisadi ehwalini
Oylap, oqushtin siritqi waqitlirimda ashxanilarning wiwiskilirigha hösnixet yézip
Bérip, az – tola iqtisadiy kirimge érishtim, kéyinche sawaqdashlirim bilen
Hemkarliship menzire süret yaymisi achtim. Biz birlikte menzire süretlerni eynek
Jazigha élip, döngköwrükte yayma qilip satattuq. Biz dukanlarda 450 yüendin
Satqan menzire süretlerni xéridarlargha 150 yüendin satattuq, arqidin
Xéridarlardin öyigiche apirip ornitip bérettuq. Bir qétim éhtiyatsizliqtin
On nechche eynikimiz chéqilip ketti, buning bilen tijaritimizdin ziyan chiqip,
Hemkarliqimiz axirlashti, dep sözini bashlidi muhemmet
Yasin.

En’gliyede Oqushning aldi – keynide
Muhemmet Yasin toluq ottura mektepning üchünchi yilliqida oquwatqan mezgilliridila atisi
Bilen in’giliz tilida paranglishatti. In’giliz tiligha usta bolushtin ibaret
Artuqchiliq uning kéyinki yashash yoligha zor tesir körsetti. Aliy mektepni
Pütküzidighan yili u özining in’giliz tilini pishshiq bilishtin ibarer
Artuqchiliqini jariy qildurup, in’giliz tili kursi achti. Eyni chaghda uyghurlar
Arisida in’giliz tili kursi achidighanlar yoq déyerlik idi. Kursning ishlirining
Künséri yürishishige egiship, muhemmet yasin a’ilisining iqtisadi ehwalidimu
Barghanséri yaxshilinish boldi. Muhemmet yasin aliy mektepning toluq kursini
Pütküzidighan yili mektep uning oqush netijisining yaxshiliqini közde tutup,
Aspirantiliqqa imtihansiz qobul qildi. U aspirantliq hayati heqqide toxtilip
Mundaq dédi:

Men shinjang uniwérsitétining iqtisad we bashqurush inistitutigha aspirantliqqa
Qobul qilin’ghandin kéyin, bir tereptin tiriship oqusam, yene bir tereptin Uyghuristan
Uniwérsitétidiki toluq kurus oqughuchilirigha ders berdim. Aspirantliq oqushi
Mezgilide, ilmiy maqale yéziqchiliqi jehette tiriship iqtidar yétildürdüm.
»tirishqan tapar, tashqa mix qaqar« dégendek bu tirishchanliqlirimning deslepki
Méwisini 1996 – yili kördüm. Eyni chaghda men shinjang uniwérsitétidiki toluq
Kurus oqughuchilirigha wakaliten shyanggang xenzu tili uniwérsitétining »iqtisad
Tetqiqati muhakime yighini« gha qatniship, yighin’gha barghan oqughuchilargha wakaliten
Tunji bolup ilmiy maqale yaqilash sherpige na’il boldum, bu méning tunji qétim
Xelq’araliq sehnide ilmiy maqale yaqilishim idi. Men shyangganggha bérip, bu
Sheherning muhitining nahayiti güzelliki hés qildim. Shyanggang kutupxaniliridiki
Kitablarning molliqi, shyanggangdiki aliy mekteplerning oqutquchi – oqughuchilirining
Tetqiqatqa bolghan ottek qizghinliqi qatarliqlar manga chungqur tesir qildi. Men shu
Chaghda shyanggangdiki bir baghchigha kirgenidim, bu baghchigha kirip oyunchuq
Oynaydighanlarning sani nahayiti köp iken, emma oyunchuqlarni oynashqa öchret
Saqlawatqanlarning öchriti shunche uzun bolsimu, hemmeylen öchretning tertipige
Qattiq ri’aye qilidiken, men shu chaghdiki ehwalni diyarimizdiki ehwallargha
Sélishturup, tereqqiy tapqan sheherlerning nurghun ewzelliklerge ige ikenlikini
Hés qildim, bu xil hésiyat yürikimge dunyadiki eng tereqqiy qilghan ellerde
Örlep oqush istikini saldi.
Ghelbe we netije hemishe axirghiche ching turghan kishilerge mensup bolidu. Rohiy jehettin
Boshashmaydighan, bir ishqa kirishken haman diqqitni bashqa yaqqa chachmaydighan
Kishilerning muweppeqiyet qazinish éhtimalliqimu yuqiri bolidu. Netije menggü
Pursetni bayqighan hemde shu pursetlerdin toluq paydilinip, toghra tallash ichide
Toxtawsiz tirishqanlargha mensup. Muhemmet yasin del ene shundaq pursetni ching
Tutalaydighan yash idi.

2000 – yili amérikida échilghan xelq’araliq bashqurush penliri yighinigha bir parche
Maqalem tallinip, amérikigha maqale yaqilighili bardim. Shu yili men emdila 26
yashta bolup, tunji qétim chet’elge chiqishim idi. Amérikidiki yighin’gha qatnishish
Jeryanida, gherb ellirining tetqiqatqa tutqan estayidil pozitsiyesi qelbimde
Chungqur tesiratlarni qaldurdi. Shu qétimliq yighinda bir amérikiliq piroféssor
Bilen tonushup qaldim, u méni amérikigha kélip oqushqa teklip qildi, men
Buningdin bekla xushal boldum. Shu qétimliq amérika sepiride »gherbning hazirqidek
Tereqqiy qilishining arqisida bir xil küchlük iqtisadiy nezeriye bar iken, men
Amérikida oqup, ene shu nezeriyelerni öginish arqiliq diyarimizning
Tereqqiyatigha ishlitishim kérek iken« dégenlerni hés qildim. Amérikidin qaytip
Kélip, uzaq ötmey aptonom rayonluq xelq hökümitining qoy yungini elalashturush
Guruppisining terjimanliqigha tekilip qilinip, awistiraliyede 20 kün turdum, bu
Jeryanda chet’elge chiqip oqush istikim téximu kücheydi, dédi u özining néme
Üchün chet’elge chiqip oqush istikige kélip qalghanliqi Heqqide.Amérika Elchixanisimuhemmet yasinning wizisigha »köchmenlik istiki bolushi mumkin« dégenTamghini bésip qoyghachqa, uning amérikida oqush arzuyi sugha chilashti, shundaqtimuU chet’elge chiqip oqush niyitidin qet’iy waz kechmidi.

2004 – yili »dunya ford oqush mukapat puli« gha ériship, dunyadiki aldinqi
Qatarda turidighan en’giliye bérmingham uniwérsitétining iqtisad penliri doktor
Aspirantliqigha qobul qilindim. Shu chaghda chet’elge chiqip oqush istikimning
Emelge ashqanliqidin alemche söyün’genidim, emma chet’eldimu tirishmighan,
Turmushini tertipsiz ötküzidighan kishilerning künining yenila qiyinchiliqta
Ötidighanliqini hés qildim, men en’giliyege barghandin kéyin ishlirim asanliship
Qalmidi, belki téximu bekrek japaliq ishlidim, téximu köp azab – oqubetlerge
Berdashliq berdim. Birmingham uniwérsitétida oqush jeryanida izchil tetqiqatimgha
Birleshtürüp ilmiy maqale yéziqchiliqini ching tuttum. Doktorluq oqushumning
Deslepki alte éyida junggoning rayon iqtisadi toghrisida bir parche ilmiy maqale
Yézip, en’giliyediki doktor – aspirantlarning maqale yaqilash musabiqisige
Qatnashturdum. Eyni chaghda piroféssorum sten sébirt manga »sendin burun doktorluq
Oqushigha qobul qilinip, tunji yilila u musabiqige qatnashqanlarni körüp
Baqimighanidim, sen heqiqeten qaltiskensen« dégenidi. 2007 – yili dunya bankisi
Bilen gérmaniyediki emgek iqtisadshunasliq jem’iyiti birliship oyushturghan
Maqale yaqilash munbirige qatnashturulup bir parche ilmiy maqalem yuqiri bahagha
Érishti. En’giliyede oqush jeryanida en’giliye bérmingham uniwérsitétidiki toluq
Kurus we magistér – aspirantlargha iqtsad hem statistéka penliri boyiche ders
Berdim. Yawropa derijilik bir qanche tetqiqat türige qatnashtim hemde xelq’araliq
Ilmiy zhurnallarda xéli köp maqale élan qildurdum, xelq’aragha dangliq Deloitte
firmasi meslihetchlik shirkitining meslihetchilikini qildim, ilgiri – kéyin bolup
Amérika, en’gliye, gollandiye, ispaniye, érlandiye, awistiraliye qatarliq
Döletlerdiki ilmiy muhakime yighinlirida notuq sözlidim hemde türlük tetqiqat
Témilirigha qatnashtim. Bu jeryanda piroféssorum sten sébirt bilen mewri
Owmexanining yétekchilikide yawropa derijilik ikki chong tetqiqat témisigha
Qatniship, piroféssrlirimning ilimge tutqan pozitsiyesi, a’ilige bolghan
Mes’uliyetchanliqi hemde chéniqishqa bolghan estayidilliqi qelbimde chungqur
Tesiratlarni qaldurdi. Piroféssorum sten sébirt 65 yashqa kirip qalghan bolsimu,
Chéniqishqa bekla ehmiyet béretti. Uning aliy derijilik pikapi bolsimu, uni
Heydimey, da’im wélsipit minetti, uning wélisipit min’gen halitige keynidin
Qarighan adem uni 18 yashliq yigitlerge oxshitip qalatti. U hemishe taghqa
Yamishatti, chéniqishqa bek ehmiyet béretti, uning bilen birge tetqiqatqa kiriship
Qalsam, u kéchilep uxlimay tetqiqat élip barsa, men uyqugha aranla berdashliq
Béreleyttim. Piroféssorum herqanche aldirash bolup ketsimu, a’ilisi üchün choqum
Melum waqit ajirtatti. Heptilik xatire tutup, shu xatirisige mexsus a’ilisi
Üchün ajirtidighan waqitlirini xatirlep qoyatti, shu waqitqa kelgende, qolidiki
Herqandaq muhim ishini qoyup, a’ilisi üchün waqit ajirtatti, dédi u
En’gliyediki hayatini eslep.

Weten Ishtiyaqida chet’elde qélishtin waz kéchish

Muhemmet Yasin en’gliyediki mezgilliride, yawropaning tetqiqat fondiliridin kirimge

Érishishtin sirit, aliy mektepte oqutquchiliq qilipmu xéli yaxshi kirim qilatti,
Bu kirimliri bilen en’giliyede rahette yashiyalaytti, biraq muhemmet yasinning
Weten’ge bolghan ottek ishtiyaqi uni weten’ge qaytishqa ündidi. U weten’ge qaytip
Kelgendin kéyin, xelq’aradiki karxanilar bilen rayonimizdiki milliy karxanilar
Otturisidiki perqler toghrisida ilmiy tetqiqat élip bérish bilen bille, milliy
Karxanichilirimizgha mal obrot qilish, adem küchi bayliqini bashqurush we bazar
Échish, maliye bashqurush qatarliq jehetlerdin meslihet bérip, ularning qizghin
Alqishigha érishti.

2013 – yili bir qanche dostum bilen birliship shinjang öztürük meblegh sélish,
Bashqurush, meslihetchilik cheklik shirkitini qurup chiqtim. Shirket qurulghandin buyan
Izchil milliy shirketlerge meslihet bérish bilenmu shughulliniwatimen. Men shinjang
Sadaqet bi’o pen – téxnika shirkitining meslihetchilikini qilish jeryanida, bu
Shirketke istiratigiyelik nuqtini chiqish qilghan asasta toqquz türlük tijaret
Endizisini tüzüp berdim, netijide bu shirket bashqurush tüzümliri we karxana
Tüzülmisi jehettin omumyüzlük tereqqiyatlargha érishti. Méningche, köpinche milliy
Karxanilirimizning nishan we istiratigiye békitishi toghra emes. Milliy karxanilar
Xéridarini békitish, qimmet belgilesh, qimmet yetküzüsh, mulazimet, bayliq
Menbesini qézish, xizmet da’irisi belgilesh, hemkarlashquchilarni tépish, kirim
Menbelirini éniq ayrish, tenherix qurulmisini elalashturush qatarliq toqquz
Tereptin soda endizisini tüzüshi; Éqimgha egishish, qarighularche dorash, özining
Kona tepekkuri arqiliqla xualse chiqirishqa aldirash qatarliqlardin saqlinishi;
Maliye jehettin iskilattiki mal qalduqi, élishqa we bérishke tégishlik pul, neq
Hésabat we bankidiki hésabat, muqim mülük amérzatsiyesi qatarliqlar üchün
Maliye sistémsini qurup chiqqandin kéyin, bulargha qarita ölchemlik yumshaq détal
Layihelep, yumshaq détal arqiliq ilghar karxana bashqurush endizisini qurushi;
Élan – teshwiqattiki obraz qurulushida kona endizilerge ésiliwalmasliqi,
Bashqilar ishligen élanni eynen teqlid qilip qoymasliqi kérek. Men buningdin
Kéyin, shinjang uniwérsitétidiki oqutquchiliq xizmitini yaxshi ishlesh bilen
Rayonimizning makro iqtisad we mikro iqtisadigha chongraq töhpe qoshush üchün
Toxtawsiz izdinimen, dédi muhemmet yasin buningdin ziyaritim axirida.

Doktor Muhemmet yasinning hayatliq albumidiki yarqin betler el – yurti üchün tesedduq
qilin’ghan semerilik emgekliri bilen toxtawsiz waraqlanmaqta…
Menbe: Uyghuristan qanunchiliq géziti.