2015-yili 8-ayning 4-küni ataqliq tilshunas mirsultan osman we uning bir qisim a’ile tawabi’atlirining mubarek qedimi qomulgha yetti. Buni anglighan qomuldiki ilim söyer rehberler alimimizning hörmitige dastixan sélip, uning qomuldiki ziyaritining muwappiqiyetlik tamamlinishi üchün etirapliq orunlashturushlarni qildi. Mirsultan ependimning qomuldiki pa’aliyetliri qomul wilayetlik, sheherlik gheyri maddiy medeniyet miraslirini qoghdash merkizining mes’olliri semet esra tura, yünüs ibrahimlarning köngül qoyup orunlashturushi bilen ghelbilik tamamlandi. 2015- yili 8-ayning 9-küni qomuldiki bir qisim rehberler we ziyaliylar qomul orda résturanigha jem bolup, pütün hayatini xelqimizning ilim, meripetige atighan pexirlik oghlanimiz tilshunas mirsultan osman ependige ton keygüzdi. El söygenni, el söyidu. Özining barliq hayatini xelqi üchün atighan bir bilim igisige ton emes, altun taj keydürsekmu kemlik qilidu.

Arislan abdullaning ton keydürüsh murasimidiki sözi

Essalamu eleykum, hürmetlik rehberler, ustazlar, yurtdashlar:
Bügün bizning yurtimizning bilim igilirini izzetlesh, ulughlash en’enisi boyiche, uyghur xelqining tewerrük alimini kütüwélish munasiwéti bilen bu sorun’gha jem bolduq. Bu tewerrük alimimiz bir pütün uyghur tilini her qaysi tarixi dewirliri boyiche pishiq ögen’gen we bu sahelerdiki mol netijiliri bilen dunyagha tonulghan ataghliq tilshunas, kilassik eserler tetqiqatidiki utuqliri bilen xelq’ara metnshunasliqning aldida kétiwatqan yitük metnshunas, özining tirishchanliqi, telepchanliqi, kemterliki bilen ziyaliylirimizgha örnek bolup kelgen, pütün zéhniy küchi we yürek qénini xelqimizning medeniyet we ma’arip ishlirigha bexshende qilghan, dunyawiy sewiyige ige talay netijiliri bilen ilim sorunining töridin orun élip kelgen nopuz igisi mirsultan osman ependidur.

Mirsultan ependining ilmiy netijilirini mundaq bir qanche jehettin yekünligili bolidu:
1-, diyalékt-shiwe tetqiqatidiki netijiliri
Mirsultan ependi 1950-yilidin kéyinki bir nechche qétimliq til tekshüresh jeryanida birinchi qol matéryallarni toplap, shu asasta uyghur tilining lopnor diyalékti, xeten diyalékti we merkizi dyalékttin ibaret üch chong diyaléktning periqlirini éniq ayrip chiqqan we bu üch diyaléktning da’irisini éniq békitken. « hazirqi zaman uyghur tilining diyaléktliri », « hazirqi zaman uyghur tilining xoten diyalékti », « hazirqi zaman uyghur tilining qomul shéwisi » qatarliq emgekler alimning 1957- yilidin taki 1988-yilighiche bolghan uzaq muddetlik izdinishlirining netijisidur. Mirsultan ependi mushu tetqiqatlar asasida qedimki uyghur tili we hazirqi zaman uyghur tilining diyalékt-shéwiliri toghrisida taki yéqinqi yillarghiche höküm sürüp kelgen bezi xata köz qarashlarni tüzetken. Rosiyelik s.y. Malof, ténishof qatarliq alimlarning lopnor diyalékti heqqidiki gumanlirigha, bérnishtam qatarliq alimlarning uyghur tilida uzun sozuq tawushlar bar dégen köz qarashlirigha keskin rediye bergen.
2-, imla we telleppuz tetqiqatidiki netijiliri
Mirsultan ependi uyghur tilining diyalékt-shéwiliri, qedimki uyghurche we chaghatayche yazma yadikarliqlarning tili toghrisidiki uzaq muddetlik tetqiqat netijilirini hazirqi zaman uyghur tilining imla we teleppuz qa’iydilirini békitish, turaqlashturush ishlirigha ilmiy tedbiqlighan. U 90-yillardin kéyin hazirqi zaman uyghur edebiy tilining qa’iydilirini békitishte merkiziy diyalékt bilen bashqa diyaléktlar otturisidiki munasiwetlerni we merkiziy diyaléktning shéwiliri otturisidiki munasiwetlerni toghra hel qilip, uyghur tilining uyghur-qarluq guruppisini teshkil qilghuchi qeshqer, xoten uyghurlirining tili bilen uyghur-oghuz guruppisini teshkil qilghuchi sherqiy we shimaliy shinjang uyghurlirining tilini bir ortaq edebiy til gewdisige uyushturghan.
3-, klassik eserler tetqiqatidiki netijiliri
Mirsultan ependi qedimki uyghur yazma yadikarliqliri we chaghatayche edebiy miraslarni öz ichige alghan klassik eserler tetqiqati bilenmu izchil shoghullinip, mehmud kashigherining « diwani lughatit-türk »ni, muteppekür sha’ir elshir newayining « chahar diwan »ni qatarliq dunyawiy eserlirini neshirge teyyarlash ishlirigha yétekchilik qilip, uyghurlar arisida klassik eserler tetqiqatining örnikini yaratqan we metnshunasliqning asasini tikligen. Bu yerde mirsultan ependining klassik eserler tetqiqatidiki ikki chong töhpisini alahide tilgha élip ötüsh tolimu zörür. Biri, mirsultan ependi ataqliq tilshunas merhum xemit tömür ependi bilen birlikte « chaghatay tili heqqidiki qarashlirimiz namliq » meshhur maqalisini élan qilip, klassik eserlerning tilini tetqiq qilishta yéngi mitod yaritish bilen birge, elshir newayining teweliki toghrisida dawamliship kelgen chigish mesililerni aydinglashturup, xelq’ara ilim sahesining étirapigha érishken. Yene biri, mirsultan ependi « qutadghubilig »ning üch xil köchürülme nusxsini neshir qilishning « qutadghubilig » tetqiqatini, bolupmu metin tetqiqatini chongqurlashturushta muhim ré’al ehmiyetke ige ikenlikini aldin we toluq chüshinip, 80 yashtin ashqanliqigha qarimay, salametlikining yaxshi bolmaywatqanliqigha baqmay, yüksek mes’oliyet tuyghusi bilen kündüzni kéchige ulap, kishini heyran qalduridighan gheyret we chidam bilen ishlep, « qutadghubilig » ning perghane nusxsini neshirge teyyarlidi. Hemmimizge melum, esli eser yaki esli qolyazmisi ghayip bolghan yaki tépilmighan, peqet bashqilar terpidin kéyin köchürülgen nusxiliri saqlan’ghan eserlerning esli tékistini békitish metinshunasliqtiki intayin müshkül bir ilmiy emgek bolup, u tetqiqatchidin eserdiki her bir sözni, her bir qoshumchini oxshimighan qolyazmilargha birmu bir sélishturushni, sözlerning, jümlidin qoshumchilarning oxshimighan dewirlerdiki wariyantlirini, meniliridiki inchike perqlerni pishshiq bilishini we eserning esli tékistide bu söz we qoshumchilardin qaysisining bolushi mumkinlikige ilmiy yosunda késim qilalishini telep qilidu. Démek, « qutadghubilig » ning perghane nusxsini neshirge teyyarlash ene ashundaq müshkül bir xil qayta ijadiy emgek. Mirsultan ependi « qutaghubilig » ge bolghan hörmiti we ilimge bolghan mes’uliyet tuyghusi bilen bu emgekke kiriship, « qutadghubilig » ning bashqa ellerde neshir qilin’ghan nusixilirida körülgen nurghun yétersizliklerni tüzitish asasida, uni xelq’araning nöwettiki eng yuqiri sewiyisidin ashurup neshirdin chiqardi, bu arqiliq élimizning qolyazma tetqiqatidiki sewiysini namayen qildi.

4-, mehmud kashigherining mazirini békitish jehettki töhpisi
Melumki « diwan » diki « opal » dégen sözni « abul » dep xata transkiripitsiye qilish, « diwan » da ipadilen’gen til pakitlirini nezerdin qesten saqit qilishtek gheyri ilmiy qilmishlar netijiside ottura asiya elliride. Mehmud kashigheriyning millet we yurt teweliki toghrisida her xil oydurmilar, burmilash bash kötergen we bir qisim yawropa alimlirigha hedep tesir körsitiwatqan 80-yillarda mirsultan ependi merhum alimimiz ibrahim muti’iy ependi bilen bille qeshqerdiki ziyaliylar we ölimalar arisida chongqur tekshüresh élip bérip, özlirining uzun yilliq izdinishliri we yazma pakitlar asasida qeshqerning yéngisheher nahiysidiki opal yézisigha jaylashqan hezriti mollam mazirining mehmud kashigherining maziri ikenlikini éniqlap chiqqan. Bu heqtiki tekshürüsh dokilati 1982-yili « tarim » zhurnilida élan qilin’ghandin kéyin memlikitimiz we sabiq sowétler ittipaqi penler akadémiyesi hem türkiye til akadémiyesi qatarliq orunlar bu doklatni terjime qilip dunyagha jakarlighan. Shuning bilen, mehmud kashigherining millet we yurt teweliki toghrisidiki oydurmilar we burmilashlarning baziri kasatlashqan.
Mirsultan ependi yene özining yürek qénini aliy ma’arip ishlirining tereqqiyatigha, her millet, her qaysi el perzentlirini terbiyeleshke bexshende qilghan telepchan ustaz. U shinjang uniwérsitéti we tekliplik piroféssori salahiyiti bilen, uniwérsitétining pen qurulishigha, oqutquchilarni chaghatay til – edebiyati boyiche terbiyileshke, magistér we doktor aspiranitlarni, shundaqla, chet’ellik oqughuchilarni terbiyileshke nahayti köp ejir singdürgen. Uning bu jehettiki ejir- emgekliri aliy mekteplerning derislikliride, munberliride, oqughuchilarning süpet-sapalirida we utuqlirida namayen bolmaqta.
Mirsultan ependi xelqimizning medeniyet-ma’arip ishlirigha qoshqan ene ashundaq töhpiliri bilen xelqning yüksek hörmitige we izzitige na’il bolup keldi, ilim sahesining toluq étirap qilishigha ériship keldi, shundaqla, memliket ichidila emes, xelq’aradimu zor shan-shereplerge musherrep boldi. Ötken yili mirsultan ependining türkiye hökümitining aliy mukapatigha érishkenliki, xelq’ara ilim saheside uning 85 yashqa tolghanliqini qutlap, mexsus bir ilmiy maqaliler toplimi neshir qilin’ghanliqi buning delilidur.

Mirsultan ependi 87 yashqa qedem qoyghanliqigha we salametlikining yaxshi bolmaywatqanliqigha qarimay hazirmu kishini heyran qalduridighan chidam bilen, « qutadghubilig » ning transkrépitsiyisi we énidikisi üstide japaliq ishlimekte.
Biz mirsultan ependidin pexirlinimiz, uning emgeklirige aprin oquymiz, uning toxtimay izdinidighan, ilimde sülhi qilmaydighan rohidin iptixarlinimiz we öginimiz. Uning ilim söyer qomul diyarigha qedem teshrip qilghanliqini qizghin qarshi alimiz, shundaqla, uning qomuldiki ziyaritining utuqluq bolushini, ténining salamet, a’ilisining bextlik bolushini, tetqiqatlirining téximu utuqluq bolushini chin könglimizdin tileymiz! axirida bügünki sorunni uyushturp, bizni mirsultan ependi bilen qomulda uchrashturghan, bizni yurtimizning töhpikar rehberliri, aqsaqalliri, ziyaliyliri bilen yüz körüshtürgen semet esra tura, yünüs ibrahim qatarliq buraderlirimizge, mushu sorun’gha jem bolghan yurtdashlargha semimiy rehmet éytimen.(Mujibul Raxman Erkim)
2015-yili8-ayning10-küni qomul