Korash Atahan

Ailini yaxshi pilanlash milletning kélichigini pilanlash démektur.Ejdatlardin amanet qalghan qan, til, zimin, din we medeniyetni kélichek ewlatlargha aman-isen miras qaldurush ajayip iptixarlinidighan bir ishtur.Her bir kishining ata-buwasining bashlighan yoli, ailesining we ewlatlirining bahasi we bedilining néme bolishidin qettiynezer dawamlashturidighan yoli bolup, bu yol milliy yolimizning ayrilmas bir hüjeyrisidur.Bu hüjeyrining saghlam ösüp yétilishi öz nöwitide milletning kolliktip saghlamliqigha tesir körsütidighan amil bolup, uninggha alahiyde diqqet qilishqa we ehmiyet bérishke  erziydu.

Méning ismim Küresh. Atamning Ismi Ümer. Famile namim Atahan. Küresh digen bu isimni atam bashta tallap manga qoyghan iken. Atamning diyishiche bu isim qanche ming yilliq tarixqa ige bir isimken. Bu isimning menisi qedimqi Uyghur tilidiki  alla burun untulup ketken“Arislandek hemra” dégen menani bildüremdu yaki uningdinmu ilgirki bir tariximiz bilen alaqidar isimmu bilmeymen. Bu isimni kishiler peqet hazirqi zaman Uyghur tilidiki menisi boyinchela  “élishish”, “shiddet qollunush”,  “Jengk”… dep chüshinishidu… Yene beziler “Küresh” dimey “Küreshchan” dégen sheklini asas qilip qollinidu.Qandaq qollansa qolansun, bu isimda millitimizning qeghrimanliqi, ghayisi ekis etürülgen! Tebiyki uningdin bashqa ata-anamning muhim arzu armanliri ekis ettürilgen bolup, isimdin ular qurghan ailining medeniyet sapasini köriwalghili bolidu. Biz Uyghurlarda isimni perishte qoyidu, dégen neqle bar.Dadam manga Küresh, erkek qérindishimgha Erkin… dégendek isimlarni tallighanken….Netijisi oylighandek yaxshi boldi.Biz 6 bala tiriship oquduq, jemiyetke yaramliq adem bolduq! Biz qerindashlarning isimliri alahiyde menilik bolup, bu isimlarning alayide bir waqitta, alahiyde bir seweptin qoyulghanliqi chiqip turidu.

Ailini uzaqni körerlik bilen qurush, Isimni meqsetlik, chüshünüshlik we milliy rohqa uyghun qoyush insanning hayatining bashlanghuchidur.Isimni öz nöwitide meqsetlik, chüshünüshlik we milliy rohqa uyghun qoyush insangha körsütülgen büyük ikramdur.Isimlar milliy iptixarliq tuyghusigha toyunghan bolsa téximu yaxshi bolidu.Aile qurghanda we perzentlerge isim tallighanda awal milliy ghayimizge, enenimizge, tariximizgha, ata-buwillirimizgha hürmet körsütishimiz, ularning mangghan yolida méngishimiz andin qérindash we dindash xeliqlerning shundaqla yat milletlerning medeniyitimiz we örpi-adetlirimizge uyghun kélidighan tejribiliridin paydilinishimiz lazim.Xelqimiz ming yillardin béri aile qurush we aile ezalirigha isim tallashta dunyada tengdishi yoq güzel adetlerni shekillendürgen.Aile qurush we perzentlerge isim tallashta isil enelirimizni özimizge ishengen halda jan tikip qoghdash lazim. Shundaq qilghanda bir aile yaki jemet kishillirining isim we famililiridinmu weten-millet üchün paydiliq netijilerge ige bolghili bolidu.Bizde öyge kirseng unutma, chigh choruqungni qurutma- dégen maqal bar.Isim aile ezaliri we bir jemetning istitik éngi, kolliktip xaraktéri, mijezi, qiziqishi we ghayisini ipaydileydu.Dunyadiki herqandaq xeliqning adem isimliri Uyghur adem isimlirining serxilliqigha yételmeydu.Bu aile qurush we perzentlerge isim tallash ewzellikni jari qildurush meniwiyet qurulushimizgha alemshumul hayati küch béghishlaydu.

Ümer dadamning ismi bolup atisining ismi YASIN, Atahan bizning öz aldimizgha békitken ata jemet famile namimiz. Ailimiz qanche ewlat meripetperwer, rayish we teqwa kishilerdin qurulghan bolup, oxshimighan dewirde weten-millet üchün paydiliq ishlarni qilidighan yaramliq kishilerni yétildürüp chiqqaniken. Dadamning déyishiche hemmila adem bilidighan Sabit Damullam, Memtili Ependi, Heyrulla Nizamidin, Zunun Qadiri we Abdushkur Memtimin… qatarliqlar bizning jemetimizdin iken.

Yurtimiz artushta bolupmu bizning ailide bashqa millet uyaqata tursun, hetta uruqimiz buzulup kétidu, dep qanche ming yillardin béri perzentlirining bashqa yurtluq Uyghurlar bilenmu öylik-ochaqliq bolishighimu yol qoymay kelgen qayide-yosun baridi. Men ata-anamgha köp xizmet ishlep, xoshna yurtluq sap qanliq bir Uyghur qizi bilen öylinip 4 perzentke ata-ana bolduq. Ümer YASIN Atahan (1941-2009) bu ailidiki 5 kishining yeni men we 4 perzentimning yiltizi, atisi shundaqla ustazi bolup, taghisi Heyrulla Nizamiddinning himayisi we terbiyiside chong bolghan.Ümer YASIN Atahan (dadam)ning déyishiche chong dadam Yasin Emin we büyük babam Yaqup Eminler Artushta tughulghaniken. Chong dadam Yasin Emin bolsa dadisi yeni büyük babam Yaqup Emin Xelpetimdin, büyük babam Yaqup Emin Xelpet Buzrukwarimiz atisi Dawut Emin Hajimdin ailiwiy udum bolup kelgen yolgha asasen bashlan´ghuchtin aliy mektepke qeder tibabetchilikke ayit telim-terbiyeni öz ailiside alghan yaqa yurtluq esli kimliki yerliklerge qarangghu bir kishiken.
Chong dadam YASIN Emin chong bowisi Dawut Emin Hajimdin qalghan Ibray tilidiki erep yéziqida yézilghan resimlik xurum tashliq kona bir kitapni oqup kisel dawalaydighan, bala terbiyeleydighan we ibadet qilidighan, erep-paris tiligha pishshiq tijaretchi kishikentuq…

Dadam manga büyük buzrukwar atimizning ismining Musa Emin ikenlikini, Musa Eminning atisining Ismining Ibrayim Emin ikenlikini, Musa Emin digen kishining xuddi dadisi Ibrahim Emindekla dangliq doxtur bolup, hej sepiride Italiyening melum bir sheheride at-ulaq we mal-bisatini bulangchilargha tarturup qoyup sergerdan yashighanliqini, kéyin Gérman Rus urushida ruslargha esirge chüshüp awal sibiriye, andin Almata, andin Tashkent qatarliq shehrlerde yashighanliqini, ejdatliridin qalghan tibabetchilikke ayit bilimlirini oghli Dawut Emin hajimgha miras qaldurghan bir zatliqini, Dawut Emin Hajimning Rus eskerler bilen awal Ghulja andin Ürümchige kélip yerleshken, axirda Qeshqeriye wadisida tirikchilik qilghan meripetperwer bir kishi ikenlikini hékaye qilip bergen. Yaqup Emin hem doxtur hem bala oqutidighan kishi bolup, ademler Xelpetim dep ataydikentuq.Yaqup Emin Xelpitim, yaqa yurtluq Dawut Emin Hajimning Artush Meshhetlik esil qanliq bir Uyghur ayalidin bolghan ewladlirning biriiken.Chong dadam YASIN Emin bolsa chong atisi Dawut Emin Hajim we atisi Yaqup Emin Hajimlardek Ibray tilidiki erep yéziqida yézilghan resimlik xurum tashliq kona bir kitapni oqup kisel dawalaydighan we ibadet qilidighan, erep-paris tillirigha pishshiq tijaretchi kishiikentuq…
Chong dadam kök közlük, qizil chachliq, saqal-buruti qoyuq we büdre orta boy, at yüzlük, ora köz, qizil tenlik, yerlikning sözi boyinche sérighot kishikenduq.Beziler chong dadamni bu kishi Injil oquydu, dégende hergiz undaq emes, bu Allaning birlikini testiqlaydighan Ibrahim Xelilullaning kitabi, deptiken.
Chong dadam eshundaq söz-chöchekler sewebidin Artushtin köchüp ketkechke, dadam 7-8 yashlarda uningdin ayrilip meshhur inqilapchi, ustaz Heyrulla Nizamiddin ependining himayiside yashashqa mejbur bolghaniken…
Dadamning dep bérishiche chong dadam xuddi dadisidekla hayati boyinche kimlikini yoshurup we hetta uruq tuqqanlardinmu qéchip yürüp yashighanken…Kishini tolimu epsuslanduridighini ailimizdikiler bu dewirde qandaqtur chüshünüksiz sewepler tüpeylidin milliy enenimizni qayrip qoyup bashqa milletning jümlidin ereplerning ismini aile ezalirimizgha ishengüsiz derijide qoyushqa bashlighan.Chong dadamning Artush meshetlik xotuni Humarhandin 4 oghli bolup chongining ismi Sawut Qarim (Sawud demullam shehit qilinghanda uning ismi bérilgen, mukemel Islam Ülimasi), qalghanlirigha 3 Islam xelipisining ismi qatar bérilgen bolup, ikkinchisining Abubekri, üchünchisining Ümer (dadam), törtinchisining Osman idi. Bu aile eshu kishiler bilmeydighan, dunyadiki eng yaxshi kitaplarning jewhiri yighilghan xurum tashliq kona kitapning destidin jiq herej tartti.
Dadamning késel dawalash üchün oquydighan ayetliri we adem hem haywanlarning tire siritidiki ösmini ofiratsiye qilip dawalighanda oquydighan dualirimu chong dadamdin kichigide üginiwalghan, biz tesewurmu qilalmaydighan bashqa bir tilda idi.Dadam kichik waqtimda balam Küreshchan doxturluqta oqungla, doxturluq ata kespimiz, rebbim xalisa ölüshtin awal bu xil késel dawalashni silige udum qaldurup kétimen, dégenidi.
Dadam yene, Büyük bowilirim doxturluqni Italiyede ügünüptiken…Italiyening ademliri kündüzi ademdek yashaydu, kéchisi Itqa aylinip kétidu, dégenidi. Men dadamning nimishqa undaq dégenlikining tégige hazirghiche yételmidim…belkim unungghimu dadisi shundaq dégen bolsa kérek. Epsus doxturluqta oqimay edebiyatta oqudum we dadam wapat bolghanda yénida bolalmay qaldim…U wapat bolushtin awal anamgha, Küreshchan qayitip kélimen, degenidi, kelmidi, éytidighanlirim men bilen kétidighan boldi, dégeniken…

Ailimiz maaripchi ailisi bolup, dadam heqiqi Uyghur qizi anam Xeyrinisahan Turdi bilen öylük-ochaqliq bolup, 6 perzent yétishtürdi. Anam Xeyrinisahanning dadisi Turdi Nasir bolsa kön-xurum tijariti we muzduzluq kespini qilidighan kishi bolup, yene shu kesipning tijaritini qilidighan Nasir Hezimbegning oghli, Nasir Hezimbeg bolsa Artush azghanliq Beg uruqidin bolghan Hézimbeg Dawutning newrisi iken, Men Küresh Atahan Xeyrinisahan Turdining balilarning chongi hésaplinimen. Biz 6 bala xuddi chölde anamning ikki teripide qeddini kirip, saye tashlap turghan 6 tüp derexke oxshaymiz.Dadam eshu chöldiki tar, qisitliq we xeterlik muhitta bizni adem qilghuche körmigenni kördi.Ailidin kelgen terbiye bizni chidamliq, pidakar, qeyser, bilimlik we exlaqliq qilip yétishtürdi.
Jemetimiz démisimu bir kitapqa oxshaydu. Uni oqush üchün bilimdin bashqa alahiyde bir qabiliyet kérek bolup, men özemni uning yaxshi oqurmini we terjimani, dep qaraymen.Ata-bowilirim esirlep ishletken eshu xurum tashliq kona kitap hazir gerche qolumda bolmisimu, eshu kitapning ailimizge némilerni miras qaldurup ketkenlikini obdan bilimen. Bu meniwiy mirasta yézilghini yenila ziminigha, qénigha, tiligha, dinigha, medeniyitige sadaqetmenlik bilen xizmet qilish bolup, uni mening ewlatlirimgha, ewlatlirimning yene ewlatlirigha, ewlatlirimning ewlatlirining yene ewlatlirigha…üzüldürmey miras qaldurishi hemmidin muhimdur!

Ata! Séni séghindim, Séni séghiniwatimen, Séni menggü séghinimen!
Baba! Seni özledim. Seni özlüyorum. Seni sonsuza dek özleyeceğim!
Father! I have missed you. I do miss you. I shall forever miss you!
—————-…————————————–

Atam Ümer Yasin Atahan méning dadam, tunji we axirqi ustazimidi. U belki men menggü körelmeydighan yerge ketti, bu manga hemmidin yaman elem boldi!
Wetendin ayrilghanda uninggha “Atahan könglüngni yérim qilma, oghlung eng köp bolghanda 8 yilda qayitip kélidu”, degenidim.U eyni chaghda késel idi.Wedimizge asasen méni tolimu teste saqmu-saq 8 yil kütti.Oghlini bir qétim körüwélish arzusigha yételmidi.
Atam Ümer Yasin orunup baqti kélelmidi, menmu baralmidim! Axiri millitimiz we ailimiz üchün eng taleysiz bolghan 2009-yili Allahning rehmitige qawushti!
Atam Ümer Yasin Uyghur zamaniwiy maaripining bayraqtari, ot yürek milletperwer shair Memtili ependining tuqqini we oqughuchisi, milliy qehriman Heyrulla Nizamidin ependining ataq balisi we oqughuchisiidi.
Atam Ümer Yasin wapat bolup 5 yildin kéyin, uning hayat chéghida eng yaqturup keygen bir qur kastum-burulkisi, koptisi we galastuki, u kélip körüp kétishni arman qilghan tunji perzenti, oqughuchisi, iz basari we jan-jigiri oghli yashawatqan Gérmaniyege yétip keldi.Men yürekni qan qilidighan hesret we nadamet bilen uni kéyip, galastukni taqap özemge-özem essalamu eleykum Ata, xush kepsiz öyge kiring, dédim.Eger kéyimler kelmigen bolsa qachanghiche hayatning bu bihushchiliqida yashaytimkin tang bilmeymen.
Biz deslepte bir meydan xetme quran qilghandin kéyin, qayide boyiche tinchliq-amanliq sorashtuq we özemni dadamdek egeshtürüp öyini aylandurdum.Ata bu sen téxi körmigen newrilliring, qara ularni körgenting,emma chop-chongla bolup ketti, mana bu bizning bayraq, qara bu bizning kompeyuter, qara bu bizning yataq öy ,qara bu bizning saray öy, quyash kötürülgende uning nuri deslepte bu penjiridin chüshidu, qara bu kitap ishkawi, biz namazni bu yerde oquymiz..!
Biz bir-qanche kün mana mushundaq paranglashtuq,hal-mung bolduq, dertleshtuq, bille olturup bille qoptuq. Men qanche yildin béri özemni adem emes matériyaldek yaki asmandin tokkide chüshüp qalghan tashtek we yaki yerdin ünüp qalghan bir ösümliktek oylap yürgentim.Emdi qarisam menmu insan oghi ikenmen.Méningmu Ata-anamning barliqini xatirlidim.Men uningdin bu qeyer men kim, dep soridim, u yéziq üstilide turghan bürküt chöjisining béshi we kökte kérilip turghan qanitini siylap turup, bu gérmaniyediki artush, sile mening chüjem, dédi. Men atam bilen mushu terzide bolsimu uchrushup, andin uninggha atap yézilghan bu tunji eserge qelem tewritiwatimen.
Atam Ümer Yasinning pütün hayati ejdatlar kötürgen meripet meshelini jan tikip qoghdash we kéyinkilerge miras qaldurush bilen ötti. Atamning pütün hayati Uyghur maaripini perwish qilish, qoghdash we güllendürüshke béghishlanidi.Atamning pütün hayati peqet jénini jan itidighan janiwarlarni emes, millet qeyerde ihtiyajliq bolsa shu yerge barliqini béghishliyalaydighan pidakar ezimetlerni terbiyeleshke béghishlanghanidi!Atam Ümer Yasin 1958-yili Artush Darilmuelliminni püttürgendin bashlap, 1998-yilighiche 40 yil mektep dériktori, qoshumche matématika we edebiyat oqutquchisi bolup ishlidi.Uning oqutquchiliqtin bashqa, Doxturluq (Atisidin udum qalghan ailiwiy retsip arqiliq adem we haywanlarning bedenining siritidiki herqandaq ösme késelliklirini yerlik usulda opiratsiye qilip dawalash), binakarliq, sirchiliq, eynekchilik, neqqashliq we baghwenchlik hüniri baridi.Uningdiki nahayiti üstün teshkillesh qabiliyiti, oqush püttürgen yilidin bashlap, bir ömür mektep dériktori bolup xizmet qilishqa sewep bolup qaldi!

Atam Ümer Yasin aq-sériq, közi köküsh, chach-saqalliri qongur, orta boy bir kishi bolup, hayati boyi xuddi méngip yürgen bir mekteptek etrapqa bilim we hüner uruqini chéchip, xeliq arisida yoquri abroy qazandi.Shundaqtimu kemter we kichik pielidi.Atamning bu teripi, jemiyet we ademlerge toxtimay yoquridin qaraydighan anamgha bir ömür yarimay ketti.
Men közümni yumup uni oylisam, xiyalimgha dayim qarangghuluq we buranchapqunlarda qeyserlik bilen uchiwatqan bir Kartal kélidu.Men uningdin, u méning atam bolghanliqi üchün emes,belki bir ömür shertisiz we tamasiz weten-millet üchün xuddi qarangghuluq we buran-chapqunlargha bash egmey küresh qilghanliqi we méning tunji hem axirqi ustazim bolghanliqi üchün pexirlinimen!
Biz 6 bala uni atahan, anamni anahan dep xitap qilattuq.Atamning erkiletme ismini, uning menggülük hürmiti üchün texellus we famile namim süpitide qolluniwatimen.Artushta peqet biz 6 perzent emes, dadamning birge ishligen kesipdashliri, balliri dadamda oqughan ata-analar we dadamda oqughan oqughuchilarning hemmisi u addiy oqutquchidin eyminetti, tep tartatti we qattiq hürmetleyti.
Hemme adem uni ismi bilen emes “Deriktor” dep chaqrighanda biz 6 qérindash, dadam dunyadiki pütün mekteplerning Dériktori oxshaydu, dep xata oylap qalghanikenmiz.Eslide bashqilarning dadamning ismini atimay, dayim Dériktor, dep xitap qilishi, uning Memtili ependi we Xeyrulla ependining rohini yüdüp, pidakarliq bilen milletning chakiridek xizmet qilghanliqidaiken!Biz uni bekla kéchkip chüshenduq!
Atam Ümer Yasinning wapati Artush xelqige ushtumtut bolup qaldi, Artushluqlar uning bundaq aldirap kétishini xalimayti. Atam Ümer Yasin wapat etkende xitay hökümiti, uning öyige 200 métir kélidighan Artush merkizi jameside namizini chüshürüshke ruxset qilmidi.Méning sewebimdin xitaylar teripidin qattiq qiyin-qistaqa élinghandin kéyin, qorqup kétip zuwani tutulup qalghan dadam, shu hadise yüz bérip 5 aydin kéyin, yurt xelqi, mehriban anam we qérindashlirimgha bir éghizmu gep qilalmay bizdin ayrildi.
Xitaylar shu qétim yeni 2008-yili 11-ayda dadamgha tehdit sélip:Hemmini qilghan sen! Balang aghzini yumsun, qongini qissun, singgen nénini yésun, dep sanga köp qétim agahlandurduq.Anglimiding, anglimasliqingda qandaq bir sewep bar, bizge éyit!Yaki sende dewletke qarshi chiqalighudek bir möjize bar bolsa unimu éyit, sinishp baqayli, eger undaq bolmisa bu ailidikiler hoshunglarni yighinglar, oghlungning küni az qaldi, biz uni ya bu xil yaki u xil shekilde yoqutimiz, dégenidi.
2009-yili 10-ayda yeni dadam wapat étip 7 aydin kéyin xitaylarning dégen ishliri rast dégendek yüz berdi.Frankfurttiki teshkilatimiz taqaldi, sebdashlirimiz we dostlirimiz tarqap kétishti, men Korash Atahan, Gérmaniye tarixida tunji qétim Frankfurtta xitaygha qarishi 1000 kishlik namayish teshkilligen künüm, Frankfurt merkizi jameside Uyghurlarning qatili Wang Lechuendinmu xeterlik düshmen, dep élan qilindim.

Rast dégendek uningdin kéyin béshimdin ötüp ketken ishlar nahayiti köp boldi!Küresh Küsenning néme üchün ölgenlikini yaq weten üchün wetende néme üchün milyonlighan kishining shehid bolghanliqini chüshendim.Dadamdin ayrilip qélip özemge dada bolup yashashqa, özemge özem yighlap, özemge özem teselliy bérishke mejbur boldum!Rastini désem bügüngiche dadam heqqide (Ata bu meselide men sizdin kechürüm soraymen!)bir misramu yazmidim, dayim weten-millet üchün qelem tewrettim.Dadamning wapatini anche dawrang qilmidim, chünki shu yili qirilip ketken minglighan munewer qiz-yigitlirimizning ölümi aldida atamning ölümi hich ish emesidi.Yüzligen maqala yazdim. Sewep 2009-yili we uningdin kéyin weten-millet üchün qurban bolghanlar heqqide we ularning ghayisi üchün yézish, atam heqqide yézishqa qarighanda muhimidi.
Men atam ichimde yashap, barliq ishlirimgha qumandanliq qiliwatqandek hés qilimen. Eger undaq bolmighan teqdirdimu, men uning pikiri, yoli we ghayisining dawami bolup qaldim!
Men weten, dégen sözni eng deslepte uningdin anglidim, milletning némilikini uningdin chüshendim, Abduhaliq Uyghuri, Memtili Ependi we Lutupulla Mutellip qatarliqlarning kim ikenligini uningdin ügendim.Hilimu isimde, Ata bizning bayriqimiz yoqmu?!déginim.Atam manga: Bosh gep qilingla Küreshchan (U méni sile deyti, Küresh démey Küreshchan deyti!Undaq diyishide alahiyde sewep baridi.Artushta dostini sile deydu, Küresh démey Küreshchan déyishidiki sewep, men gerche kichik bolsammu chong ademdek muamile qilatti we Küreshke righbetlendüretti.)dédi etrapqa ensizlik bilen qarap.Chünki u yillarda bu paranglirimiz her ikkimizning béshigha chiqatti.Bar, men silerge körsütüp qoyimen, dédi.Bir qétim u bazardin bir dane badam doppa ekkiliptu, men özige alghan bolishi mumkin, dep perez qildim.Emma u manga: Balam küreshchan bu yaqqa kélingla!-,dep méni chaqirdi we doppini béshimgha awaylap keygüzüp,- mana bu bizning bayriqimiz,- dédi.
Men nahayiti uzaq yillardin béri, atamning badam doppini, néme üchün bizning bayriqimiz dégenlikini chüshünüshke tiriship keldim.Emma méni qayil qilalaydighan bir jawapni hazirgha kelgüche tapalmay kéliwatimen.Men doppining néme üchün bizning bayriqimiz ikenligini 40 yildin béri téxiche bilelmigen bolsammu, uni xuddi bayriqimizdek etiwarlap, uning üchün küresh qiliwatimen.Allahdin tileydighinim atam bilen axirette bolsimu qan´ghudek didarlishiwélish, hemdi hergiz uningdin ikkinchilep ayrilmasliq! Alla rehmetlik jennetmakan Atamning axirettiki mertiwisini yoquri qilghay!Amein! (K.Atahan)