1930- we 1940- yillarda sabiq sowétlar ittipaqi kompartiyisi özining asiya istratégiyisi boyiche mexsus terbiyilen’gen alahide xadimlirini mexpiy wezipiler bilen uyghur élige ewetkenidi.
2012-09-24
Ular k g b ning tapshuruqi boyiche pilanliq türde chégradin ötüp millitarist shéng shiseyning uyghur élide tikligen hakimmutleq herbiy hakimiyitige yantayaq bolghanidi. Undin bashqa ular yene gomindang merkiziy hökümiti bilen yaponiye, en’gliye, amérika qatarliq döletler tesirining özining arqa hoylisi bolghan uyghur élige singip kirishining aldini élishtek bir qatar alahide wezipilernimu öz üstige alghanidi. Sowét ittipaqi tereptin ewetilgen her millettin bolghan alahide xadimlar ichide xelq arisida «qan icher üch haji» dep nam alghan sirliq shexsler alahide orun tutidu.
Undaqta, öz isimlirining arqisigha «haji» dégen mubarek namni qoshuwélip, shéng shiseyning saqchi orunlirigha bashliq bolghan, öz dewridiki uyghur xelqini qan yighlatqan bu «üch haji» kimler idi? Ular qandaq shara’itta, néme wezipiler bilen uyghur élige kirgen? Ular yene 1930- yillardiki uyghur élining siyasiy hayatida qandaq jarahetlerni qaldurdi?
Yazghuchi abduréhim ötkür «oyghan’ghan zémin» namliq romanining 2- qismida k g b ning alahide xadimliridin bolghan «üch haji» ning sowét ittipaqining ürümchidiki bash konsuli apréséfning tewsiyisi hemde shéng shiseyning teklipi boyiche mexpiy halda ürümchige yétip kelgenlikini qeyt qilidu. Ularning birinchisi, «gösh yüzlük, poltay köz» séyit haji, ikkinchisi, «taz chiray, badam doppiliq» hashim haji, üchinchisi, «büdür chachliq, sörün telet» qadir haji idi. Yene bir qisim tarixiy matériyallardin melum bolushiche, bu ücheylenning hemmisi uyghur élide tughulup öskenler bolup, bala chaghlirida ata- bowilirigha egiship sowétlar ittipaqining ottura asiya jumhuriyetlirige barghanlar iken. Ular shu yerde oqup melum sewiyisige ige bolghandin kéyin, k g b teripidin terbiyilesh obyékti qilip tallinip moskwa we bashqa jaylarda alahide xadim süpitide terbiyilen’gen. Shéng shisey sowét ittipaqining yölishi bilen özining uyghur élidiki hakimiyitini mustehkemliwalghandin kéyin k g b teripidin alahide wezipiler bilen ürümchige ewetilgen shexsler idi. Bash konsul apréséf yene shéng shiseyge teklip bérip séyit hajini ürümchidiki, hashim hajini qumuldiki, qadir hajini qeshqerdiki saqchi idarilirige mes’ul xadim qilip orunlashtursa muwapiq bolidighanliqini alahide tekitleydu.
Shundaq qilip, 1935- yilining otturilirida «üch haji» chégradin ötüp, shéng shiseyning duben mehkimisige yétip kélidu. Shéng shisey sowét bash konsuli apréséfning pikri boyiche dégendek séyit hajini ürümchidiki ölkilik bash saqchi idarisining soraq-térgaw bashqarmisigha, hashim hajini qumul wilayetlik saqchi idarisige, qadir hajini bolsa qeshqer wilayetlik saqchi idarisige mes’ul qilip ewetidu. Stalinning qizil térrorluq yillirida k g b ning sistémiliq terbiyisini alghan bu sirliq üch shexsning birdinla ürümchi, qumul we qeshqerdin ibaret üch muhim jayning saqchi orunlirigha mes’ul xadim qilip ewetilishide hem sowét ittipaqiningmu hem shéng shiseyningmu soqqan chotliri bar idi.
Séyit hajining ürümchidiki ölkilik bash saqchi idarisige teqsim qilinishida uning k g b din ögen’gen «kommunizm düshmenliri» ni soraq- térgaw qilish jehettiki alahide qabiliyiti we xizmet tejribisi seweb bolghanidi. 1930- yillarning otturilirida uyghur élige étnografiyelik tekshürüsh üchün kelgen, kéyinche aqsuda sowét ishpiyonliri teripidin tutulup bir mezgil shéng shiseyning ürümchidiki türmiside yatqan amérikiliq yash ehmed kamal «tebessum yütken zémin» namliq kitabida özining shéng shisey türmiside sowét alahide xadimi séyit haji teripidin soraq qilghanliqini tilgha alidu. Ehmed kamalning yézishiche, séyit haji qazaq bolup, shéng shisey teripidin tutulghan chet’elliklerni, bolupmu gherb elliridin uyghur élige qedem qoyghan «kommunizm idiyisi» ge qarshi bolghan ejnebiylerni soraq qilish jehette sheytannimu ussulgha salalaydighan k g b xadimi iken. U ehmed kamalni soraq qilish jeryanida özining nechche onlighan «kommunizm düshmenliri» ni bash egdürgenlikini, buning ichide uyghur élige kelgen gérmaniyilik téxnik gé’orgé
Wasél bilen hannikinlerningmu barliqini tilgha alghanliqini yazidu.
Hashim hajining qumulgha ewetilishide yolwastin kélidighan tehditni tügitish meqset qilin’ghan idi. Öz dewride ma jungying terepte turghan, kéyinche qolidiki milliy eskerlirige tayinip qumul wilayitining garnizon qomandanliqini qolgha éliwalghan yolwas shéng shiseyge toluq boysunmay qumulda öz aldigha yerlik xaqan boluwalghanidi. Bu hal shéng shiseyni qattiq bi’aram qilghan bolup, yolwasni bir amal qilip yoqitishning koyigha chüshkenidi. Del shu peytte hiyle-neyreng ishlitishte yolwastin qélishmaydighan hashim haji qumul wilayetlik saqchi idarisige mes’ul xadim bolup qumulgha yétip baridu. Dégendek hashim hajining peyda bolushi bilen qumul weziyiti birdinla jiddiyliship kétidu. U terep-tereptin tor qurup yolwasning hoquq da’irisini taraytishqa, eskiri küchini parchilashqa hemde qumul xelqi arisidiki tesir küchini ajizlitishqa tutush qilidu. Emma sezgürlüki heddidin yuqiri bolghan yolwas hashim hajining süyiqestlirini bir-birdin bitchit qilip, öz ornini saqlashqa tirishidu.
1937- yiligha kelgende shéng shisey bilen sowét alahide xadimlirining bésimigha berdashliq bérelmigen yolwas qumulni tashlap ichkirige qéchishqa mejbur bolidu.
Qadir hajining qeshqerge ewetilishide nahayiti éniqki, mehmut muhitining pa’aliyetlirige köz-qulaq bolush hemde uning amma ichidiki yuqiri abruyini bir amallar bilen ajizlitish muhim nishan qilin’ghan. Melumki, xojaniyaz haji ölkige mu’awin re’is bolup ürümchige ketkendin kéyin mehmut muhiti qeshqer garnizonining mu’awin bash qomandani hemde uyghur atliq eskerler 6-déwiziyisining bash qomandani süpitide qeshqerde turushqa qalghanidi. Emma shéng shisey qolida uzun yilliq jeng qilish tejribisige ige 3 mingdin artuq xillan’ghan uyghur eskerlirini tutup turuwatqan mehmut muhitidin kéche-kündüz xatirjemsiz idi. Shunga u sowét konsuli afréséfning körsetmisi boyiche yawuzluqta uchigha chiqqan qadir hajini qeshqer saqchi idarisige bashliq qilip ewetip mehmut muhitining tesirini tazilimaqchi bolidu. Qadir hajining qeshqerge yétip bérishi bilen général mehmut muhitigha her tereptin kéliwatqan bésimmu birdinla küchiyishke bashlaydu. Qadir haji sowét terepning yölishi bilen qirghiz polki teshkil qiliwalghan is’haqbeg we mewlanoflar bilen birliship mehmut muhitining eskiri küchini chekleshke kirishidu. 1937- yilning aprél éyigha kelgende général mehmut muhiti chet’elge chiqip kétishke mejbur bolidu. Buning bilen qadir haji öz dewride mehmut muhiti himaye qilip kelgen qeshqer we atushtiki nechche yüzligen ziyaliylarni, oqutquchilarni hemde her sahe serxillirini tutqun qilip türmige tashlaydu. Mehmut muhiti chetke chiqip ketkendin kéyin, uning eskerliri abduniyaz kamalni déwiziye qomandani qilip saylap shéng shiseyge qarshi jaza yürüshi qozghaydu. Ular qeshqer kona sheherni tézlikte ishghal qilip, qadir haji tutqun qilghan türmidiki mehbuslarni azad qilish aldida turghanda, qadir haji qol astidiki mewlanop qisimlirigha buyruq bérip qeshqer yawagh türmiside qamilip yatqan 300 din artuq gunahsiz mehbusni pilimotqa tutup qirip tashlaydu. Andin kéche qarangghuluqidin paydilinip ölüklerge bénzin sépip köydürüwétidu. Qadir hajining biwasite buyruqi bilen öltürülgen ene ashu gunahsiz mehbuslar arisida uyghur hazirqi zaman tarixidiki ot yürek oghlan hem meripet mesh’elliridin memtili tewpiq bilen qutluq haji shewqiylermu bar idi.
http://www.rfa.org/uyghur/programmilar/sohbet-inkaslar/uch-haji-09242012170704.html
Xojiniyaz hajini boghup öltürgen jallat hashim hajining terjimihali
Hashim haji, uyghur, sabiq sowét ittipaqi özbékistan jumhuriyiti dölet xewpsizliki komitétining polkownik derijilik emeldari (hashim hajining sowét ittipaqidiki ismi hesen). 1935– yili sowét ittipaqi shéng shiseyge yardemge ewetken yüy shyusung (esliy ismi wang shuchéng) bashchiliqidiki 25 neper xenzu, uyghur bolshéwiklar partiyesi ezaliri bilen shinjanggha kélip, shéng shiseyning saqchi bashqarmisida ishleydu. 1935– yili qomul wilayetlik saqchi bashqarmisining mu’awin bashliqi bolidu. 1937– etiyazda xizmitidin doklat bérish üchün öz dölitige qaytidu. Shu yili siminof (rus) bilen shinjanggha kélip, shéng shisey tesis qilghan mexpiy sot hey’itining ezasi bolidu. 1938– yili sowét ittipaqi shinjanggha ewetken siminof, yaqup (qazaq)lar bilen sowét ittipaqigha shinjangdiki asasliq mehbuslarning iqrarnamisini élip kétip uzaq ötmey, shu yili qishta sowét ittipaqi hökümitining jang shing, ying lyang, xojiniyaz hajim, xang xenjang, shéripxan töre, mashawwu, mepuz wang, abdulla damolla, sopa shenjang qatarliq 108 kishige ölüm jazasi berse bolidu, dégen testiqini élip kélip shéng shiseyge yetküzidu. Shéng shisey tekshürüp testiqlighandin kéyin shu yili 12– ayda mexpiy sot hey’iti hashim hajining nazaret qilishi astida ikkinchi türme (hazirqi ottura xelq sot mehkimisi orunlashqan orun) de bularning hemmisini arghamcha bilen boghup öltürgendin kéyin, hashim haji öz dölitige qaytidu.
Hashim haji 1939– yili etiyazda moskwadin qaytip kelgendin kéyin shinjang ölkilik sabiq saqchi bashqarmisida 6– bölüm dégen axbarat bölümige bashliq bolidu we mexpiy sot hey’itining xizmitinimu ishleydu.
1939– yili shéng shisey sowét ittipaqigha qarshi heriket bashlaydu. Sowétperes xadimlarni qolgha alidu. Mesilen: saqchi bashqarmining mu’awin bashliqi qurban niyaz (sowét ittipaqi qizghizistan qizil armiye uniwérsitétini pütküzgen), maliye nazaritining naziri qurban se’idi, teminat naziri abdulla damolla we milliylardin sowét ittipaqida oqup kelgenlerning zor köpchilikini qolgha alidu, ulargha «turpan, pichan, toqsundiki déhqanlar topilingini pilanlighan» dégen gunahni artidu. Sowét ittipaqi hökümitige bu topilangning pilanlighuchiliri ürümchide turushluq sowét konsulxanisi bilen saqchi bashqarmisidiki sowétlik axbarat mutexessisi hashim hajilar, dep melum qilidu, netijxde sowét ittipaqi sowét konsulxana xadimliri bilen hashim hajini qayturup kétidu. Shuningdin kéyin hashim haji shinjanggha qayta kelmeydu.
Yéqinda uqushimizche, hashim haji (hesen) almutada 1972– yili ölgen.
(hashim hajining terjimihali «shinjang tarix matériyalliri» 1– san 111– bettiki «shinjang mexpiy sot hey’iti toghrisida» dégen maqalidin we qomul saqchida hashim haji bilen birge ishligen hoshur musa qatarliqlarning sözidin élindi.)
—————
Menbe: shérip niyaz xushtar yazghan «shinjang yéqinqi zaman tarixida ötken shexsler» namliq kitab, shinjang xelq neshriyati, 2003– yil 1– ay 1– neshri, 141 — 143– betler | elpida tor tehriratida ishlendi. | tor menzili: elpida uchur tori — http://www.uchur.com
Eskertme: «elpida uchur zhurnili»da élan qilin’ghan yazmilarni ishletmekchi bolghan taratqular elpida uchur torining ijazitini élishi we «elpida uchur zhurnilidiki yazmilarni ishlitish kélishimi»ge asasen, menbelerni toluq eskertishi shert.
Tengritagh Akademiyesi 