Osmanli impériyesining güllinishide muhim rol oynighan teshkilat
Tarqitilish 29.03.2016 yéngilinish 29.03.2016 AA
Osmanli impériyesining güllinishi we mongghul istilasi dewridiki qalaymiqanchiliqlarni bir terep qilishta muhim rol oynighan yash qérindash danishmenler teshkilati.
Türkiye awazi radiyosi xewiri: «exi» ibarisining «türkiy tillar diwani» da «eqilliq» dégen menide bildüridighanliqi qeyt qilinidu. «exi» ibarisi erebchide «qérindishim» dégen menini, parschida «mert», «yigit», «jesur yigit» dégen menini, latinchide «jesur chewendaz yigit» dégen menini bildüridu. Türk tarixi we medeniyiti jehettin élip éytqanda, «yash qérindash danishmenler teshkilati» selchuqiylar impériyesi dewride qurulghan bolup, asasiy piripsipi qur’an kerim, hedis we xelqperwerliktur. Anadoludiki yash qérindash alimlarning ma’arip sistémisi islam tesewwupi we yashlar terbiyesini asasiy nishan qilatti.
Türkiye selchuqiylar impériyesi hökümdari sultan ikkinchi qilich arslan 1176 – yilqi zepiridin kéyin anadoluda siyasiy birlikni ishqa ashughanidi. Shuning bilen, u anadoluni qaytidin qurup chiqishni könglige pükkenidi. 1180 – yili abbasiylar xelipisi nasir lidinillah chirigen hakimiyitini qaytidin mustehkemleshke tirishiwatatti. Del shu meqsette türkiye selchuqiylar impériyesi sultani ikkinchi qilich arslan bilenmu alaqe ornatqanidi. Aldi bilen baghdadta qurulghan qérindashlar teshkilati qilich arslanning oghli sultan bichinchi ghiyaseddin keyxusrew zamanida anadoludimu otturigha chiqishqa bashlighanidi. Nasir lidinillah selchuqiylar impériyesi sultanigha we pütkül islam ellirining hökümdarlirigha mektup yollap, qérindashlar teshkilatigha eza bolushini telep qildi. Shundaq qilip, sultan birinchi ghiyaseddin keyxusrew ustazi mejduddin is’haqni konyadin baghdadda elchi qilip ewetti. Mejduddin is’haq qaytishida hökümdar birinchi ghiyaseddin keyxusrewning telipige bina’en muhyiddin ibnul erebi, ewhaduddini kirmani we sheyx nasiruddin mehmud el’ewran qatarliq mutesewwuplarni anadolugha ewetti. Birinchi izzeddin keykawus we birinchi ala’eddin keykubadningmu eza bolushi bilen birlikte anadoluda qérindashlar teshkilati keng tarqaldi. Bolupmu birinchi ala’eddin keykubad zamanida xelipe nasir lidinillahning meshhur mutesewwup shehabeddin sührewerdini anadolugha ewetishi anadoluda qérindashlar teshkilatining qurulushida burulush nuqtisi hésablinidu.
Anadoluda qérindashlar teshkilatining qurghuchisi, iranning gherbiy ezerbeyjan rayonining xoy shehiride tughulghan sheyx nasiruddin mehmud bolupmu «qérindash ewran» ismi bilen tonulghan. Qérindashlar teshkilati selchuqiylar impériyesi dewridiki muhim ma’arip mu’esseseliri hésablinidighan medrisilerde wayigha yetküzüp oquyalmighan kishilerning kespiy, dini we exlaqi jehettin özlirini yétildürüshige yardem béretti. «yash qérindash danishmenler teshkilati» ezalirining jem’iyetke paydiliq yaramliq zatlardin bolup yétiship chiqishi üchün, shu dewrdiki muhim ma’arip mu’esseseliri hésablinidighan xaniqalar, jameler we medrisiler arqiliq yétishtürületti.
Danishmenler shundaq wezipilerni ötigendin sirt yene, siyasiy hakimiyet buzulghan mongghul istilasi esnasida yüz bergen qalaymiqanchilarni bir terep qildi, dölet hakimiyet yürgüzelmigen ehwallarda weziyetni konitrol qilish wezipisini ötidi. Chong sheherlerde «hünerwen – kasiplar birlikliri» teriqiside teshkillen’gen danishmenlerning her birining bir mu’essesesi bar idi. Kichik sheherlerde bolsa her sahediki hünerwen – kasiplar birla mu’essesede pa’aliyet élip baratti.
Danishmenler osmanli impériyesining qurulushidimu muhim rol oynidi. Deslepki osmanli impériyesi padishahliri we wezirlirining köpinchisining qérindashlar teshkilatigha eza ikenliki bilinidu. Jümlidin osman ghazi we orhan ghazi qatarliq sultanlarmu qérindashlar teshkilatining ezaliri idi. 14 – esirning otturiliri orhan ghazi dewride anadoluni ayliniwatqan meshhur seyyah ibni battuta danishmenlerning sheher – yézilarda teshkilatlan’ghan hünerwen – kasiplar we zira’et ehlidin teshkil tapidighanliqini eskertken.
Qérindashlar teshkilatigha eza bolush sherbet ichish, puta baghlash we shalwar kiyish bilen ishqa ashatti. Yash danishmenler oqughuchiliq, shagirtliq we talipliq basquchlirini tamamlighandin kéyin ustiliq – ustazliq kimlikini alatti hemde bu kimlik bilen ustazliq qilalaytti yaki dukan achalayti. Qérindashlar teshkilatining lidérliqigha hörmette we yashta chong zat saylinatti we «qérindashlar re’isi» dep atilatti. Hünerwen – kasiplar arisida tertip saqlaydighan «yigitbéshi» yaki «serdar» dep atilidighan ikkinchi bir re’ismu bar idi. Sheherlerdiki danishmenler asasliqi qirshehirdiki ewran xaniqasida istiqamet qilidighan ahi babaning herqaysi wilayetlerdiki wekilliri idi.
Qérindashlar teshkilatining ichide yene «anadolu xanim – qizlar teshkilati» dep atilidighan ayallar teshkilatimu bar bolup, bu teshkilatning mes’ulliri asasiy jehettin hökümdarlarning ayallaridin bashlap, danishmenlerning xotunliri we hünerwen – kasiplar teshkilati ichidiki ayallardin teshkil tapatti.
Tengritagh Akademiyesi 