Ibin China dunyada Avicenna (/ˌævɨˈsɛnə/; Latinate form of Ibn-Sīnā (Persian: پور سینا / ابن سینا‎; Arabic: ابن سینا‎), full name Abū ʿAlī al-Ḥusayin ibn ʿAbd Allāh ibn Al-Hasan ibn Ali ibn Sīnā^[4] (Arabic: أبو علي الحسين ابن عبد الله ابن سينا; c. 980 – June 1037) was a Persian. dep tonulup keldi.Bundaq bolishigha uning saqlinip qalghan eserlirining Parische we Erepche bolghanliqi asasiy sewep bolghan bolup, bizning medeniyitimizning chekinishi we tarixiy namayendillirimizge ige chiqalmasliqimiz El-Farabiy we Ibin-Chinagha oxshash alimlirimizning bashqilarning bolup k´etishige sewep bolup kelmekte.Uning kimliki ispatlaydighan birinchi pakit uning ismi bolup, Ibin Sina dégenlik gherip we ottura sheriqtiki milletlerning tilida chinliqning perzenti dégenlik bolidu.Tarixta Uyghurlarning ejdatliri paaliyet qilip kelgen tengritagh hawzisi chin we chinimachin, yoquri chin, ottura chin we chin dep atalghanliqi hemmige ayan bir hadisidur.Tarixtiki chin/Sin, china/Sina we chinemachin/Sinemachin digenler hazirqidek Zhung Go yeni Zhung xua Renmin Gong Xe goni bildürmeystin belki Altay. tengritagh, kuinlun, pamir we altun taghlirining etrapigha jaylashqan  büyük chi we machinni/türkistanni körsütetti.

Ikkinchi ustaz, sheriqning yultuzi El- farabining shagirti, insiklopidik alim-Ebu Eli Ibni Sina miladi 980- yili awghust éyida gherbiy türkistanning muhim sheherliridin biri bolghan buxaraning Qormisun yézisida bir Uyghur/Türükmrn ailiside dunyagha kelgen: Uning ismi tarixta china/Sina we chinimachin/Machin dep atalghan Uyghur Élidin kelgen bolup, uning atisi  belexte wezipe ötewatqan Sina oghli Abdullah dewletmen we medeniyetlik Uyghur nesillik kishi idi.Miladi 999-yili qaraxaniylar sulalisi samanilar sulalisini özige béqindurghandin kéyinki dewride  China/Sina Oghli  Abdullah  buxaragha köchüp kelgen bolup, qaraxaniylar oghulliri hökümdari eyni chaghda uni döletning maliye xadimi qilip teyinligen idi. Ibin Ali, Ibin Abdullah, Ibin Sina/Uyghur oghli afshin nahiyeside Uyghur(türkmen) a’ilisidin bolghan yulduz isimlik bir qiz bilen toy qildi. Abū ʿAlī al-Ḥusayn ibn ʿAbd Allāh ibn Al-Hasan ibn Ali ibn Sīnā bolsa ene shu toydin kéyin Sina/China oghli Abdulla ailiside dunyagha kelgen idi. Uning esli ismi Abū ʿAlī al-Ḥusayn ibn ʿAbd Allāh ibn Al-Hasan ibn Ali bolup, kéyinche chong dadisining nesebige we ilim dunyasida qazanghan shöhritige  uyghun halda China/sinaliq, chinliq/ Uyghuristanliq oghli yeni Ibin Sina/China… dégen nam bilen atalghan.

China qedimqi türkche atalghu Chinedin kelgen bolup, hazirqi perghane oymanlighi, tarim oymanlighi we seydam oymanliqini yeni Uyghurlarning qedimqi ejdatliri asasliq paaliyet élip barghan jaylarni körsütüp kelgen jughrapiyning yer-jay ismidur. Chin, Chini-Machin atalghuliri  Türkistan digen atalghu qollinishtin ilgiri we uningdin kéyin öz-ara parallil halda qollunilghan. Chin yaki chini machindin kelgenlerni xoshna eller we yat milletler ular kelgen yaki tughulghan yurt isimliri bilen atighan. El-Farabiy, Mehmut Qeshqiri, Jalaliddin Rumi, Muhemmet Xarazemi qatarliqlarni shu isim bilen atighanlar köpinche shu yurt we sheherlerdin bolmighanlar bolup, alim we ediplerni bu xil atash ejdatlirimiz paaliyet élip barghan keng ketken asiya-yawropa quruqluqida enenige aylanghanidi.Eli oghli  Ibin Chinaning bowisi Ibin Chinadin ilgirila bu leqmni özige taqighan bolishimu mumkin.

Hazirqi Uyghuristan we eslidin bu tupraqqa tewe jaylarda yashighanlargha Sina/China  dégen ismining qollinilishi, türükler musulman bolushtin ilgiriki hadise bolup, Chine/Sinaning Uyghurlarda qedimdin béri qollunilip kélingen qedimi isim bolghanliqini nezerde tutqanda, Ibin Sina/Chinaning ejdatlirining munazirisiz halda sheherleshken Uyghur/oghuzlarning birer qebilsige tewe uruq ikenlikini biliwalghili bolidu. China/Sina we chine/Machin dégen söz qedimqi türk tilida chine, china …parqiraq jisim, nur chachquchi, tejribe qilmaq, sinimaq, sheriq, kün chiqish terep… dégendek menilerde qollunilghanliqi hemmige ayandur.Abū ʿAlī al-Ḥusayin ibn ʿAbd Allāh ibn Al-Hasan ibn Ali ibn Chīnā ismidiki mezkur China, Chine dégen isimning xitaylar Zhong Yuen dep ataydighan Zhunghua Renmin Gongxegoni bildüridighan China we Irandiki herqandaq Sina bilen munasiwetlik bir yer jay hem atallghular bilen biwaste hichqandaq baghlinishi yoq bolup, uning ilgiri 3 qitede seltenet sürgen ejdatlirimizning wetini büyük Uyghuristan tupraqlirini we kindik qéni tökülgen eziz yurt-makanlirini ipadileshte pexirlinip turup ishletken qutsal ibaridin kelgenliki ilim bilen aghdurup tashlighili bolmaydighan polattek pakitdur.
Hemmige melumki, yawropaning oxshimighan milletlerge mensup bolghan alim we edipliri qedimqi alimliri öz eserlirini eyni chaghdiki yawropaning edebiyat tili bolghan latinchide yazghinigha oxshash, Ebu Eli Ibin Chinamu qandashliri bolghan El-Farabi we Mehmut Qeshqiriylerge oxshashla eyni dewirde hemmidin yüksek bolghan üch qitege yéyilghan bir-biri bilen teqdirdash Türkiy hakimiyetlerning we milliy menpeetlerning ihtiyajidin  eserlirining bir qismini erebche, bir qismini parische yene bir qismini türükche we  yene bashqa qisimlirini bashqa tillarda yazghan idi.Eserlerni ana tilida emes gheyri tillarda yézish shu jaylarni menggü türüklerning seltiniti astida saqlap qélish we xitaydin rimghiche sozulghan soda yolini kontorulliqida tutush ihtiyajidin bolghan.Dunyawiy shöhret qazanghan  Abū ʿAlī al-Ḥusayin ibn ʿAbd Allāh ibn Al-Hasan ibn Ali ibn Chīnāning öz eserlirini yoqarqidek ihtiyajdin düshmen milletlerning tilida yazghanliqi  kéyinche yeni 6-7yüz yildin kéyin ilim saheside Ebu Eli Ibin Chinaning etnik kélip chiqishi  heqqide bezi xata tonushlarning otturigha chiqishigha seweb boldi.

Ebu Eli Ibin China tughulup ösken buxara we belix sheherliri bolsa, alim Mahmut Qeshqiri we Abdushkur Memtimin eserliride tilgha alghan chin, machin, chine-machin we ottura chin bilen baghlinishliq bolghan qutsal makanlirimiz bolup,  shu dewrning Uyghurlari yashaydighan eng bayashat merkizi shehiri idi. Yipek yoli eshu sheherlerdin ötidighan bolghachqa, u sheherler bay we awat tijaret merkizi bolup hésablinatti. Bu dewirde Uyghurlar pütkül yipek yolini kontrul qilish üchün hemme yerge özining memuriy, eskiriy we ilimiy xadimlirini yerleshtürgen bolup, Ibin China/Sinaning Buwisi Abdulla yaki atasi Alining qarahanlar hakimiyiti teripidin buxara we belix qatarliq sheherlerge dewlet xizmitige teyinlengen qeshqer yaki xotenlik bir uyghur bolush ihtimalliqi bek yoquri.

Uyghurlar soda tijaret bilen bay bolupla qalmay büyük türkistanda ulugh medeniyetlerni berpa qilghan.Jahanshumul Alim Ibin China yashighan mezgilde  xoten, qeshqer, buxara we semerqendte nurghunlighan bilim ochaqliri, medrisler, ressetxanilar, metbehanilar we qeghez zawutliri qurulghan idi. Eyni dewirde Qarahanilar emperiyesi qurulghinigha anche uzaq bolmighinigha rahmen, Uyghurlar qedinki ejdatlirining qanche ming yilliq medeniyitige warisliq qilip  matématika, tebi’iy pen, astirnomiye we pelsepe qatarliq penlerde tillarda dastan bolidighan netijilerni yaratti. Qarahaniye dewride yene edebiyat-sennet, pelesepe,  muzika, minyatorluq, naxsha usul, keshtichilik , heykeltarashliq, binakarliq, gilem hem rexit toqush, oymichiliq qol hunerwenchilik qatarliqlarmu tereqqiy qilip meshhur alimlarning arqa-arqidin yétiship chiqidighan ochiqigha aylanghanidi…

Ibin China/Sinaning tilimizdiki heqiqi ezen chillap qoyulghan ismi éniq emes bolup, Ibin China/Sina u ilim-pende netije qazanghandin kéyin bashqilar teripidin inwan süpitide taqighan shanu- shewketlik nam bolishi ihtimalgha téximu yéqin. Ulugh alim Ibin China/Sina ana yurti chin yaki Machinda yeni china/Türkistan jughrapiyeside öginish we ilm tehsil ishliri bilen shughullunup gherip bilen sheriqning tepekkurini we ilim-pen muwapiqiyetlirini ghelbilik birleshtürüp tibabetchilik, fizika, matématika, muzika we pelsepede tarixta az körülidighan derijide shöhret qazanghan. Ibin Chinaning «Elqanun», «Kitabulshifa», «Danishname», «Risalei El Mosqi Gheyrimufi El Shifa»qatarliq eserliri pütün dunya pelesepisi we tibabetchilikige  chongqur tesir körsetken.

Abū ʿAlī al-Ḥusayn ibn ʿAbd Allāh ibn Al-Hasan ibn Ali ibn Chīnāning muzika sahesidiki töhpisi El-Farabiygha oxshashla Uyghur 12 muqam we bashqa qérindash xeliqlerning muqamlirining tereqqiyatigha asas salghan we tesir körsetken bolup, muqamlarning ottura asiya yeni büyük türkistan tipini berpa qilghan . Ibni Chinaning edebiyat-sennet we tibabet ilimlirigha jiddiy tesir körsetken wekil xaraktirgha ige esiri  „Kitabulshifa“ bolup, uni dunya ilim sahesidikiler türükchidin pars tiligha terjime qilip, uning yene bir wekillik esiri „Danishname“ bilen birge neshir qilghan. Ibin China yene muzika we istitika heqqide „Kitabunnijad“ namliq esernimu yazghan. Ibin Chinaning „Kitabul Nijad“ digen eseri 1931-yili bir erep alimining neshirge hazirlishi netijiside Gérmaniyede neshir qilin’ghan.
Ulugh Alim Abdushkur Memtiminning qarishiche Ibin China El- Farabining shagirti we iz basari bolup,  u baliliq we yashliq mezgilide buxarada qarahanlar emparatorliqi dewride meydangha kelgen shanliq medeniyet hadisiliridin biwaste ozuqlan’ghan.  Mutepekkur Ibin China özining yuquri eserliride türkiy xeliqlerning on ikki möchel qarishi, Uyghur peylasop, muzikashunas Sujup, Afronchir Tékin, melike Jiwa qatarliqlarning muzikidiki  on ikki timpiramentliq sistimisigha we El-Farabining sadda matériyalistik pelesepisidiki  muqeddes qarishlirining en’enilirige warisliq qilip,  sheriq naxsha-muzikiliridiki on ikki türkümlük (muqamliq) küy sheklini yaratqan.

Abū ʿAlī al-Ḥusayn ibn ʿAbd Allāh ibn Al-Hasan ibn Ali ibn Chīnā türkiy xelqlerning bolupmu Uyghurlarning küyshünasliqidiki muzikiliq akustika, intérwal, rétim mesililiri toghrisida neziriywiy we emeliy ilmiy netijilerni neziriyiwileshtürüp, özidin kéyinki shu ilimlarning yol xeritisini hazirlashta shanliq netije qazanghan büyük alimlirimizning biri bolup, uning bu sahediki ghelbillirining özila, Ibin Chinaning dewlet, millet we medeniyet jehettiki kimlikini belgülesh we u heqtiki xata qarashlargha reddiye bérishte yétip ashidughan pakit we delil bolalaydu. El Hasan, ibin Ai, ibin abdulla Ibin China (heqiqi ismi sheripi namelum) Chinliq(Uyghur)Abdullaning Oghli, chinliq Abdullaning perzenti- Ibin China- El-Frabi, Mehmut Qeshqiri we Yüsüf Xas hajip we El-Xarazimi qatarliqlargha oxsashla milliy namayendillirimizning biri bolup, Ibin China uning hürmet nami bolishi ihtimalgha téximu yéqin.

El Hasan, ibin Ai, ibin abdulla Ibin China küyshunasliq tereptin otturigha qoyghan on ikki küy shekli mundaqlar:1.Rehawi, 2.Hüseyni, 3.Rast, 4.Hijaz, 5.Abucheshme, 6.Buzruk,7.Iraq, 8.Ispahan,9.Nawa, 10.Oshshaq,11.Zen’güle 12.Seliqe din ibarettur. El Hasan, ibin Ali, ibin abdulla Ibin China küyshunasliqta El-Farabiyning izini bésip ilgirilep, musikashunasliqimizni öz dewrige nisbeten güllep-yashnash dewrige sazawer qildi. Abū ʿAlī al-Ḥusayn ibn ʿAbd Allāh ibn Al-Hasan ibn Ali ibn Chīnā küyshunasliq tereptin otturigha qoyghan on ikki küy shekli yat milletlerning jümlidin hetta Uyghurdin bashqa qérindash xeliqlerningmu kulturida we muzikillirida kem uchraydu yaki hich uchrimaydu.
Yoqarqi namlar eyni waqitta  küylerning akostiliq orunlirini bildüridighan atalghu süpitide qollinilghan bolup kéyinche Uyghur 12 muqamining shekillinishi, muqamlarning isimlirining otturgha chiqishi qatarliqlargha jiddiy tesir körsetken. Ibin Chinaning ene shu muzika nezeriyisi asasida ezerbeyjanda yashighan muzikishunas Seyfiddin Abdulmo’imin Ibni Yüsüf El-urmawi (miladi1216-1294-yillar) „Kitab el-edwar“dégen esiride „küylerning on ikki muqami“ dégen atalghuni tunji bolup otturigha qoyghan. Démek, Abū ʿAlī al-Ḥusayn ibn ʿAbd Allāh ibn Al-Hasan ibn Ali ibn Chīnā büyük ustaz El- Farabigha  we Elshir Nawayigha oxshash, uyghur on ikki muqami hemde  qérindash xeliq muqamlirining tereqqiyati we sistémilishishi üchün öchmes töhpe qoshqan alimlardur.

Büyük alim Ibini Chinaning bizgiche yétip kelgen eserliri asasen dégüdek erebche peqet bir ikkisinila parische yazghan bolup bu uning türük tilida eser yazmighanliqini hergiz bildürmeydu. El-Farabiy we Mehmut Qeshqiriyning meshhur eserliridin peqet erepche yézilghanliri künimizge kelgen bilen, ejdatlirimizning Uyghurche yazghan esirliri millitimizning medeniyet tereptin chékinishi, jemiyitimizni jahalet we xurapatliqning qaplap kétishi we  ikki esirdin beri mustemlikichiler we diniy radikal küchlerning buzghunchiliqi tüpeylidin yoq qilinghan.Hetta tipik uyghurche yézilghan „Qutatqu Bilik“ we Jamal Qarshining „Qeshqeriye Tarixi“ qatarliq eserlirimu qanche ming qétim köchürüp tarqitilghinigha rahmen bizning ata wetinimiz  Uyghuristanda künimizgiche saqlinip qalalmighan.

Tetqiqatchilar „Ibin China pelesepide El-Farabining izini bésip mangghan we uni téximu béyitqan bolup, uning eserliride qedimqi Yiraq sheriq, Büyük Chin/Türkistan, Yunan we Ottura sheriq medeniyitining jewherlirini tapqili bolidu. El Hasan, ibin Ali, ibin abdulla Ibin China büyük Alim El-Farabiygha oxshashla Yunan pelesepisini islamgha maslashturushqa tirishqan bolup, bu jehette uni Farabiy bilen ghezzalining otturisidiki eng muhim ötkel, déyishke bolidu. El Hasan, ibin Ai, ibin abdulla Ibin China tibabettiki 600 yilliq hökümranliq dewridin bashqa yene pelsepidimu taki 19- esirge qeder yawropaliq peylasoplargha chungqur tesirlerni körsitip kelgen. Yawropada (Avisen) dep tonulghan Ibin China 1037- yili 21- Iyunda ilim dunyasida menggü untulmaydighan shan-shöhritini qaldürup allaning dergahigha seper qildi. Peqet Türki xelqiler emes hetta pütkül dunya özining  uningdin we uning insaniyetke qaldurup ketken ilmiy xezinilerdin intayin pexirlinidu we  iptixarlinidu. Biz uni chungqur hörmet bilen esleymiz“ dep yazidu.

Hazirqi zaman Uyghur tibabet mutexesisliri ejdadi  Ibin China heqqide toxtulup, “ Ulugh Alim Ibin Chinaning  ménin’git , ashqazan yarisi, öpke yallughi , yerqan(sériqliq chüshüsh ) qizil, chichek we her türlük jahil yarilar we bashqa késelliklerni shu qeder toghra we mupessel chüshendürüp bergenliki, rohiy késelliklerni éniqlash , dawalash saheside köp yéngiliq yaratqan.Ibin Chinaning yene jerrahliq (opiratsiye) sahesidiki ilmiy izdinishliri gheripche dawalashning shu tiptiki ilim-pen tereqqiyatining asasi bolup kéliglik .

Ibin Chinaning Insaniyet dorigerlikke qoshqan töhpisini alahiyde tilgha élishqa bolidu. Ibin China tewsiye qilghan dorilar esirler dawamida keng ishlitilip kélin’gen hem hazirghiche qimmitini yoqatmighan, dep yazidu. Uyghurlardin bügünki künde yitiship  chiqqan alimlar, hekimler yenila ejdadi hesaplanghan Ibin Chinagha ige bolup, uning qutsal kespini Uyghur tibabiti we küyshunasliqida izchil türde dawamlashturup kelmekte.

Uyghur mutexesisler El Hasan, ibin Ali, ibin abdulla Ibin Chinaning „Tébabet Qanuni“ dégen hemmidin dangliq esirini neshirge teyyarlighan bolup, ushbu kitabta alimning saqliqni saqlashqa a’it pikir – mulahizilirige , shuningdek keng tarqalghan ayrim késelliklerge , ularni dawalash üchün ishlitilidighan sadda we murekkep dorilar heqqidiki tepsilatlargha keng urun bérilgen . Uqurmenlerning sheriq tébabitining nezeriyiwi mesililiri heqqide özgiche tesewur qilishi üchün „Tibabet Qanuni“ning tébabet ilmining nezeriyiwi mesililirige béghishlan’ghan ayrim babliridinmu parchilar kirgüzüshni layiq tapqan. Kitaptiki addiy awam-puqralargha chüshinish qiyin bolghan bezi atalghu we kelimiler kitab axirida élipbe tertiwi asasida faksimal ölchemlerge uyghun halda akadémik sewiyese izahlanghan .

Uyghur milliy tibabitining yiltizi El-Farabi, Ibin-China we El-Broni qatarliqlargha bérip chétilidu.Uyghurlar öp-öz ejdadi hésaplanghan Ibin-Chinaning esirini bügünki kündimu  neshir qilish, tarqitish ishlirigha alaghiyde köngül bölmekte. Wetinimiz  Uyghuristanda neshir qilinghan Ibin China eserlirige yézighan bir kirish sözde:“Ottura esir sherq tébabitining eng mötiwer qamusi hésablan’ghan „Tébabet Qanuni“ning özbik we rus tillirigha terjime qilinip neshir qilin’ghanliqi Ibin Chinaning bu esirige bolghan xelqaraliq qiziqishni beqiyas ashurdi . Biraq shu qétimqi neshirde eserning toluq bésilmighanliqi keng uqurmenler ammisining bu kitabqa bolghan éhtiyajini qanduralmidi . Shularni hésabqa élip „Tibabet Qanuni“ning köpchilikni qiziqturidighan bablirini tallap élip, alahide kitab halitide neshir qililip keng oqurmenlerge sunushni layiq körduq“-dep yézildi.

El Hasan, ibin Ali, ibin abdulla Ibin Chinaning kim ikenliki eng aewal uning ismidinla melum bolup, uning ailiwi kélip chiqishi wetini Sina we China dep atalghan Uyghurlargha béripchétilidu. El Hasan, ibin Ali, ibin abdulla Ibin Chinaning eng chong anséklopidik eserliri- His most famous works-Kitab al-Shifa (The Book of Healing) – a philosophical and scientific encyclopedia, and Al-Qanun fi al-Tibb  (The Canon of Medicine) – a medical encyclopedia.^[11][12][13] which became a standard medical textat many medieval universities^[14] and remained in use as late as 1650.^[15] In 1973, Avicenna’s Canon Of Medicine was reprinted in New York.-  “Tibabet Qanuni” /“AL-Qanun Fial-Tibb“ we „Eshshifa“ bolup hésablinidu. El Hasan, ibin Ali, ibin abdulla Ibin Chinaning tibabetke a’it eserliri tibabet dunyasida taki 19-esirning axirisigha  qeder gherip dunyasida derislik süpitide qollinildi.

El Hasan, ibin Ali, ibin abdulla Ibin Chinaning eserliri 600 yilgha qeder gherb we sherqning tibabet saheside asasliq bilim métodi süpitide uniwersititlarda oqutulghan bolup, islam dunyasining we yawropaning pütün uniwérsitétlirida uning eserliri bashqa bir riqabetchisi bolmighan bir shekilde inawitini hazirghiche muapizrt qilip kelmekte. El Hasan, ibin Ali, ibin abdulla Ibin China insaniyet medeniyet tarixida peylasop, hekim, matimatikichi, astronom, muteppekkur, edip we muzikant qatarliq isimlari bilen ulughlinip keldi. El Hasan, ibin Ali, ibin abdulla Ibin Chinaning ejdatlirimizning emeliy kilinikiliq tejiribilliri arqiliq toplap, retlep chiqqan we tetqiq qilghan  her türlük késelliklerge muwapiq, dep qarighan  ritsipliri hazirqi zamaniwi dunyadimu peqet Uyghur tibabitidila emes, sheriq we gherip tibabetliridemu yer shari miqyasida omumiyüzlük qullunulup  kelinmekte.(Korash Atahan)

09.08.2015  Gérmaniye