Örneksiz yaritilghan ka’inat, atom zerrichiliridin pilantlarghiche barliq shey’ilerdiki nechche milyon esirlik muntizim heriket jeryani özige mujessem qilghan seltenet arqiliq bizni hemishe meptun qilidu. Shu deqiqilerde tepekkurimiz özidiki barliq imtiyazlarning axirlashqanliqini étirap qilidu. Tepekkurdin halqighan alliqandaqtur bir sizim tepekkurimizgha bu cheksiz seltenet bilen bizdiki meptuniyet otturisidiki munasiwetni gheybi qudret we gheybi güzellikke bolghan tiwinish dep terjime qilip biridu.
Biz yultuzluq asmandin héchbir nuqsanni körmigen emma közimiz talghan halda özimizge, tapinimiz astida yéyilip yatqan muqeddes tupraqqa qaytip kélimiz. Tupraqmu oxshashla güzellik we möjizane menzirilerge tolghan. Chümüle bilen pilning qamitidiki möjizane ipade tepmu teng. Chünki ularni apride qilghan qudret ularning hejimini özidiki inirgiye ihtiyaji tüpeylidin emes belki mewjudiyet dunyasigha béghishlimaqchi bolghan hékmet we rehmet. Qisqisi güzellik ihtiyaji tüpeylidin shu yusunda berpa qilghan. Chünki, bu qudret aldida qiyinliq – asanliq derije süpitide emes, peqet yaralmish mewjutluq süpitidila mewjuttur.
Mana bu güzellikning insanlar teripidin chüshilinishi we ishinilishidur. Medeniyetning konkirt shekilge kirip takamullishishidur. Sheherge, qel’ege, mektepke aylinishi hezaritidur.
Shunga bu güzellik tarixta özining konkirit ipadisini tapqan. Shundaqla her bir shexisni medeniyet kimlikidin ibaret salahiyetke ige qilghan. Insanlardiki eqide, emgek (emel) we tepekkurni munbet tupraq qilghan bu güzellikning mehsuli bolmish medeniyet öz takamuli basquchida shundaq séhirlik bir tüste bizni orap turghan rohi atmosfiradurki u, bizge emes biz hemishe uninggha muhtaj. Biz peqet maddi we rohi tirikchilikimiz tüpeylidinmu, bu séhirlik atmosfiradin tin élishqa mejburmiz. U hemishe özining küchlük éritish we assimilatsiye qilish küchi arqiliqla bizge kélimatqa maslishalmighanliqi üchün pütünley nesli qurup ketken gigant mexluq dinozawurning échinishliq halakiti bilen kélimatqa maslishalighanliqi üchün hayat qalghan chümülining eqli seltenitini sélishturma süpitide eslitip turidu. Démek medeniyet we medeniyet kimliki herbir shexisning sobiktip we obiktip pa’aliyitning rolchisidur. Biz kona, yéngi tash qorallar dewri we uningdin burunqi insanlar topidimu oxshashla medeniyet kimlikining mewjutliqini arxi’ologiylik bayqashlar we qiya tash oymiliridin éniq periqlendüreleymiz. Qisqisi, insaniyetning iptida’iy dewridin taki hazirghiche bolghan tarixi musapisi, konkirtlashturup éytqanda orman we öngkürlerni panah tutup yashighan insanlarning kiyinche beni isra’il peyghembiri, girik peylasopi, hindi hökümasi, ereb sha’iri, xenzu tarixchisi yaki türk muzikantigha aylinishqiche bolghan jeryan héchqachan eqide yaki medeniyet kimlikidin ayrilip baqqan emes.
Biz iptida’iy jemiyet ademlirining ewritige tére tartip yürgen halitidin tartip, insanlarning özining medeniyet kimlikige we ijtiima’i qatlam tewelikige xas kiyim – kéchek medeniyiti berpa qilish basquchi yaki meqamighiche, mezkur basquch yaki meqamdin emdilikte yene ewritige lata tartiwélish derijisige chüshüp qélishighiche bolghan tarixi musapide insaniyet tepekkurining ortaq birxil gheybi küchning tesiridin pa’allishiwatqanliqini hetta insanlardiki eqli funkisiyening bir xil qélipta quyulghanliqini … shunga insaniyetning irsi we irqi perqtin xali halda eqelliysi «ewret éngi» de bolsimu birdek qarashta ikenlikini körüwalalaymiz.
Medeniyet gerche eqliyet, ijtiima’iyet we siyasi- iqtisad amilliri asasida takamullashsimu mezkur ilminitlar birdek mezkur medeniyetning kimlik sahibi bolmish shexisning tepekkurida, jemiyetning tepekkur séstima uslubida jewherleshken terizde gewdilinidu.
Tepekkur öz nöwitide medeniyetning xémir turuchi bolush bilen birge jemiyettiki medeni atmosfiraning tesirige uchraydu hemde öz-ara toluqlinish we takamullishish munasiwitide bolidu. Bu ikkisining ri’allishishi dölet we elning kélechikidur. Alayluq, oktebir inqilabi bilen türkiyidiki milli inqilab teng bashlan’ghan, bu ikki eldiki islahatmu asasiy jehettin teng bashlan’ghan. Epsuski, mustapa kamalning islahati idiyeni almashturush emes, bökni shilepige almashturush, qur’anni türkche tilawet qilish, namazni muzikigha tengkesh qilip oqush qatarliq bimene islahatlarbolghan bolsa; Rosiye izchil türde dunyadiki dangliq ilmi we pikri eserlerni ros tiligha terjime qilishni dawamlashturup, yérim esirdila alem boshluqigha qedemqoydi. Amrika hökümitimu rosiyede neshir qilin’ghan 250 parche ilmi zhornalni öz qerelide, öz péti in’giliz tiligha terjime qilip tarqitishni qarar qilghan. Halbuki türkiye bu chaghlarda gherbning qoral iskilati yaki sherqtki siyasiy qalqini bolup qéliwergen.
Biz köz aldimizdiki dunya xeritisige medeniyet-hezaret perqige asasen reng birip chiqsaq, yenila hezaret ortaqliqigha ige millet yaki jame’elerning rayun yaki irqi perqlerdin xali halda oxshashla bir xil ijtima’i qatlamda ikenlikini bayqaymiz.
Dunyadiki eng chong nifit belbighigha ige ereb ellirining yilliq milliy ishlepchiqirsh umumi qimmiti mikrosoft yaki nokiya shirkitining muqim meblighidinmu yaki ispaniyening yilliq kérimidinmu az iken. Muqeddes din, muqeddes zimin we cheksiz bayliqqa ige bu eldiki tepekkur namratliqi ularni gherb aldida hazirche mutleq munqerz qilip qoymighan bolsimu, ularning nöwettiki xar-zebun halitini belgilep qoyghan. Démek, ortaq hezaretke ige millet-qewmlerning tepekkur uslubini bayqash shu millet medeniyitining «gin xeritisi»ni sizip chiqish démektur. Biz bu xerite arqiliq mezkur medeniyetning ötmüshi, bügüni we kelgüsini oxshashla körelishimiz we uningdiki illetlerge dawa tapalishimiz mumkin.
(2)
Insaniyetning tepekkur tarixi mahiyette insaniyet kechürmishining «tiz sizmisi»dur. Biz insaniyet béshigha kelgen herbir qaza we utuq- izgülüklerning oxshashla ularning tepekkur aditige öchmes tamgha basqanliqini köreleymiz.
Insaniyetni ulardiki wehime bilen qoshup yutiwetken topan balasi hayatliqning hemishe gumran bolush ihtimalliqidin yiraq emeslikige, insaniyet tepekkurini alliqachan könüktüriwetkechke, atom-yadro yaki gin qoralliridin ibaret balayi’apet ularni wehimige salalmidi. Chünki taghdek dolqunlar échide leng urup kétiwatqan hezriti nuh eleyhisalamning kémisi ularning haman nijatliq sahligha yételeydighanliqidin bisharet birip turatti.
Tewrat, injil, qur’an kerim qatarliq samawi kitaplardiki ayetler arqiliq bu qissining tekrar zikri qilinishi, mezkur hadisining yaki shu shekildiki balayi’apetlerning dunya medeniyet tarixida umurtqiliq rol oynighan tillarda asasen digüdek ortaq yaki shekildash atlishi- mesilen: sam-ham tilliri türkümidiki ereb tilida tufan (طofan), girik tilida tifon (typhon) , in’giliz tilida tayfun (typhoon), xenzu tilida teyfing (台风) – mezkur hadisining insaniyet tepekkuridiki öchmes iznasining shahididur.
(3)
Insaniyet tepekkurining pa’aliyet yölinishi tarixtin buyan ularning zaman-makandin ibaret mewjudiyetning qilipini qaysi shekilde küzitishi yaki qaysi xil halette chüshinishi bilen biwaste munasiwetlik bolup kéliwatatti.
Mundaqche iytqanda makan ka’inatning téni, zaman jénidin ibaret bolup xuddi shekil bilen mezmundek ikkisini ayriwetkilimu,birleshtüriwetkilimu bolmaytti. Xuddi tebi’i pen peylasupi jan piyagit iytqandek:“ zaman herketchan makan, makan turghun zaman“ idi.
Bu ikkisi otturisidiki munasiwetning insanlarning ijtima’i munasiwiti jeryanidiki inkasning yekünlimisi del ularning qimmet qarishidin ibaret idi. Bu nuqtidin élip iytqanda méningche, bizning zaman-makan’gha bolghan mewjudiyet nuqti’nezerini chiqish qilghan haldiki chüshenchimiz tepekkurimizgha qanuniyet, dunya xaraktirlik chüshenchimiz nezeriye, kenglik-uzunluq aghmisi(mirdi’an-parallil) yaki tebi’iy waqit rayuni xaraktirlik chüshenchimiz addi sawat yaki passip könüküsh qisimitini pichip biridu.bularning hemmisini ortaq eqli tasqamdin ötküzgendin kiyinki yingi nezeriyewi pikir – telimattiin ibaret.
Hiraklit terpidin otturgha qoyulghan zamanning bashlinish nuqtisi barmu? Digen bu su’algha eplatunning: ‹‹bar. Chünki zaman yaritilghandur.shundaqla u ebediyilikning julasidur ›› digen telimati toghra jawab bolsimu,yene shu zaman -makan qélipida turup tepekkur qilidighan insanlargha ammibap til bilen chüshendurüsh momkin emes idi, chünki zaman yaritilghan chaghda deydighan «chagh-zaman», jayda deydighan «jay-makan» tesewwurdimu bolmasliqi kérek idi. Shunga aristotilning dunyaning ezeliylilki heqqidiki telimati nuqtisidin iytilghan zamanning bashlinish we axirlishish nuqtisi yoq ikenliki heqqidiki pikiri bekrek alqishlandi.
Aristotilning mezkur nezeriywi asas ustige berpa qilip chiqqan tebi’i pen telimatliri kiyinche bashqa grik éqimliri bilen bille insanlarning penni dinlashturup, dinni penleshturup chüshiniwilishtin ibaret izchil tarixi paji’esining ewji süpitide xiristi’an chirkaw pelsepisi bilen yughurulup xiristi’an dunyasining eqidiwi endizisige aylinip qaldi. Uzaqqa sozulghan ottura esir xiristi’an dini jahaliti dewri mana shundaq bashlinip insaniyetning tepekkur sistimisini astin-üstün qiliwetti, uzaqqa sozulghan bu buruqtumluqtin yawrupaning edebi oyghinish dewridin ibaret tarixi silkinish royapqa chiqti.
Bu tarixi silkinishmu ibriye yérim arilida (hazirqi ispaniye we portugaliyeni öz ichige alidu)piship yétilish basquchigha yetken islam meripet inqilabidin biwasite tesir qubul qilghan shundaqla farabi, ibn sina, ibin rushd qatarliq islam peylasuplirining emgiki – grik pelsepe miraslirining esli haliti boyiche islam dunyasigha tonushturulghan terjime nusxilirini ot piltisi qilghan idi.halbuki bu ulughlirimizning eng chong ghelbisi ularning bu sahening «terjimani» bolalighanliqida; Shundaqla islamiyetning asasliq ul – shaxche biliklirini birdek eqliyleshturup nezeriyiwi tüske kirgüzgen we shu asasta yat din, yat medeniyet sahiblirini öz mediniytige jelb qilghan idi. Eng chong meghlubiyti grik pelsepisige tenqidi meydanda emes teqlidi meydanda ching turghanlighida,«terjiman» bolup qalghanliqida idi. Hetta yunanliqlardinmu bekrek yunanliship ketkenlikide idi. Berpachiliq yoqning ornida bolghan idi.
Shu seweptin tinch tüz liniye boyiche tamamlan’ghan islamlishsh jeryanidin kiyin ular balagha qaldi. Imam ghezzali ‹‹ peylasuplar ning halakiti ›› namliq esiride ularning yigirme chong pirinsipal mesilide xatalashqanliqini buning on yettisining ilmi xataliq kenlikini ; Qalghan üchining ularni azghunluqqa élip barghanliqini qeyt qilghan idi.yeni ularning del aristotilning dunyaning ezeliyliki heqqidiki telimatigha ishen’genliki idi.
Imam ghezzalining bu keskin meydani yene dunyaning ezeliyliki telimati we yingi pilatonizim telimatining chala tughundisidin ibaret- ashqun sopi mutepekkularning wehdetul wujod (panti’izim) we atalmish «birliship kitish» bid’et telimatlirighimu ejellik zerbe berdi. Chünki, mezkur telimatlar nurmal eqli ölchemni asas qilghan islam eqidisige mas kelmeyla qalmastin belki qarshi idi. Bu zerbidin qattiq silikin’gen, wehdetul wojud telimatining eng chong nezeriychisi, peylasupi muhiddin ibn erebi meydan’gha chiqti. U butelimatni intayin keng we mupessel sherhlep chiqti. Bashqiche éytqanda, uning bu telimatini yüz nechche yilliq ehli selb urushi we mungghullarning yershari xaraktirlik irqi we medeniyet qirghinchiliqi tesiridin éghir böhran’gha yoluqqan musulmanlar rohiytining zaman-makan uqumi aldidiki öz eqidisidin yatlashqan rohi ganggirishining chin teswiri yaki mukemmel bir chüshkünlük pelsepisi désekmu xatalashmaymiz.
Démekchimizki, musulmanlarning ottura esirdiki ghayet zor tarixi xaraktirlik paji’elirimu chong jehettin élip iytqanda yenila ularning zaman-makan’gha bolghan tonushining choltiliqidin yaki xata eqidiwi yölinish nuqtisidin chüshinilgenlikidin bolghan déyishke bolidu.
Buning delili- del mushu halqiliq tarixi peytte meydan’gha chiqqan öz dewrning berpachi mutepekkuri we ölimasi, meshhur pelsepe tenqidchisi sheyxul’islam ibn teymiye ning ‹‹ eqil bilen neqil ottursida madara ››, ‹‹ logiklargha reddiye ›› qatarliq büyük eserliride mezkur mesiller eqidiwi nuqtidin nuqtiliq hel qilin’ghandin kiyinla islam dunyasida yingi bir güllinish dewri barliqqa keldi. Ibn teymiye dunyaning ezeliyliki mesilisidiki bu tarixi tügünni özining: « dunya – ezeli hadisiwi mewjudiyettur» digen bir jümle sözi arqiliqla yiship tashlidi.
Ibn teymiyening qarishiche, dunyaning mahiyti gheybi iradining teqdir pichimi nuqtisidin ezeli bolsimu ka’inat öz maddiyliqi bilen noqul hadisiwi ri’ali mewjudiyet idi.
Shunga bu zat wehdetul wojudchilar ning ‹‹tebi’et bilen ilah bir›› dégen sepsetisni qet’i inkar qilip eksiche ‹‹ mewjudiyettiki her bir shey’i öz aldigha bir. Cheksiz mewjudiyet dunyasida ikki shey’i mewjut emes›› dégen menidiki toghra dunya qarashni yekunlep chiqti. Bu öz nöwitide beyzawi we nesefi qatarliq mupessirlerningmu qarishidur.
Sheyxul’islam ibn teymiye yene grik logikisining musulmanlar tepekkuridiki ziynini échip körsetti, shundaqla aristotil logikisining nezeriywi we meripet qimmitinimu birdek inkar qilip:‹‹ aqillar muhtaj bolmaydighan, dötler payda alalmaydighan pen ›› dep körsetti.
Mana shu seweptin ibin teymiyyening tarixtiki töhpisi intayin zor boldi. Jümlidin ereb yirim arilida kötürülgen wahabiylar herkitini buning gewdilik ipadiliridin dep qarashqa bolidu. Ibn teymiye tepekkur dunyasining nezeriyiwi qimmiti heqqide yene shuni qisturma qilimizki; Ispat asasi bilen ispat obikti ottursidiki munasiwetni noqul we mutleq sewep-netije munasiwiti dep chüshenduridighan aristotil logikisi insanlarning mewjudiyetke bolghan bir tereplime qarshi- bir liniylik tepekkur uslubini yitildurüshke sewep bolghan bolup tebi’i penler logikisining atisi dep atalghan jorj bol terpidin inkar qilin’ghandin kiyinla gherb tepekkur inqilabining qedimi tizleshti we gherp tepekkurining ilim- pen saheside noqul arstotilchilarning eqide-pelsepe saheside panti’istlarning ‹‹ mewejudiyettiki hemme nerse birdur›› deydighan sepsetisi bilen xoshlishishgha nezeriywi ul hazirlandi we ‹‹mewjudiyettiki her shey’i öz aldigha birdur›› deydighan pelsepiwi forma itirap qilindi. Netijide maddi dunyaning köp qatlamliqliqdin ibaret ri’alliqni asas qilip barliqqa kelgen ‹‹atum endizilik logikiliq analiz›› (logical atomism) mitodi ilim-pen saheside keng omumlashti.öz gipimizge qaytip kelsek, dikartning pelsepening tetqiqat obiktini, güzellik, wapadarliq, xushalliq qatarliq qurghaq témilardin qutuldurup bilish we meripettin ibaret emeli jeryan’gha yiteklishi netijiside insanlarning bilish jeryanida nahayiti zor özgirishler meydan’gha keldi. Buning eng gewdilik ipadisi yenila niyotunning yene shu zaman-makanning mutleqliki heqqidiki telimati boldi, emdilikte bilish aristotilning atum merkezchilikidin qutulup, zaman-makandin ibaret konkirit we ölchemlik témigha yötkeldi. Iwklid gi’omitiriysining we zipisi yer yüzigila qalduruldi.
Zman-makanning mutleqliki heqqidiki telimat ilim -pen tarixdiki tünji eng zor kölemlik ulugh inqilap süpitide tebi’i penlerni mukemmel ramka bilen temin etken bolsimu ka’inattin ibaret cheksiz likge birilgen bu cheklik tebirni yenila cholta diyishke bolatti. Emma mezkur nezeriyning daghdughisi hemmini jelb qildi. U insanlargha ka’inatni ghayet zor, mehkem dümlen’gen, intayin mukemmel, noqul mixanik sistima qilip körsetti.
Emdi bu dunyada hemme nerse muqerrerlik idi,mumkinchilik, ihtimalliq qatarliqlarmu yoq idi. Bolghandimu ulamu mueqerrerlik idi.
Insanlar ka’inattiki herqandaq bir shey’ige oxshashla ka’inatni toldurghan boyumghila oxshap qaldi. Ularning külüshimu, ölüshimu muqerrerlik, ötmüsh-kelgüsi ,ijadiyet….. Qatarliqlarning mahiyetlik ayrimsimu xireleshti. Chüshkünlük bash kötürdi. Maddy nuqtidin qishta bahargha telpunup, seperde öyge telpünup qisqisi zamandin zaman’gha, makandin makan’gha, ihtimalliqtin ihtimalliqqa köchüp ermek bolup kelgen insaniyetning zaman-makanning bu yingi qiyapitidin téni shürkinip rohi chüshup ketti.
Emdi ular chikiney dése illiq makan yaki illiq zaman yoq idi. Shunga ular özlirining eng axirqi panahgahigha telpünmekchi boldi-yu; Tuyghusigha aldandimu eytawur birdinla öz qelbige chikinishke bashlidi. Xiyalpereslik, jimghurluq ewj aldi. Bu xil halettning sen’ettiki teswiri süpitide romantizim, sihri ri’alizim, sür ri’alizim iqimliri bash kötürüp ri’alizimning ornini igelleshke bashlidi.kilassik sizma nezeriyilirige biqinmaydighan,peqet ressamning ichki dunyasighila roshen bolghan chüshniksiz resimler, awazsiz tiyatirlar, bir-ikki jümlilik romanlar meydan’gha kélishke bashlidi. Sen’etning, exlaqning, dinning chek-chigirisi hujumgha uchridi . Ilmi sahediki ipadisi rohi analiz ilmi barliqqa keldi. .
20- esrde ka’inatning bu qurqunchluq qiyapiti éynshtiyin teripidin nezeriye jehettin inkar qilinidi. Nispiylik nezeriysi zaman-makanning mutleqliqini inkar qilish bilen birge zaman-makanning néspiylikini bir qeder mukemmel sipat bilen temin etti, shundaqla maddi dunyani uzunluq, kenglik, chungqurluqtin ibaret uch ölchemlik kilassik nezeriywi endizidin zaman ölchimi qoshulghan töt ölchemlik séstimigha aylandurup analiz qilishni otturigha qoydi,emdilikte ilgiriki nezeriylerning köpinchisi öz funkiysini yoqitp qoydi.démek nispiylik neziriysining insanlar tepekkuridiki tesirini ilim –pen tarixidiki misli körülmige n inqilap diyish artuqche emes. Chünki niyotun mutleq zaman-makanni maddi mewjudiyet we ri’alliqni chüshinishning ölchimi qilghan bolsa éynishitiyn buning eksiche maddi mewjudiyet we ri’alliqni zaman-makanni chüshinishning ölchimi qilip qollandi shundaqla yüreklik halda melum bir perezi musapining A nuqtisidiki zaman bilen B nuqtisidiki zaman oxshimaydu dep otturigha qoydi. Netijide mewhum emma mutleq zaman-makan uqumigha shertsiz ishinish sherti asasda maddi dunyani chüshnishke könüküp qalghan insanlar tepekkuri birdinla burulup éniq we nispi zaman-makan’ghila ishinish halitigha qarap yüzlendi.‹‹zaman uqumini toluq chüshinimen, emma uning nime ikenlikige aghzaki jawab bersemla xatalishimen ›› ( awgustin) dégendek abistirakit jawaplar emdi ularni ermek qilalmaydighan bolup qaldi, elwette insanlar zamanning bu konkirt teswiridin hayajan’gha chümdi, emdi ular özlirini tarixtin buyan ganggirtip , tang qaldurup kéliwatqan bu shey’ini toluq chüshen’gendek hetta öz qoligha élip silap körewatqandek hisiyatqa kilip qilishiti-de birdinla xoriki ösüp özlirining achalmaydighan siri yoqtek tuyghugha kélishti, ”hemmini pen we eqil hel qilalaydu“ deydighan eqil we pen xurapatliqi bash kötürdi. Emdi herkimning öz mesilisini özi hel qilghusi kiéliwatatti . Netijide menpe’etpereslik, özemchilik ,hemmige gumani, nispi nezerde öktchilik we inkarchiliq nuqtisidin qarash bash kötürdi. Edebiyat- sen’ette tashqi pilant hujumi mezmunidiki fantaziyeler jahanni bir aldi. Chünki zaman –makan tosalghusi ilgiri insanlarning epsaniwi tepekkurida yimirilgen bolsa emdilikte ilmi nuqtidimu yimirilwatatti.
Derwe qe buninggha mas halda insanlar ning maddi dunya ustidiki ghelbisi jakarlandi hemde insanlar eqli hezimidin ötküzelmeywatqan nurghun hadisiler aydinglashti. Es’habulkehpning gharda 309 yil uxlap oyghan’ghanliqi heqqidiki qisse we ‹‹ heqiqeten perwerdigaringning dergahidiki birkün siler sanaydighan ming yilchiliktur›› qatarliqlar ayetlerge yalghuz eqidiwi nuqtidinla emes belki eqli we neziriyiwi nuqtidinmu ishenmeslik yaki chüshenmeslik mewjut emes idi. Emdilikte yoqluq bilen boshluqni, makan bilen maddini, zaman bilen hadisini biliwélish xuddi muxbir bilen sha’irning perqini bilgendek addi bolup qalghan idi. Hetta, 1905-yili élan qilin’ghanda alte adem chüshen’gen,1915-yiligha barghandimu aran on toqquz adem chüshinilgen dep qaralghan tar we keng menidiki nispiylik neziriysi emdilikte, penni omumlashturush xaraktirdiki ammibap kitapchilar süpitide tarqalmaqta., yawrupadiki qaysidu bir elning mundaq bir xelq qoshiqini körginim isimde:
Bir xanim barsho’idur éiti,
Nurdin tézdur sür’iti.
Yol üstide birküni-
Chaplashqach anga nispiylik jini.
Ishqa kitip tünügün,
Qaytip keldi ülüshkün.
Shunga éynishtiyin:“ ilim heqiqet bilen bashlinip heqiqet bilen axirlishidu“ digen idi.
(4)
Chong partlash telimati(big bang) alemning barliqqa kélish heqqidiki eng yéqinqi neziriywi telimat bolush süpiti bilen bayqilishtin ibaret passip xaraktiri bilenla tepekkurimizdimu bir qatar keng kölemlik partilashlarni peyda qildi. Chünki, partilash bizningche eslide muntizim qanuniyetke we güzellikke nisbeten choqum weyran qilish xaraktirini élishi kérek idi. Emeliyette undaq bolmidi. Eksiche chong partilashtin muntizim siéstimigha, güzel we sirliq arqa körünüshge ige, her lehzide cheksizlikke shiddet bilen kéngyip turdighan ajayibat dunyasi ka’inat barliqqa keldi. Bu bizning yaxshiliq-yamanliq heqqidiki talay esirlik sherhlirimizni birdinla dawalghutup tepekkurimizdiki mewjudiyet alimining yaxshiliq-yamanliq ottursigha tikligen mahiyetlik chigirsini yimirip tashlighili tas-mas qaldi.körduqki, biz yaman körüp yürgen bezibir nersiler biz üchün yaxshiliq, biz yaxshi körüp yürgen bezibir shey’iler biz üchün yamanlqlarni apiride qiptu.
Dimek, her ikkila nuqtida güzellik ul mahiyet iken.gerche biz bunuqtida miladi 8-, 9- esirlerdiki islam eqliyetchiliri mu’teziller we sana’et inqilabi dewridin kiyinki gherb optimistiliri otturgha qoyghan, yamanliq tüp musteqil mewjüdluq emes, u peqet yaxshiliqning yoqilishi yaki ajizlishishi netijiside kélip chiqqan ikkilemchi hadise. Bu xuddi qarangghuluqning mahiyti nurning yoqilishidinla ibaret bolghanliqigha oxshash, dégendek telimatlirini yaqlap ketmisekmu omumen güzellikning mewjüdyiettiki asasi mahiyet ikenlikini itirap qilmay turalmaymiz.
Insaniyetning eqil közini öz jamalini körsitish arqiliq emes özidiki hikmet tejellisi bilen qamashturush arqiliq eqide baghlitip kéliwatqan yamanliqning ilahi yaratma katiguriyside bolush yaki bolmasliqidin ibaret bu murekkep mesile insaniyetning idi’olugiye tarixidiki dawan süpitide ejdadlirimiz bir mehel ishen’gen hetta turmush we tepekkurimizdin hilihem tesiri yoqalmaywatqan zoro astir we mani dinliri eqidisidiki ilahining nur we zulmettin ibaret ikki bolushdin ibaret mentiqi zidiyetni we bashqa dinlardiki mushrikliq (köp xudaliq) eqidisini barliqqa keltürgen idi.
Bu tebi’iki shu xil medeniyet sahibliri bolghan milletlerning ijtima’i qatlimidiki tebiqichilikning eng chong pikri destiki bolup shekillen’gen, arqidin irqi tebiqichilik, irqi tebiqichilik xahishidin irsi tebiqichilik xahishi bix sürgen bolushi muqerrer. Tarixning nurghun betliri shu seweptin qan bilen yézilip, yash bilen yuyulghan. Nurghun milletler yiltizidin qurup ketken.
Pars bilen turanlarning amu derya boyidiki ikki ming yilliq qanliq toqunushining sewebini budda bilen ateshpereslikning toqunushi yaki zimin talishishi nuqtisidinla emes belki mushu nuqtidin chüshinishkimu heqliqmiz. Buning delili her ikki millet islamgha itiqad qilghandin kiyinla bu qanliq tarix xatimilendi.emma parislarning qénigha singip ketken bu érqi ayrimichiliq xahishi ularning islamni pars milletchiliki süpitide shi’eler namida meydan’gha chiqirishqa sewep bolup qaldi. Shundaqla ularning bügünki dunyadiki medeni we siyasi yitimilikini kelturup chiqardi .
Tarixta yaxshiliq bilen yamanliqning mahiyiti heqqidiki pikri dawalghushlar yene nurghun milletlerni köp din almashturush yaki köp din’gha birla waqitta ishinishke mejbur qilghan ehwallarmu körülgen. Alayluq ;«jongguluqlar utuq qazansa kungzichiliqtin,meghlup bolsa daw jiyaw dinidin köridu» digen söz bikargha éytilmighan. Kéyinche ular her ikkilisidin budda telimatliri arqiliq rohi qana’et hasil qilidighan pisxika shekillendürgen. Chünki kungzichiliq exlaqi meslek bolushi süpiti bilen yighinchaqlap éytqanda «urushmayli- talashmayli » digen bir jümle sözning yene bir xil wariyanti’idi. Dawjiyaw dini yaxshiliq bilen yamanliq otturisidiki perqni a siasien shekli jehettiki perq dep qaraydu, bu ularning «heqiqi muzekker(阳) mu’ennes (阴)ichidiki muzekkerdur»- dégen telimatida roshen gewdilen’gen. Bu telimatqa töwendiki shekil simowul qilinidu:
Menisi: dawjiyawning qarishiche- hayatliq 阴 (mu’ennes. Qarangghuluq. Menpi)we 阳 (muzekker.yoruqluq. Muspet) tin tüzülidu. Her ikkilisining mewjutluqi bir-birini shert qilidu. Yin ichidimu yang, yang ichidimu yin bolidu, emma heqiqi yang yin ichidiki yangdur.
Körünüp turuptuki, dawjiyaw toghrisini éytqanda din emes, u peqet bir xil dunya qarash-teriqet . Démek ularning neziridiki yamanliqmu yaxshiliqning postidur. Bu toghrida ottura tüzlengliktin sherqi jenubi asiya ellirigiche taralghan mundaq bir hikayet bar. “ bir kembeghel boway bolup, bar- yoq bir oghul we bir éti bar iken. Bir küni tuyuqsiz at yoqap kétiptu. Buni anglighan qoshna-qulumlar bowaygha ich aghritip hal sorap keptu. -kim bilur buningda bir yaxshiliq bardurbelkim,- deptu boway.
Derweqe bir nechche kündin kiyin at bir munche yawa atlarni bashlap’egeshtürüp qaytip keptu. Buni anglighan qoshnilar xushalliqidin bowayni tebiriklep keptu.
-éhtimal buningda bir yamanliq bardur belkim?- deptu boway. Xoshnilar lam-jim démey chiqip kitiptu. Etisi bowayning oghli atlarning birini köndürimen dep yiqilip putini sundurwaptu. Buni anglighan qoshnilar bowa yning danaliqidin heyran bolup, yene hal sorighan qiyapette yétip keptu.
-éhtimal buningda bir yaxshiliq bolishi mumkin? – deptu boway aditi boyiche. Qoshnilarning emdi resmi achchiqi keptu-yu yene chiqip kétiptu.
Etisi yat elge tajawuzchiliqqa mangghan padishah yézidiki barliq yashlarni mejburi leshkerlikke éilip kitiptu. Bowayning oghli bolsa salamet qaptu“
Uning üstige dawjiyaw (道教) sözidiki daw (道) yol meniside bolup herqandaq bir shey’i yaki halettin chiqish yoli yaki ilgirlesh nuqtisi izdesh meniside yaki herqandaq bir haletning chuqum chiqish (hel qilish ) yoli barliqi menisini asas qilghan bolushi mumkin. Shungilashqa bu teriqette barliq shey’iler otturisidiki zitliq munasiwiti küchep tekitlinish bilen birge tebi’etning mezkur zitliqni sighdurghuchi güzel mewjudiyet ikenliki mu’eyyeshleshtürgen, bilish mesiliside shey’ilerge meptun bolush yaki heyran qélish meripetning yuqiri chéki bolup hésaplan’ghan,emeli ünüm (yol) qoghlishilghan.
Kungzichiliq teriqiti bilen da wjiyaw ning asta- asta birliship kétishi netijiside kungzichiliq teriqitidimu kishilik hayatni ikki yaqlimiliq nuqti’inezer boyiche küzitish mitodi qobul qilinip qollinilghan. Emma tebi’et we hayatliq heqqidiki telimatlar yenila dawjiyaw teriqtiining , a’ile, telim-terbiye we iqtisadi ang kungzichiliqning kontirolliqi astida bolup kelgen. Ijtima’i tüzülme nuqtisidin analiz qilghanda, dawjiyawda- insan pa’aliyiti bilen tebi’et otturisidiki munasiwetning öz ara toluqlash munasiwitide ikenlikining tekitlinishi; Kungzichiliq teriqitide kishilik hayattiki hemkarliqning tekitlinishi birdek kolliktip pa’aliyetning qimmitini shexsi pa’aliyettin yaki az sanliqlar pa’aliyitidin hemishe üstün körüsh qarishni shekillendürgen.
Medeniyetshunaslar yene jonggu tibabitidiki yingne sanjish we dora üsümlüklirige tayinish uslubining bashqa herqandaq eldin perqliq halda köp qollinishi we tereqqi qilishi, opratsiye yaki yerlik ezani kisiwétish xaraktirlik dawalashning yoqluqinimu dawjiyaw dinidiki yin-yang telimati we shu asastiki tebi’etning bir pütünlüki ezalar otturisidiki garmuniylik munasiwetning mutleqliqi nuqtisidin qarighan. Edebiyat-sen’et nuqtisidin élip éytqandimu, xenzu shi’iriyitidiki tebi’et teswirige a’it shi’ir-nezmilerning, far-fur buyumlar we ressamliq sen’itidiki owchi, otunchi, niluper yénidiki, köl boyidiki neychi obrazi qatarliqlarning köp salmaqni igellishini jughrapiywi sewebni nezedin saqit qilmasliq bilen birge dawjiyaw teriqitining tesiridin dep qarashqa heqliqmiz. Shundaqla a’ile, kolliktip emgek, tamaq üstilide chonglargha tamaq ötünüsh qatarliq obrazlarni kungzichiliqtin dep körüshke bolidu.mezkur arlashma halettin kiyin ottura tüzlenglikke tarqalghan budda dini yuqarqi her ikki teriqette kem bolghan bilish nezeriyisige a’it telimatlarning tarqilishigha seweb bolghan. Emma bu dindiki heddidin ziyade passip dunya qarash, xiyalpereslik, waz kéchish yene waz kéchish qatarliqlarning qarshi élinmasliqi tebi’i idi.
Elwette budda dininingmu ijtima’i tüzülme we edebiyat-sen’ettiki tesiri özi tarqalghan rayunlarda nahayiti zor bolghan bolushi tebi’i. Emma dinshunaslar birdek xenzu we yamamato(yapunlarning ) millitining tarixtin buyan monusizim (tewhid yaki bir xudaliq din ) qobul qilip baqmighanliqini yaki öz medeniyitide shuninggha a’it dunya qarash yaki pikri iznalarni saqlap qalmighanliqini ilgiri süridu. Undaqta, dawjiyaw teriqitining shey’iler otturisidiki qarmu-qarshiliqning birdekliki qarishi di’aliktik matiryalizimning, kungzichiliqtiki hemkarliq telimati kolliktiwizimning, tewhid eqidisidiki (monotheism) muressesiz bir heq- bir xudaliq qarashning xenzular bilen yamamatolar arisida yoqluqi ati’izimning -qisqisi, markisizimning jongguda tizla üstünlükke érishishining tarixi arqa körünüshi dep qarashqa bolamdu-qandaq? Buni tehlil qilishni öz ehlige- markisizimchilargha qaldurimiz.
(5)
Shuni tekitlesh kérekki köz bar jayda sirgha orun yoq, mesile sirda emes közde.emma gheybi hikmetning tamghisi bésilghan sirlarning échilmaydighanliqini bilishmu bir xil échishtur. Chünki échilmasliq, ghuwaliq sirning mewjutliqining tüp kapaliti. Échish, bayqash közning tüp qimmet kapaliti . Bu yerdiki köz- noqul fizi’olugylik menidiki köz bolmisimu shu közning fonkisiysni menbe qilghan tepekkur yaki köngülning közidur. Közdin ibaret bu tengdashsiz ni’met bizning sirtqi dunyani küzitishtiki köznikimiz bolush süpiti bilen bizni ka’inattiki güzelliktin behirlendurup turidu.
Emdi yuqarqi mesilining yiqinqi zaman dunya medeniyet tarixdiki tesiri -miningche mundaq boldi dep qaraymen.
Wiliyam jimisning piragmatizim telimati charliz darwin otturgha qoyghan “ türlerning kélip chiqishi“ neziriysining siyasi-iqtisad sahesidiki kölenggisi süpitide ottura esir xiristi’an jahaliti ichidiki buruxtumluqtin emdila tin élishqa bashlighan insaniyet tepekkurini özige ram qiliwaldi. ‹‹ tongghaqla ot ilahigha, issighaqlar muz ilahigha choqunush›› tin ibaret bid’et eqide emdi zamaniwi tüste meydan’gha chiqti.
Wilyam jimis wapatidin bir nechche yil ötüpla josiya roys kebi mutepekkurlarmu meydan’gha chiqti. Shimali amrika qit’esidiki ilahiyet pelsepe éqimining nopuzluq wekili hisaplan’ghan bu mutepekkur bir qatar telimatlarni otturgha qoyup nezeriye jehettin pirgmatizimning ulini tewriteligen bolsimu insanlarning buni anglaydighan’gha quliqi yoq idi.
U öz telimatlirida: ”yamanliqning xuda tereptin yaritilishi ilahning kamali süpitini téximu échip biridu“ dep qaridi.
Josiya roysning némis pelsepe pishwaliridin gégil, shupinxa’or qatarliqlarning qarashlirini özleshturüsh asasidiki bu qarashliri öz nöwitide asasi jehettin islam sherqining kilassik(selepler) eqide séstimisi idi. Chünki sap islam pelsepisi shundaq qarayduki, yamanliqmu musteqil tüp mewjudiyet bolup umu güzellikge oxshashla allه terpidin yaritilghan. Chünki ,herqandaq bir shey’ining yaritilmish menbesini bir yaratquchidin bashqigha mensup qilish ilahi qudretning shey’ilerdiki tesirining jüz’i bolup qilishidin ibaret éghir mitafizik we eqidiwi xataliqqa élip baridu. Yamanliqning bir yaratquchi terpidin yaritilishi yaratquchining kamalitige nuqsan bolmastin eksiche kamali qudretning ipadisidur. Yaxshiliq-yamanliq, hayat-ölüm qatarliq mewjudiyetning öz ara eksi qutuplirini oxshashla öz iradisi we qudritige boysundurush bu zatning hemmige oxshashla qadir ikenlikining ispati. Uning üstige yaxshiliq-yamanliq, payda-ziyan qatarliqlar tüp menidin élip iytqanda insaniyetning sotsiyal pa’aliyet formilirini dewri qilip barliqqa kelgen obiktip belgiler. Emma, uni ilahi hikmetke tetbiqlighanda yenila insanlar éngidiki subiktip uqumigha aylinip qalidu.
(6)
1997- yili yanwar éyida pütkül dunyani zilzilige salghan kilon téxnikisining deslepki qedemde utuq qazinishi qarimaqqa, bi’ologiye sahesidiki dewr bölgüch inqilab hésaplansimu, mahiyette uning insaniyetning tepekkur qurulmisidiki nurghun qatmalliqlarni pachaqlap tashlash jehettiki ünümimu bir xil inqilab tüsini élishi mumkin.
Chünki janliqlarni – mesilen: insanni jinissiz rewishte peqet hüjeyre we hüjeyre yadrosidiki halqiliq bi’o-ximiyilik alahidiliklerning yardimidila (elwette toluq tejribixana shara’itida) öz péti nusxilap chiqish imkaniyitining nezeriye jehettin mumkinliki kishige samawi kitaplardiki qiyamet künide, ölgen insanlarning öz péti tirilip su’al-soraqqa hazirlinidighanliqining eqli ispatigha ishare qiliwatqandek tuyghu béridu. Chünki cheklik insani paraset we qudretning yardimide öz péti nusxilan’ghan janliqlarning, cheksizlikni chüshinishte insanning eqli hezimi berdashliq birelmeydighan ilahi qudret qolida qayta tirilishi héchgep emes.
Yene iysa eleyhissalamning atisiz yaritilghanliqini özining eqli hezimidin ötküzelmey «xudaning oghli» dep ilahlashturup mushrikliqqa yüzlen’gen insanlar topi üchünmu buni agahlandurush signali démey bolmaydu.
Eqilliq oqurmen’ge ayanki, bu elwette iysa eleyhissalam shu teriqide (kilon sheklide) barliqqa kelgen dégenlik emes. Bu peqet iysa eleyhissalamning atisiz yaritilish imkaniyitining yalghuz eqidiwi telepning türtkisidinla emes, belki eqil teripidinmu tamamen qobul qilinidighanliqini shundaqla, iysa allahning oghli diyishning böhtan we sepsete ikenlikige qilin’ghan eqli ishare xalas.
Hazirqi zaman hindi islam mutepekkuri wehiduddin xan 60-yillarning axirilirida bu heqte toxtilip:“aldinqi esirdiki sewep-netije munasiwetning mutleqliqi heqqidiki nezeriyiler iysa eleyhissalamning atisiz yaritilishini inkar qilghan bolsimu bu esirdiki bilgili bolmasliq nezeriyisi bu xil yaritilishni mumkin dep qarawatidu“
Kilon téxnikisining utuq qazinishi yene insanlar tepekkurining téxi toluq échilish halitide emeslikini semimizge salidu. Chünki , bir ayalning ten hüjeyre yadrosining shu ayalning yadrosizlandurulghan tuxum hüjeyrisige seplinip, uruqlan’ghan tuxum hüjeyrisi halitige keltürülgendin kiyin yene shu’ayalning baliyatqusigha «térish» arqiliq barliqqa kelgen «kilon perzent»ning tughqandarchiliq munasiwet tori ichidiki «tipi» intayin ghelite bolup, «perzentning öz anisining bir tughqini bolup chiqishi» dek tarixtin béri insanlarning epsaniwi tepekkurighimu sighip baqmighan hadise bolup qalidu. Emma, u emeliyet. Chünki, perzentning dunyagha kilishige yérim asas salghan nusxilan’ghan hüjeyre ana tinining bir qismi bolush nuqtisidin éytqanda anining atisining «balisi» emma, bu perzent uruqlan’ghan tuxum hüjeyrisi we tughulush nuqtisidin yenila anigha mensup. Amrika timéyl ünwérisititining profisori, mikro-bi’ologiye penliri dokturi abdulhadi: «bu insanlarning özining nusxilishi bolmastin belki özini özi süriti mubeddel qilishi» deydu. Uyene: «bu perzent öz anisining inisi yaki singlisi bolup chiqidu. Bu erlerge qilin’ghan haqaret bolush bilen birge insanlarning allه tereptin belgilep bérilgen nurmal hayatliq tertipidin chiqip öz qedir-qimmitini depsende qilishtin dérek biridu, mihir-muhebbet, miras, tughqandarchiliq munasiwiti qatarliq uqumlargha murekkep shundaqla selbi tesir körsitidighan bir türküm mexluqlar peyda bolidu» deydu.
Girmaniylik irsiyetshunas we xiristi’an dini ipiskopi dinir bu heqte mundaq deydu: «insanlar xudaning rolini élishqa urun’ghanda eng köp xataliq ötküzgen bolidu. Ilim exlaqi nuqtisidin élip éytqanda alimlarning huquqi bunche zor emes. Emma, xuda yenila yoqtin bar qilghuchi. Alimlar mezkur yaritilmilar asasida öz ijadiyetlirini berpa qilghuchilardur»
Démekchimizki, insanlarning tepekkur sighimi mezkur ri’al hadise asasida yene kéngeydi. Ihtimal bizge mewhum kelgüside buxil hadisler yene talaylap meydan’gha chiqar.
Dikartmu « tepekkur qilghachqila mewjutmen »déyish arqiliq insani qedir-qimmetning tepekkur bilen bolghan munasiwitini mu’eyyenleshtüridu.
Tepekkur tariximizdiki buxil ongchilliq we solchilliq hemishe bizdin eqli segeklik telep qilish bilen birge shexisning eqli we pikri erkinlikini mu’eyyenleshtürüp turidu, hemde shu arqiliq bizni kishilik qedir-qimmet bilen tartuqlap turidu.
Shungilashqa peyghembirimiz muhemmed eleyhissalam: « tepekkurgha yétidighan ibadet yoq » dégen idi.
Pikri endizilerge nopuzning süri yaki jilwisi tüpeyli egiship kitish xuddi murt-muxlislarning saqalning ‹‹milli saqal›› yaki ‹‹dini saqal›› ikenlikini ayriyalmasliqqa oxshaydu. Bu kishini öz qimmitini depsende qilishqa, qisqisi gumrahliqqa ilip baridu.
Eyni dewir nishapur weziytidiki ijtima’i tengpungsizliq ömer heyyam ruba’ylirdiki ötkür kinaye we chektin ashqan mesxirilik tilning arqa körünishi hisablansa mezkur ruba’iélar peyda qilghan solchil pikri éqim texminen 30 yildin kiyinla se’di shirazidek ulugh emma passip xahishqa ige sha’irni otturgha chiqarghan.
Ular berpa qilip chiqqan pikri liniye bir tüz siziq süpitide perez qilin’ghanda, mezkur tüz siziqning ikki qutupi xata, ottura qismi toghra bolghan bolidu. Merkizi nuqtigha intilgenler toghra yolgha mangghan bolidu. Ikki terepke mayil bolghanlar özining qutuplargha yiqinlishishi giradusi boyiche xatalashqan bolidu. Chünki ‹‹ishlarning yaxshisi otturahal bolghinidur››
Derweqe, otturhalliqmu hemmila mutepekkurgha nisip boluwermeydu. Nisip bolghanlar öz tepekkurining serkige, qilichqa, mektepke aylan’ghanliqini körelmestin dunyadin kétip qélishidu. ”islamning höjjiti“ dégen namgha musherrep bolghan mutepekkur imam ghezzali (1111-1058) öz dewrdiki dindarlar, dinsizlar, mushriklar, peylasupla, sopi-ishanlar we mez’heb esebiyliri hemmsning pikr i dunyasi bilen tonushqan we ularning herbirige aldi bilen gumani nezerde qarap chiqqan, imam ghezzali: ‹‹ gumanlanmighan qarimas, qarimighan körmes, körmigen tepekkur qilmas, tepekkur qilmighan bilmes ›› digen meshhur telimatini özining heqiqet izdesh yolidiki mitodi we pikri ramkisi qilip bikitken. Andin mezkur mez’heb we pirqilerge bir-birlep öz jawabini bergen.
Imam ghezzalining dinsizlargha bergen jawabi:
“ herqandaq bir hadisining berpachisi bolidu, dunyamu hadise,dimek uning berpachisi bar“
”jansiz shey’ilerningmu eqli we iradiwi xususiyettin xali turuqluq muntizim qanuniyet boyiche heriket qilishi mezkur qanuniyetning cheksiz qudretni arqa kurunush qilghanliqining ipadisi bu qudret ne din kelgen?“
Xriisti’an, yehudi we shaman eqidisidiki mushriklargha bergen jawabi:
“ siler ilahni köp dep itiqad qilisler, siler ilah bir emes köp, ular zat, süpet we qudret jehetlerde tepmu-tep dep qarisanglar, elwette xatalashqan bolisler, ilah eslide bir bolup siler uni köp dep oylap qalghan, chünki siler éytqandek hemme jehettin tepmu-teng, op’oxshash ikki yaki bir nechche shey’i bolmaydu, bar diyilgendimu u eslide birla nerse bolup siler köp dep oylap qalghan, bu tuyghudiki xataliq.
– ilahlar ichidiki herqandaq birini bashqilardin yüksek mertiwige ige dep qarisanglar, bumu xata, chünki ular ichidiki eng yüksek mertiwidikisi ilah, qalghanlar yenila bende, chünki ilahta ajizliq yaki töwenlik xususiyti bolmaydu, siler ulughlarni ilah dep oylap qalghan, bu eqididiki xataliq“
Mu’teziller we grik pelsepisi bilen yingi pilatonizim éqimigha ayinip ketken ikki ustaz – farabi we ibn sina qatarliq eqliyetchilerge bergen jawabi:
“ eqil hemmini bilishke qadir emes, eqil hemmini bilishke qadir bolsa idi, peyghemberlerge samawi kitaplarni nazil qilinmighan bolatti. Chünki eqil konkirt yaki abistirakt bolsun shey’i yaki mewjudluq katiguriysini qismen bilishke qadir. Eqilning shekl bilen mezmun ottursidiki wastichisi besh sezgü eza. Sezgü ezalar shey’ilerni öz péti bilishke qadir emes. Belki jüz’i yosunda bilishkila qadir. Shunga gheybi mesillerde wehiyge tayinish kérek“
Eqliyetchilikni mutleq inkar qilghan neqliyetchilerge bergen jawabi:
”siler dewet qilmaqchi bolghan din (islam) aldi bilen shexistiki eqidige emes eqilge xitab qilidu. Chünki ,wehining nazil bolushi, muhemmed eleyhissalamning peyghemberliki qatarliq tüp asaslar ularning eqilge xitap bolushi kérek we ularning eqli tasqimidin ötüshi kérek, démek eqil eqidining achquchidur“
Qisqisi, imam ghezzalining köp tereplime telimati ichki niza, pikri namratliq, shi’e-isma’iliye mez’hipi esebiylirining ichki jehettin halsirtishi, xiristi’an dunyasining xirisi qatarliq türluk bésimlar aldida dawalghup turiwatqan musulmanlar dunyasigha hayati küch we pikri jushqunluq élip kelgen. Mezkur telimat tézlikte herqaysi aymaqlarda köplep medrslerning qurulushi we imam ghezzalining pikri endizisini qollanma qilish bilen xaraktirlendi. Shuning bilen musulmanlardiki pikri we eqidiwi birlikning muqeddimisi échilghan. Imamning shagirtliridin biri bolghan bn tomirtning marakeshte muwehhidler hakimiytini tiklishi; Salahiddin eyyubi jemetning mezkur medrsliridin biri bolghan ediyye medrsining muxlisliri bolush bilen birge salahiddin qoshundiki tayanch küchler we chewendazlarningmu mezkur medrs muxlislridin bolushi qatarliqlardin ghezzalining töhpisini köriwilish tes emes.
Démek, salahiddin eyyubining 1178-yili irusalimni xirsti’anlar qolidin tartiwilishtin ibaret alemshumul ghelbini ilgiri imam ghezzalining demeshq jamesidiki hujrida ikki yil izchil ilip barghan pikri istiqamet we itikapliridin ayrip qarighili bolmaydu.
Qisqisi, sherq we gherbning tarixi sehipiliride buxil obrazlarni hemishe chiliqturup turimiz.
Iskenderning ustazi arstotil, tagh-tura palwanlirigha bashchi bolghan sung jiyang, seyfuddewle hemedanining herbi yürüshilride hemrah bolghan ulugh peylasup ebunesir farabi, suleyman bughraxan’gha mushawwur bolghan yusup xas hajip, huseyn bayqara huzuridiki elishir nawa’i, fransiye burzhu’a inqilabining rohi ustazi zhan zhak rosso, gitlirning meniwi ustazi firdrix nichishi, proltariyat inqilabining dahiliridin markis, in’gilis… mana bularning hemmisidin elemning sep yönilishini belgilewatqan qelemning simasi-tepekkurning kü chini körgili bolidu.
Hasilkalam: dunya bizning tepekkur qurulmimizgha xiris qilmaqta. Her bir meghlubiytimiz we illetlirimizning arqa kurünushide birxil xata pikri endizining kölenggisi elenglep yüridu,alayluq, alim-ediblirimiz, yash heweskarlirimiz ishqilip öz terjimhalini élan qilish pursitige irishken her bireylen digüdek özini küchep kembeghel yaki pirultar we yaki pirultarning ewladi qilip ispatlashqa urunushliridin, edebi eserlirimizde merkezlik halda bay-haldarlarning selbi pirsunazh qilip yaritilishidin ‹‹ medeniyet inqilabi ›› dewride yuqqan ‹‹ yamaq chapan kiyip qehriman bolush mepkurisi›› ning hilihem tepekkurimizgha istixiylik halda hökümranliq qiliwatqanliqini; Alim, ziyalilirimizning ata-anisidin tartip, din bilen rohqiche hemmila nersige kespi telepchanliq bilen tetqiqat neziride qarap pikir qilishliridin bir qélipta quyulup ketken mixanikiliq turmush endizisining tesirini köriwilish tes emes.
Dewrimizde bizdin milli gewde süpitide kütülüwatqan riqabet shünche keskinki, biz eqelliysi turmush qamdash üchünmu dunya nupusining beshtin biri üchün ésilghan bir dashqazandin tamaq élishimiz kérek. Mezkur nisbet telep qilidighan maddi ihtiyaj chiqish nuqta qilinip berpa qilin’ghan ghayet zor shundaqla murekkep iqtisad séstima mixanizimi mewjutluqimizni bashqa milletlerge oxshashla iqtisadtin ibaret sirliq enggüshterge baghlap qoyghan.
Yersharilishishqa qarap yüzliniwatqan shiddetlik iqtisadi dolqun bizdiki yoqning ornida jan saqlap kéliwatqan aylanma qurulmiliq milli iqtisadi séstimigha awwal tehdit andin xire-shire purset éilip kelmekte. Biz shundila özimizning emdilikte yöligen’ge, tiligen’ge, tijigen’ge jan biqish imkaniytining kelmeske ketkenlikini his qilmaqtimiz. Emma bizdin nöwette kütülüwatqinining salmaq ilmi we kespi sapa hemde toghra tepekkür qurulmisi ikenlikini gewde süpitide his qilip bolalmiduq. Özimiz heqqidiki pikri telqinlirimizning köpinchisi berpachiliq tüside emes, tenqidi formida ipadilinip kéliwatidu. Elwette tenqidi formimu bésip ötmisek bolmaydighan bir basquch . Bizning tepekkur qurulmimizmu medeniytimiz we rohiytimizning ‹‹ gin xeritisi ›› dur. Biz bu xeritini sizip chiqalisaq özimizni tüptin chüshineleymiz. Bu noqul halda bizdiki ilimi sapaghila baghliq bolup qalmastin belki bizni hemishe telpündurüp turidighan, özimizni mewjudiyet, ri’alliq we ‹‹ biz ›› din ibaret mupessel pelsepiwi qatlam we makro nuqtilardin tonutup tepekkurimizdiki chichilangghuluq we mentiqi ziddiyetlerge, wujudimizdiki peskeshliklerge xatime béreleydighan; Bizning dunyaning mahiytini dunya sobiktidin izdeshtin ibaret‹‹ qulaqqa paxta tiqiwilip qongghuraq oghrlash ›› tiragidiysdin qutulushimiz üchün bizni mukemmel pikri ramka bilen tartuqlaydighan sap eqide we uning tüp telipi emelning bolmasliqinimu arqa körünüsh qilghan. Shunglashqa ilmi eserlirimizdiki neziriywi qimmet yaki edebi eserlirimizdiki pelsepiwi izchilliqtin sen’et tüsi yuqiri orunda turup kéiliwatidu.
Shunglashqa men deymen: ziyalilirimiz alim we mutepekkur abdushükür muhemmet’imindek arifliq maqamini kötüp olturmay waqtida bir allahqa choqun’ghini yaxshi.(Hebibulla Toxti)

2004 -yili misir. Qahire.

Ilawe: dokturant Hebibulla Toxtining bu nadir maqalisi 2004-yili yézilghan bolup,2008 -yili“shinjang medeniyiti“ zhurnilining 4- sanida ilan qilin’ghan.