Abduqadir damollam uyghurlar arysidin chiqqan meshhur islam alimi, uyghur yéngi ma’aripining asaschisi. Xelqperwer, meripetchi sha’ir abduqadir damolla 1862-yili qeshqer’atushning meshhet yézisida tughulup ,1924-yili alemdin ötken . Abduqadir damolla baliliq we ösmürlük yillirini öz yurtidiki mekteplerde oqush bilen ötküzüp , uningdin kéyin qeshqer we buxara medrisiliride uzaq muddet ilim tehsil qilghan . Ilim – pen bilen xelqni aqartish , wetenni qutquzush shu’ari astida barliq eqil – parasiti we küch – qudritini milliy ma’aripni islah qilish , yéngiche ilim – pen wh medeniyetni güllendurüshke serp qilip , «ammigha nesihet»,«zörür eqidiler», «gödeklerge telim», «heqiqet jewhiri», «edebiyatning achquchi», «ilmiy hésap» qatarliq köpligen ilmiy eserlerni we ilghar démokratik xahish singdürülgen yuqiri sewiyilik shé’irlarni yézip qaldurghan .
Yétimlarning ghemgüzari
Soghuq rasa ewjige chiqqan qish künlirining biride , abduqadir damollam hammam kochisidin ötüp kétiwétip , hammamning (moncha) ochiqi etrapida külge kömülüp yatqan bir top sergerdan balilarni körüp qalidu . Bu balilarning bash – közliri kül bilen bulghinip qapqara bolup ketken , ösüp – chigishliship ketken chachliri gedinige chüshken , yéling – yirtiq kiyimliridin qoraydek oruq bedenliri körünüp qalghan bolup , ular kündüzi nawayxana we ashpuzullarning aldida tilemchilik bilen qorsiqini toyghuzghandin kéyin , axshimi soghuqtin panahlinish üchün mushu yerde tüneytti .
Közliri qumchaqtek oynap turidighan bu ige – chaqisiz naresidilerning halini körüp , yürek – baghri ézilgen damollam : _ jénim balilirim , qeshqerdek bir chong sheherde halinglar mushu kün’ge qaldimu ? Yürünglar , men silerning qorsiqinglarni toyghuzup , muzlighan bedininglarni issitay ! _ dep , balilarni egeshtürüp ekitidu . Abduqadir damollamning ayali na’ile xénim yétim balilarni bu halda körüp , köz yéshini toxtitalmay qalidu we aniliq méhri bilen ularni issindurup yuyunduridu . Andin tamaq teyyarlap , échirqap ketken balilarning qorsiqini toyghuzidu . Damollam bu bashpanahsiz balilarni özi mudderslik qilidighan medrisning bikar hujrilirigha orunlashturghandin kéyin , öz xirajiti bilen ularni béqip , öz shagirtliri qatarida bilim élish pursitige ige qilidu .
Ammigha nesihet
Bir munche talip balilar qeshqer kochilirida kishilerge teshwiq wereqi tarqitip yüretti . Ötkünchiler yoldin toxtap : manga birni ! , manga birni ! diyiship , balilarning qolidiki qeghez parchilirini yuluwélishatti . Ularning arisidiki xet oquyalaydighanliri hösnxet sheklide danimu dane yézilghan we kishining diqqet nezirini maginittek özige tartidighan munu qurlarni hayajan bilen ünlük oqushatti .: …………bu dewr ilim meripet dewridur , jahalet we nadanliq dewri emestur . Se’i we gheyret waqtidur , susluq -bikarchiliq dewri emestur . Bashqa xelqler ilim – meripet kökide uchmaqta , su tektide üzmekte . Bizler bolsaq haman gheplet uyqusidadurmiz . Uyqu _ ölümning muqeddimisidur . Bu terzde dawamliq uxlimaq zawalliq we halakettur . Uyqudin bidar bolayli , hélihem waqit we purset bardur ……….
Teshwiq wereqisige yézilghini abduqadir damollamning nesiheti amma ( ammigha nesihet) digen esiri bolup , damollamning shagirtliri uni bir nechche yüz nusxa köchürüp chiqqanidi . Abduqadir damollamning nesiheti goya qarangghu rojeklerdin bösüp kirgen quyash nuridek xelq ammisining köngül qesirini nurlandurdi . Ularni gheplet uyqusidin oyghitip , küreshchanliq éngini östürdi . Shuning bilen abduqadir damollamning bashchiliqida chet’el jahan’gir küchlirining medeniyet tajawuzchiliqigha qarshi xelq kürishining yéngi dolquni kötürüldi .
Alimning ölümi
1924-yilining yer -jahanni zülmet qaplighan bir kéchisi abduqadir damollam öz kütüpxanisida olturup , ilmiy muta’ile qoynigha chöküp ketkenidi . Tosattin bir shepe anglan’ghandek boldi – de , damollam : kim ? Digen su’al bilen arqisigha burulup ülgürmestinla sham yoruqida wal -wul qilghan bir zeherlik pichaq alimning köksige sanjildi . Damollam susqina ingrap , otqashtek gilem üstige yiqildi . Weten – millet ishqida ot bolup köygen yalqunluq yürek bu ejellik zerbidin qansirap , asta – asta soqushtin toxtidi ! ………
Bu _ chet’el tajawuzchi küchliri , mute’esip rohaniylar we eksiyetchi hökümran da’iriliri birlikte pilanlighan rezil suyqestning ulargha yallan’ghan it yürek xa’in teripidin ishqa ashurulushi idi . Bu shum xewer bir pestila sheher – yézilargha pur ketti . Qeshqerdiki mudders – alimlar , yash taliplar , hunerwen -kasiplar we yéqin etraptiki yézilardin kirgen déhqanlar we yétim – yésirlarning hemmisi cheksiz qayghu – hesretke chökti .xelqning yigha – zari asman – pelekke kötürüldi . Héytgah meydani adem déngizigha aylandi .pütün el- yurt meripet asminidin biwaqit éqip ketken bu yolchi yultuz( qutup yultuzi) gha matem bildurdi !…….
Xelq ammisi özlirining bu danishmen alimini yadlap , uning shenige mundaq qoshaqlarni toqup chiqardi :
Taghu tashlar tewrinip ,
Qattiq chaqmaq chaqqanmu ?
Tümen derya suliri
Bugün tetür aqqanmu?
Ay tutulmas deptimiz ,
Kün tutulmas deptimiz .
Damollamgha deyüzler
Qest qilalmas deptimiz .
Damollam shéhit boldi ,
Yatar jayi béhish boldi .
Damollamgha qeshqerlik
Köp yighlap bihush boldi…..
Bu qoshaqlar meydan’gha kélip aridin anche uzun ötmeyla qushtek qanat chiqirip tengritéghining jenubi we shimaligha keng tarqilip ketti .

Abduqadir damolla hékmetliridin tallanma
1. Insanning qedir-qimmiti meyli u yaxshi emelni az qilsun yaki köp qilsun, güzel emeliytige baghliq.
2. Zamanning hateliri sanilidighan erler muhtajlarning hajitini rawa qilghan, derdmenlerning derdige yetken, binawalarning könglini alghan, heq
Sözni éytqan kishlerni himaye qilalighan erlerdur.
3. Alimlar öz ilmini etrapqa riyasiz tarqatsa, ularning herbir lewzidin qent-shéker tamsa, alem nurgha tolup zamanning qarangghusimu yoruytti.
4. Eqil igisi bolsang, quruq démey bu sözge qulaq sal:gheyret ehli da’im qana’etchan bolsa némidigen yaxshi? Bir misal barki, kishidin teme qilmaq goya öküzdin süt, muzdin ot teme qilghan bilen barawer.
5. Eger adem özining mexpiyetlikini özi ashkarilap bolup, uni ”yéyiwetti“ dep bashqilarni eyiplise, u exmeqtur. Chünki, özining mexpiyetlikini öz qelbi sighduralmisa bashqilarning qelbi qandaq sighduralisun?!
6. Toghra sözge ishenmey, xata sözge ishinip, özlirining ishenchisini pütünley yoqatqan qewm ehwalining yaxshilinishidin ümid kütüsh qiyin.
7. Gerche layaqetsiz yer bolsimu yaxshiliq térighin, yaxshilar qeyergila térilsun, zaye ketmeydu. Yaxshi ishqa gerche uzun zaman bolup ketken bolsimu, uning husulini peqet térighan kishila köridu.
8. Kitap oqughan kishi tepekkurni hemrah qilmay, kitapning sherh-izahlirighila’ésiliwalsa, goya bashlan’ghuch mektep oqughuchisigha aylinip qalidu.
9. Kishilerni hörmet qil, sen bashqilargha hörmet qilsangla, andin bashqilardin hörmet köreleysen.
10. Chirayning hösnige tolmiqi bilen tömürning parqiraq bolmiqi bilen
Yigitning pezilet sherti tolamdu? Yemendin chiqqan’gha delil bolamdu?
11. Kicheyu-kündüz méhnet bilen bolup, öz abroyini saqlisa, mundaq kishi eldin azar körmeydu, héch zaman xar bolmaydu.
12. Pesendilerge hergizmu méhribanliq körsetme, uni heddidin ashurup qoyisen. Qopalliq qil, ita’et qilip bash egken halda aldinggha kilidu. Shübhisizki, tömürni peqet otla yumshitidu, emma uninggha pütün déngiz süyini quysangmu yumshimaydu.
13. Eger sen süyüng exlet chüshken dep ichmiseng, ussuz qalisen. Qandaq kishining süyining hemmisi sap bolghan? Yene qandaq kishining hemme ishi durus dep qaralghan? Kishining eyiplirining sanalghanliqi ashu kishining peziletlik ikenlikining yéterlik ispatidur:
Herqandaq késelge tépilsimu em,
Yoq hergiz exmeqni saqaytar melhem.
14. Neps shundaq baladurki, eger eqil uninggha shahliq qilalmisa, u ademni ittinmu pesleshtürwétidu. Xuda, neps balasidin saqlighaysen.!!!
15. Barliq nersilerning temini qayta-qayta tétip kördüm.lékin, men tétighan nersiler ichide gadayliqtinmu temi achchiq nerse yoqken. Méni qayghugha salghan nersiler ichide düshmenning shadliqidin bashqisni tapalmidim.
16. Alim shagirtlirigha ilim ögetkende, gherezdin xaliy bolup, ulargha heqiqiy köngül qaratsa, zaman ehli neziri tar mollilardin qutulidu.
17. Ilim-meripetning qedir-qimmiti bolmighan jayda meripet ehli shöhriti yoqilip, xaru-zarliqqa yüzlinidu.
18. Gheplette da’im uxlimaq- yoqilish we ölüm yolidur.
19. Kishlerning yaxshi xisletlirini da’im hejwiy qilidighan kishi pezilet igilirining yürikini hejwiy bilen yara qilidighanlardur. Bundaqlarning hejwiysige tükürmek kérek.
20. Yaxshiliqqa yat, mal-dunyagha mayil bolup, altun-kümüshlerni közige sürtüp ötken ghéniler yaxshi yolda méngishtin bash tartqan jinayetkarlardur. Öz mélidin öshre-zakat ayrimighan baylar xiyanetkarlardur. Bundaqlarning qolidiki mal amanetdarning qolidiki malgha oxshash özige esqatmaydu. Ular ölidu. Méli qalidu.
21. Dunyada niyet-iqbali durus, küch-quwwitimu yéterlik nurghun ademler ötken. Emma ular da’im arzulirigha yételmigen. Yene nurghun ze’ip, ajiz kishilermu ötken. Ular arzu-isteklirige qénip, muradi dégüdek hasil bolup ötken.
22. Söz zinnettur, süküt bolsa xatirjemliktur. Shuning üchün köp sözlime. Men süküt qilghinimgha bir qétimmu pushayman yémidim. Emma, sözliginimge köp qétim pushayman yédim.
23. Hazir we kelgüsining bext-sa’adet we sharapetliri yaxshi niyet we yaxshi emeller bilen hasil bolidu.
24. Bilinglarki, bu zaman gheplet we biperwaliqning zamanisi emes, oyghinish we sezgürlük zamanisidur. Jahilliq we nadanliq dewri emes, ilim-meripet dewridur; Susluq we bikarchiliq waqti emes, tirishish we gheyret-ijtihat waqtidur.
25. Gül shunche baraqsan hem xush puraq échilghan bolsimu, axiri tuzup chéchilishtin xaliy bulalmidi. Ademning ömri shu gülning échilishidn tozughanchilik waqittur. Mushunchilik waqitni gheniymet bilmey, köngüllerni orunsiz reshik-hesret zerdabliri bilen upritishtin bizge néme payda bar?
26. Ilim bilen nijat tap, menggü yashnaysen.
27. Insanlarning yaxshisi kishler üstidiki éghirchiliqni irghitip tashlap, menpe’et yetküzgen kishidur. Eger qadir bulalisang, kishiler arisida yaxshi ishlardin bashqini qilma, barliq yiraq ishlardin yaman bol.
28. Herkimning yaman aqiwetke qélishigha özining pé’il-étibari sewepchidur.
29. Ittipaq-bölünmesliktur. Ilgirilesh-chékinmesliktur.
30. Su’al: insanning bext-sa’aditi we olughluqi néme bilen bolidu?
Jawap: heqiqet we rastchinliqqa egiship emel qilmaq bilen bolidu.
31. Kishilerning qolidiki nersilerni telep qilghuchi bolma. Dostlar sen bilen uchriship qélishtin qorqidu. Shübhiiszki, xarliq dégen kishilerdin bir nerse sorimaqtur. Gerche séning sorighining yol nede? Dégen su’al bolsimu.
32. Tebi’et dunyasining pütmes-tügimes bayliqliri himmetlik insanlarning emgekchan qolliri arqiliq dunyaning güzelliki üchün serp qilin’ghan. Shunga, bizning qiliwatqan we qilmaqchi bolghan ishlirimizmu dunyaning tereqqiyati we güzelliki üchün bolishi kérek.
33. Herqandaq bir ish yaxshi niyet bilen bolmisa, u qilche payda bermeyla qalmastin, belki yaman aqiwetke giriptar qilidu.
34. Su’al: milletning xar we zebun bolmiqigha sewep némidur?
Jawap: ikki nersidur: biri, bilimsizlik we nadanliq; Yene biri, tepriqichilik hem ixtilaptur.
35. Niyet qanche yaxshi bolsimu, paydiliq emeliyet bilen birleshtürülmise, kamaletke yételmeydu.
36. Qana’et ehli el ichide kishilerning elaliridin sanilidu. Herqanche izzetlik, ésilzade kishi bolsimu temexor bolsa, izziti nabut bolidu. Éti enqa atilidighanlarni zamandashlirimizdin kim körüptu?!… démek, qana’et ehli enqa kebi yüksek izzet-hörmetke sazawerdur.
37. Eqil, bilim we exlaq xarlan’ghan jayda neps nadanliqning üstünlükni igilishi muqerrer.
38. Biz üchün qimmetlik neq bayliq hésablinidighan ömrimiz ettigendin kechkiche ayighi chiqmaydighan reshik-xusumetler ichide éqin sudek ötüp ketti. Biz bolsaq, buningdin agahlandurghuchilargha pisent qilmay, gheplet ichide yashawatimiz.
39. Düshminingdin bir qétim éhtiyat qilsang, dostungdin ming qétim éhtiyat qil. Künlerning biride dostung düshmen’ge aylinip qalsa, ziyan sélishta düshmendin nechche hesse éship chüshidu.
40. Méning yurtum manga zulum qilghan teqdirdimu söyümlüktur. Méning xelqim manga béxilliq qilghan teqdirdimu séxiydur.
41. Eger közüng bashqilarning eyibini körsetse, sen közüngge bashqilarningmu közini bar dégin. Eger eqil igisi bolsang, bashqilarni eyiblimeytting. Eger özüngdiki eyipni köreliseng jim bulatting.
42. Muhebbet wapadarliqtin bashqa nerse emes. Muhebbet ehlige güzel exlaqliq, ésil tebi’etlik kishilerdin bashqisi kérek emes.
43. Herbir ish tirishchanliq we ijtihat bilen berpa bolidu.
44. Qoshnilargha pishkellik yetse, yardem bermeslik qoshna heqqini ada qilmighanliqtur:
Dost dégendek samandek seylide, baghda
Ayrilur dost-düshmen eng qiyin chaghda.
45. Buwaqlarning tughulghan chaghdiki yighiisi dunyaning uninggha özidiki nersilerni bildürgenlikidin bolidu. Undaq bolmisa, buwaqning qorsaqtin kengri jaygha chiqipmu yighlighinining sewebi néme? Bala dunyani körüpla duch kélidighan azaplarning tehditini hés qilghandek yighlap kétidu.
46. Dewr birxil halette turmaydu, bezide arqisini qilidu. Eger u séni sen yaqturmaydighan ishlargha uchrashtursimu sewr qil. Chünki dewr sewr qilmaydu.